SERMO
  Priusquam venimus ad causam, praeparare debebimus animum iudicis 273.1.1
pro ipsa persona sponsoris.
DECLAMATIO
  Petitur a nobis pecunia quam non accepimus, non consumpsimus, 2.1
non in ullum rerum nostrarum usum convertimus. Etiam, cum istud
periculum est sponsoris, miserabile est: bonitate labitur, humanitate
conturbat. Hoc quo pertinet? Non ut extorqueam vobis, iudices,
religionem, sed ut intellegatis, quod profecto cognoscitis, non esse exi- 5
gendum a sponsore creditum nisi iure summo.
  De quo priusquam loquor, etiamnum ea quae humanitatis et con- 3.1
suetudinis gratia dici solent non omitto. Debitorem appellasti? Cum
ipso cui dederas pecuniam egisti? Non enim aliter salvo pudore ad
sponsorem venit creditor quam si recipere a debitore non possit.
Inhumane exigis, iniuste petis. Pecuniam quam credideras recepisti; 4.1
nihil mea interest qua via. Quidquid est istud quod a te ad debitorem
tuum pervenit, penes te est. Sponsor porro in hoc accipitur, ne creditor
in damno sit. Vis scire quam sponsorem appellare non possis? Debi-
torem appellare non potes. Et quoniam confitendum est eandem esse 5.1
causam meam quam debitoris, nec tu aliud videri vis, volo sic agere tam-
quam petas a debitore, semota illa ratione, quod honestior persona
sponsoris est, detracto eo quod debitor adulter est, quod deprehensus
est, quod punitus est. Fingamus ergo petere te a debitore cuius nos 6.1
sponsores sumus. Respondere pro debitore tuo volo. 'Recepisti omnia;
quaecumque possedi ad te transierunt. In his quae possedi erat debitum
tuum. Totum habes; immo plus habes.'
  Adversum haec quid respondes? 'Lege mihi bona debitoris tradita 7.1
sunt, quoniam eum in adulterio deprehendi.' Non facimus legi isti con-
troversiam. Quid tamen continet? Ut ad te bona debitoris pertineant.
Bona porro quae sunt? Ut opinor, ea quae detractis alienis deprehensa
sunt. Finge alium creditorem fuisse eius quem tu deprehendisti. Num 8.1
dubium est quin, quamvis ad te bona pertinerent adulteri, recepturus
tamen suum creditor fuerit? Ponamus nunc debitorem sine sponsore.
Rationem, ut opinor, †deponeres†: detracto aere alieno omni, detractis
oneribus bonorum, quod residuum ex patrimonio fuisset, id tibi lex 5
concederet. Quem igitur calculum cum alio posuisti, ponas necesse est
tecum. Nam patrimonii in alium transituri ea ratio est, ut primum
credito satisfiat. Partem tamquam debitor solvis, partem tamquam
creditor accipis. Etiamnunc fingamus alios creditores et nihil in patri- 9.1
monio quod supersit. Id ut manifestius atque apertius dicam, sint pos-
sessiones huic deprehenso, sint mancipia, supellex, sit aes alienum cui
aeri alieno non sufficiant ea quae in patrimonio sunt. Occupabis
mancipia, occupabis supellectilem: creditores inanes excuties atque 5
dimittes? Non potest hoc aecum videri tibimet ipsi faeneranti. Omnia 10.1
igitur ea quae apparerent in creditum et in aes alienum transissent; tu,
quamvis legem haberes qua tibi adulteri bona deberentur, nihil tamen
ex eius adulteri bonis qui nihil haberet recepisses. Sic ergo tecum debitor
tuus loquitur: 'Bona mea, id est, quod liberum in patrimonio meo est et 5
quod proprie meum, ad te transire debet lege. Prius solvo; et quid
interest ego solvam an tu auferas?' Non debet ergo tibi is cui pecuniam 11.1
credidisti, multo minus ego qui profecto solutus sum si alter iam solvit.
Quid enim alioqui facere me vis? Integro statu debitoris mei si a me
petere maluisses, ad debitorem reverterer. Si debitor decessisset et bona
eius ad heredem pervenissent, ad heredem redirem, id est, bona perse- 5
querer patrimonii pro quo ego spopondi †idem es reus a quo fui
repetiturus si quid tamquam sponsor solvissem†. Nunc ad te transît 12.1
patrimonium, coepisti vicem habere heredis. Quid enim interest iure
testamenti a defuncto veniat ad te hereditas an lege a vivente? Si
patrimonium mihi persequi licet, ad te redeam necesse est. Ita istud quod
accipere non potes, si posses accipere, solveres. 5