| Divitis et pauperis testamenta | |
| Pauper et dives amici erant. Dives testamento alium amicum omnium | 332.pr.1 |
| bonorum instituit heredem, pauperi iussit dari id quod ille sibi testamento | |
| daret. Apertae sunt tabulae pauperis. Omnium bonorum instituerat | |
| heredem. Petit totam divitis hereditatem. Ille qui scriptus est heres vult | |
| dare tantum quantum in censum habet pauper. | 5 |
| DECLAMATIO | |
| Si ad votum meum, iudices, fata cessissent, optabilius fuerat mihi ut | 1.1 |
| is de cuius bonis contendimus esset heres meus. Ad hanc igitur petitionem | |
| invitus et tristis et flens venio. | |
| Viderimus enim postea de iudiciis; interim non dubitabitur uter ex | 2.1 |
| nobis illum magis amaverit. Postea iura excutiam, postea scriptum inter- | |
| pretabor; interim, quod ad utriusque nostrum animum pertinet, non | |
| esset inter nos quaestio si utrumque eodem titulo reliquisset heredem. | |
| Narratio | 3.1 |
| Habet autem hoc incommodi paupertas, quod quotiens ad amicitiam | |
| superioris accessit, adfert aliquid dubitationis fide an utilitatibus amet. | |
| Officia adversus se mea noverat dives, adsiduum me haesisse lateri suo | |
| sciebat; tenuitas mea adferebat hanc ei dubitationem, ut posset quaerere | 5 |
| an istud amicitia fecissem. Itaque cum sciret mortem esse quae de animis | 4.1 |
| diceret verum, testamenta quibus omnem adfectum fateremur, ita | |
| supremas tabulas ordinavit ut adversus me †dicere† vellet animo meo. | |
| Bona interim sua apud istum deposuit, dum sciri posset quid de illo ipse | |
| sensissem. Dari mihi iussit id quod ego testamento meo darem. Si | 5 |
| cogitationem intra angustias facultatium mearum tenuit, praeter id quod | |
| ingratus videri potest amicus, non multum eius interfuit quid ego | |
| scripsissem. Lectae sunt tabulae meae: constitit fides amicitiae, omnium | 5.1 |
| bonorum institutus heres erat, hoc planior animus meus quod sine | |
| exceptione. Igitur, quod ad me pertinet, aperui pectus et conscientiam | |
| protuli et, qua rerum natura patitur, viscera paene mea in conspectu | |
| vestro sunt. Iste heres adhuc non ostendit testamentum. | 5 |
| Sed scio non esse praesentis temporis disceptationem uter mereatur. | 6.1 |
| Satis enim voluntas defuncti comprehensa tabulis est. Institutus es primo | |
| loco heres. Non facio tibi istius honoris controversiam; quaeritur hodie | |
| quid debeas mihi. Si iudicia mea adversus amicum intra legatum | |
| stetissent, legatum a te repeterem. Heredem omnium bonorum habui: | 5 |
| hoc ut sim postulo. Ut scriptum non esset, iudices, iniquum erat offerri | 7.1 |
| mihi quantum habeo, tamquam is qui defunctus est dari mihi iusserit | |
| quantum ego illi dare possem. Ingens autem horum differentia est: id mihi | |
| dari iussit quod ego illi meo testamento darem. Non habet in hoc inter- | |
| pretationem modus; quantum pensatione constet numerari potest et | 5 |
| recipit comparationem. Quod reliquit, quantum fieri potest, dari voluit. | |
| Eadem rei natura est. Itaque si illi pecuniam testamento meo legassem, | 8.1 |
| pecuniam peterem, nec ferrem te dantem pro pecunia aliquid quod esset | |
| tantundem. Si mancipium reliquissem, mancipium deberes, nec diceres | |
| mihi: 'accipe quanto istud est.' Id dari mihi iussit quod ego illi darem. | 9.1 |
| Quid ego autem dabam illi? Hereditatem. Quid peto? Hereditatem. Quid | |
| scripsi? Bona omnia. Quid vindico mihi? Bona omnia. Voluit simile | |
| esse iudicium suum meo testamento, et quodammodo invenit rationem | |
| qua posset iudicare post mortem. Istud vero quale est quod offers? | 5 |
| Reliquit mihi dives amicus paupertatem? Non statim de animo loquar; | 10.1 |
| interim potestis permutata, ut sic dixerim, translataque invicem fortuna | |
| aestimare ius. Fingamus enim hoc aliquem pauperem scripsisse de divite. | |
| Quomodo causam explicamus? Alium fecit heredem, iussit amico | |
| locupleti tantum dari quantum ipse sibi testamento daret. Sit inventum | 11.1 |
| tale testamentum quale est meum: num ab herede tantam pecuniam | |
| peteret quantam ipse possideret? Non, ut opinor; nam ne posset quidem | |
| dari. Sed illud succurreret: 'Dari tibi iussit quod titulo testamenti dabas; | |
| dabas autem hereditatem. Nihil ultra hereditatem petere debes.' Atqui | 5 |
| ius idem est, verba eadem sunt; nec cum personis lex mutata est. | |
| Nunc ut animum quoque intueamur testantis: hocine illum voluisse | 12.1 |
| existimatis? Ideo inquisivit meam fidem, ideo vitae experimentis credere | |
| parum putavit, ideo in ipsum inrupit animum et penitus intuendam | |
| omnibus hominibus mentem dedit, ut mihi hoc relinqueret quod | |
| habebam? Est quare aperias testamentum, est quare omnem spem tibi in | 13.1 |
| posterum excidas? Sciunt propinqui mei nullum alium mihi cariorem | |
| fuisse, sciunt si qui alii fuerunt amici totam mentem meam deditam uni | |
| fuisse. Quid interest animi quantum sit quod totum est? 'Omnium | |
| bonorum heres': quidquid habui, quidquid servavi, quidquid longae | 5 |
| frugalitati superfuit. Accessissent huic testamento subitae opes, idem | |
| erat. Neque ego nunc divitias peto: paupertate consuevi, frugaliter vivere | |
| scio, nulla mihi gravis necessitas est. Illum, illum titulum amplector | |
| omnium bonorum. | |
| Si quid inferi sentiunt, cognosce animum meum, sicut voluisti: tibi | 14.1 |
| vixi, tibi moriturus fui, nulli alii in hoc pectore locus fuit. Hoc te | |
| omnium bonorum meorum heredem instituit. Post hoc testamentum | |
| dicat aliquis se mereri. |