| SERMO | |
| Demonstranda vobis est via: videte quid utraque pars velit, quid utra- | 247.1.1 |
| que pars dicat, et illud quam fieri potest brevissime et significantissime | |
| comprehendite. Ut puta, dicit haec puella: 'Uxor sum: nuptias enim | |
| optavi. Optando statim maritum habere illum coepi: necesse enim erat | |
| illi marito esse si viveret; nec tempore fit matrimonium sed iure.' [Haec | 5 |
| erto hec conprehendenda sunt finitionibus.] Dicit pars diversa: 'Non | 2.1 |
| fuisti uxor. Non †subsisti† cum illo. Optione tradita es quidem illi, sed | |
| statim discessit post vocem.' Hoc finitione comprehendendum est: 'uxor | |
| est quae femina viro nuptiis conlocata in societatem vitae venit.' [Tum | |
| non est tradita.] Illa quid dicit? 'Uxor est cuius cum viro matrimonium | 5 |
| factum est.' †Pars diversa hoc dicit.† | |
| Finitio interim dicitur falsa, interim parum plena. Nos neque falsam | 3.1 |
| possumus dicere partis adversae finitionem neque parum plenam, nec | |
| tam in subvertenda ea morari debemus quam in confirmanda nostra. Sit | |
| ergo, ut non infirmanda [finitionis genus], ita [ad] convincenda nimis | |
| plena esse. Possumus enim dicere: 'ea quae viro per nuptias tradita in | 4.1 |
| societatem vitae venit', sed non tantum haec uxor (sicut non negaremus | |
| uxorem si ita finiretur: 'uxor est quae per nuptias a parentibus in matri- | |
| monium tradita in societate multis annis fuit', <cum tamen> illud 'a | |
| parentibus tradita' non necessarium in finitione uxoris sit). Ista falsa | 5.1 |
| quidem non sunt, sed plerisque detractis erit adhuc uxor. 'Fingamus | |
| enim factas esse nuptias, consecutam statim alterius mortem: erit pro- | |
| fecto uxor, etiam te confitente, tradita si in societate vitae non fuerit.' | |
| Quomodo ergo ista societas vitae adiecta non quidem mentitur sed | 5 |
| adicit <non> necessarium, ita illud quoque 'nuptiis conlocata' efficit | |
| uxorem, sed non hoc solummodo [erit]. 'Fingamus enim nuptias qui- | 6.1 |
| dem fecisse nullas, coisse autem liberorum creandorum gratia: non | |
| tamen uxor non erit, quamvis nuptiis non sit conlocata.' Videamus igi- | |
| tur, si ista supervacua et circumfusa sunt, <qualis> finitio huic nomini | |
| sufficiat. Neque enim hoc intueri debetis, quid desit, sed quid satis sit. | 5 |
| DECLAMATIO | |
| Dixi uxorem esse cuius cum viro matrimonium factum est. Quid | 7.1 |
| amplius? Nam sicut coitus atque congressus citra ius non efficeret | |
| uxorem, ita uxor etiam citra haec manet. Id ex cotidianis et in frontem | |
| incurrentibus adprobari potest. Nam, ut ab †ipsis incipiam, compre- | |
| hendo uxorem duxisse dici†: hoc ante noctem, hoc ante congressum, | 5 |
| hoc primo statim iure. Et fortasse in aliis possit videri necessarium ex- | |
| pectare: hic de nuptiis convicimus. 'Est quidem ius matrimonii exple- | |
| tum, tamen expecto et coitum et (id quod peto) matrimonium iungen- | |
| dum.' Haec in eiusmodi condicione non sunt expectanda, quia ante- | |
| cesserint. Raptor si non occiditur, iam maritus est. Id sic quoque accipi- | 8.1 |
| tur: qui maritus erit, non est caelebs; quae uxor, non vidua aut virgo. | |
| De utraque vos persona ergo volo interrogare. Putemus statim optione | |
| finita quaeri de adulescente. Diceresne illum esse caelibem? Ac si diceres, | |
| illa occurreret: 'Dic igitur caelibem. Uxorem potest aliam ducere?' Vir- | 5 |
| ginem hanc aut viduam non diceres. Ac de altera quaeri supervacuum | |
| est. Si viduam: interrogo an esset aliquis cuius nuptiarum habitura esset | |
| ius puella. Crederem igitur neque illam virginem <aut viduam> esse | |
| constare et illum non esse caelibem. Si haec uxor et ille maritus, nunc | |
| quaero cuius ille maritus, cuius haec uxor. Nuptias tamen in domo | 9.1 |
| <desideras>. Nuptiae in aliis sint sane necessariae (quamquam ne id qui- | |
| dem utique ius exigit, causam tamen [in domo] hanc habent, osten- | |
| dendae voluntatis filiam tibi aut eam ipsam coniungi quae sui habet | |
| potestatem): hic quod nuptiae efficiunt, optio fecit. Videamus an etiam | 10.1 |
| fortius atque vehementius: quippe illic voluntas, hic etiam necessitas | |
| quaeritur. Ausim dicere utique in hoc genere litis nullas esse digniores | |
| quae retineant maritorum hereditates quam eas quae uxores ex raptu | |
| esse coeperunt, quoniam post raptum nulla uxor est nisi beneficio suo. | 5 |
| Ac forsitan inde etiam lex ista descendit. | |
| Ad illa libet pervenire ad quae pars diversa vocat: an haec digna sit | 11.1 |
| quae uxoris nomen accipiat. Si hoc tantum dicerem: meruit hereditatem | |
| pro iniuria, posset tamen videri hereditas ista genus quoddam satisfac- | |
| tionis. Amata est ab adulescente: debet hoc quoque valere in portione | |
| litis huiusce; nihil ille maluit quam ista bona, etiamsi viveret, esse com- | 5 |
| munia. Ille fecit his bonis hanc legem. Speravit de ea adulescens: ideo | |
| rogare ausus est. Nuptias petiit puella (non dico nunc de iure): cogitate | 12.1 |
| quantum beneficium dare voluerit, immo, quod ad ipsam pertinet, de- | |
| derit: remisit iniuriam raptae virginitatis ea cui lex et morte vindicare | |
| permisit. | |
| 'Sed sero hoc dedit.' Etiamsi huius tarditate factum esset, non illius | 13.1 |
| festinatione, noli tamen mirari pudicam si castitas non statim irae suae | |
| imperare potuit. Satis praestat rapta quae non cito optat. 'At enim iam | 14.1 |
| vulnerato optavit, quoniam moriturum sciebat; captavit hereditatem.' | |
| Num igitur animum puellae a primis temporibus raptor ignoravit? | |
| Magnum clementiae argumentum: cui potestas adeundi magistratus sta- | |
| tim, permissa continuo vox qua se et iniuriam suam ulcisceretur, finiret | 5 |
| onera pudoris sui, audît rogantes diu. Primum hoc praeiudicium eius | |
| est quae exorari possit: rogari velle pro erogato est. Hoc tantum non | 15.1 |
| satis erat, iudices, si dicerem 'non negavit'? Atqui dolor erumpit, et | |
| numquam fere ira silentio continetur. Miseret me adulescentis optimi | |
| alioqui et nimis verecundi quod sic animum eius interpretamini. Satis | |
| erat dicere: non negavit. Audeo dicere, iudices: promisit. Neque <enim> | 5 |
| unum promittendi genus est. Voluntas hominum non tantum voce | |
| signata est. An vero si manu promisisset aut vultu adnuisset, dedisse | |
| fidem et confirmasse spem puella videretur: <non videbitur> quae facie | |
| adfectum, quae totis oculis misericordiam prodidit? Flevit: idem fecit | 16.1 |
| quod illi qui rogabant. Ad mentionem periculi, ad mentionem carnificis, | |
| uberes lacrimas profudit. Certe non video adfectum qui occidat. 'Sed | |
| tacuit.' Alioqui hoc vos exigebatis ab ea quae modo virgo fuerat, quae | |
| hoc nomen paulo ante perdiderat, ut de nuptiis loqueretur nisi ubi | 5 |
| necesse erat? 'At post vulnus optavit.' Ecce maiorem misericordiam: | 17.1 |
| suscepit raptoris sui misera curationem. Queritur quippe de fortuna | |
| quod beneficium perdidit. Neque enim revellere poterat tam alte exac- | |
| tam manum. Misera existimabat hoc eum fecisse causa miserationis. | |
| Pervenit tamen aliqua ad illum laetitia datae salutis; etiamsi brevis, tamen | 18.1 |
| grata est voluptas. Ad vocem eius auditam certe oculos sustulit. Si nihil | |
| aliud, hoc certe solacii tulit, non mori se tamquam damnatum; non illum | |
| quamvis semianimem atque palpitantem invasit carnifex, non vulnera- | |
| tum cruentumque per ora populi traxit, non illud caput vel exanime legi | 5 |
| recisum est. Pro immitis, qui de summa clementia tam triste fecit | |
| exemplum! |