Infamis in matrem II
Malae tractationis sit actio. Speciosum filium infamem, 19.pr.1
tamquam incestum cum matre committeret, in secreta do-
mus parte pater torsit et occidit in tormentis. interrogat
illum mater, quid ex iuvene compererit; nolentem dicere
malae tractationis accusat. 5
Debebatur quidem tristissimae orbitatis misero pudori, ut 1.1
iam taceremus omnes, et post tam prodigiosas rerum ser-
monumque novitates oportuerat hoc esse novissimum de
malis infelicissimae domus, quod occidi filium pater; sed
quoniam mulier inmodici semper adfectus super cuncta, 5
quae vel passus sum paulo ante vel feci, reatus quoque me
dolore concussit, veni petiturus a vobis, ne me scientem
silentium contentioni praestare credatis; non quia occidi
filium, taceo, sed occisus est, ut tacerem. utinam, iudices,
negare possem, quod occidi, utinam totum miserae necessi- 10
tatis ordinem fas esset intra pectoris huius premere secre-
tum! miratur hanc aliquis patientiam meam? ardor ille, qui
me modo inpegit in filium, ipsa sui immanitate consumptus
est. quicquid erumpere posset in proclamationem, parrici-
dio peractum est, in orbitate conticuit. non habeo adfec- 15
tum, nisi quo cuncta tantum patiar, audiam, feram. utrum-
que de filio fieri non potest, ut et occiderim et fatear, cur
meruerit occidi.
  Quapropter, iudices, satis admirari, satis stupere non
possum, quod mulier, cuius praeter optimam sane con- 20
scientiam sexus quoque maiorem malis nostris pudorem
praestare debebat, tacere non potest silentium meum. novo 2.1
quin immo fabulosoque secum inpatientiae genere dissen-
tit: queritur de populo, quod loquatur, de patre, quod ta-
ceat, nec contenta confessione mariti nihil se dissimulare,
nihil scire reatus auctoritate testantis, mavult de silentio 5
meo facere secretum. orbitatis istud amentia sit an innocen-
tia, perditus dolor viderit; ipsius animus potest scire, quid
filius meus dixerit, quae me putat habere, quod dicam.
  Fidem igitur vestram, iudices, ne vos orbitatis misera-
tione confundat sola mater, neve maximae calamitatis ibi 10
tantum putetis resedisse sensum, unde vos lacrimae gemi-
tusque conveniunt. mei magis debetis in uxoris conpara-
tione misereri, qui filium et perdidi et occidi: ego sum infe-
licior ex parentibus duobus, qui quicquid, iudices, ista con-
plorat, et patior et feci. felicem ignoratione conscientiam 15
matris, quae sufficit interrogare! maior me inpatientia,
maior urit adfectus. cur filium occiderim, indicare non pos-
sum, nec paenitet, quod occidi.
  Infelix senectus, misera patientia, sic quoque quam multa
dicenda sunt! fuimus quondam, iudices, fuimus felicissimi 20
parentes, cum adhuc rudis unici nobis blandiretur infantia,
duravitque domus tota prosperitas, quamdiu pariter frue-
bamur, pariter dileximus, quamdiu civitas de nobis hoc so-
lum poterat loqui, filium nos habere formosum. ut vero in
eam adolevit aetatem, in qua corporalibus bonis iuventus 25
insolenter exultat, superbus atque adrogans in nullum vitae
genus, non in privatos, non in publicos actus florentem du-
xit aetatem. dii inmortales, quantus qualisque circa iuve- 3.1
nem rumor ingemuit! omnium maledictis succlamatus, om-
nium denotatione damnatus est, donec et ipse consensum
circa se publici doloris agnosceret. inde rarus in publico, et
tamquam patris occursus, tamquam civitatis ora vitaret. 5
non est leve concipere verbis, in quantam civitatis execra-
tionem, in quantam culpam iuvenis inciderit: dictus est oc-
cidere posse patrem, dictus est dignus, quem posset etiam
pater occidere. quid facerem, iudices, infelicissimus senex?
iamiam non evitabat fama nec patrem, iam meis auribus 10
nemo parcebat. interrogare non audebam, dissimulare non
poteram. fallitur, quisquis me putat quicquam fecisse consi-
lio: impetus ac temporis ipsius nescio quis ardor explicuit.
praeparari filio tormenta non possunt.
  Est in miseris penatibus pars remota, seposita, profunda 15
tenebris, tristis accessu, omnibus apta flagitiis, et in qua
audeat facere facinus et pater. illo, fateor, dum me variae
cogitationes per totius domus spatia circumagunt, quantum
intellegere licuit, inprovisus adveni. et ille quidem ad con-
spectum meum tamquam deprehensus obstipuit refugitque 20
trepidus, puto, ne quaererem causam. inrumpo festinanter,
avide, sine liberto, sine servulo, sicut me deprehenderat
temporis illius fatum, manibus, ictibus et quaecumque ex
obviis dolor in telorum transtulerat usus, ultra vires senec-
tutis adgressus; ignes ex proximo raptos, verbera, quae ca- 25
sus obtulerat, non diviso dolore, non per partes nec per
intervalla suspenso, sed semel, sed pariter invado, pars se-
creti fuit, ut ipse torquerem. dii inmortales, quae contuma- 4.1
cia, quae fuit illa patientia, cum domi torqueretur a patre,
non invocare matrem! non repugnavit iuvenis, non oppo-
suit manus, nullum imploravit auxilium; mersis tantum
deiectisque luminibus, tamquam numquam flagella susti- 5
nuisset, tamquam meis torqueretur oculis, omnis ictus exce-
pit in faciem; verberibus, ignibus laudatos vultus, velut illis
irasceretur, opposuit. reddo testimonium novissimum pu-
dori: cum iam mori vellet, occisus est.
  Laudo, iudices, patientiam matris: cum et ipsa semper 10
plurimum esset domi, et ab illo secreto fortasse non longe,
intervenire noluit, interpellare non ausa est. sed et manibus
meis gratulor, quod non propinquus aliquis, non amicus
inrupit; occidissem, quisquis me tunc ausus fuisset interro-
gare pro filio. sepelivi tamen lacera membra, funus indulsi, 15
ossa collegi. non iniecit uxor lectulo manum, non inter exe-
quias planctibus elisisque uberibus mihi fecit invidiam.
unde in hanc inpatientiam prorupit, exiluit? domi me nihil
interrogavit.
  Possum iam, mater infelix, coram liberis ac parentibus, 20
possum audientibus diis hominibusque clamare: et ego
amavi filium meum, non osculis, non infirmitate, non lacri-
mis, sed viribus, dolore, patientia. unicum, quem, si acie
clausisset hostis, vicaria morte servassem, si subitum cinxis-
set incendium, extulissem relicta meorum parte mem- 25
brorum, eripui malignitati, abstuli famae. habeo, quod in-
putem tibi, natura, pietas: rem difficillimam feci, quod non
me potius occidi.
  Malae tractationis accusat. adeone, uxor, tibi parum vi- 5.1
deor dedisse poenarum post parricidium, ut labores, ne lu-
crifaciat pater, quod occidit filium suum? non pudet ergo,
si<c> irasceris parricidae? quid tibi cum lege, quam propter
alios minores accepistis adfectus? querelas habet ista, non 5
gemitus, et matre seposita solam conplorat uxorem.
  Rursus ad populum vocas miserum pudorem, materiam
novi rumoris accendis; perdidi ergo rationem secreti mei.
sic omnia feceram, ne quid aut quaeri posset aut dici. iam
vero quid inpudentius, quid indignius quam cum sibi de 10
liberis credunt licere tantundem, et aequum ius patris ac
matris esse contendunt, quasi nesciant nobis arbitrium vitae
necisque commissum! non est privilegium filium occidere,
cum fieri potest, nec quisquam tantum ideo fecit, quia lice-
ret. viscera unici lacerare suffeci; ignosce. si non potes, mihi 15
crede: nemo filium suum occidit odio; non erit tanti iuvenis
invisus. illud est in patribus usque ad parricidium terribile,
quod amant, quod succurrunt, quod sibi videntur aliter non
posse misereri. non est, quod vos ab aestimatione malorum
meorum mollior sexus abducat; maioris adfectus est filium 20
occidere quam vindicare. desine igitur me, mulier, fatigare
interrogationibus tuis. ita tibi non videtur omnia respon-
dere pro filio, qui dicit 'occidi'? et licet comprimantur ex-
clamationes, ora claudantur, nihil negat, qui hoc fatetur.
atquin summorum facinorum ipsa inmanitas innocentia est. 25
filium pater non demens, non insanus occidi—hominem
extra sensus adfectusque positum, quisquis non miseretur!
—occidi[t]. vides senem sanguine suo fluentem, laceratis 6.1
exustisque illis sanctioribus carioribusque visceribus super
exanimis unici corpus cruentis manibus iacentem; horre[o]
cadaver et velut corpora, quae caelestis exanimavit ignis,
adire propius time[o]. ad quaedam facinora sufficit clau- 5
dere oculos, vultus avertere, tacere, mirari et incredibilis
calamitates relinquere suis causis. miserere, ne quid am-
plius quaeras, ne quid interroges. dicturum me putas:
'parce saeculo, parce marito, parce patri'? tu vero parce illi,
qui occisus est. 10
  Novum, iudices, uxoris in marito crimen audite: silen-
tium est, de quo queritur. solebat indignatio vestra convicia
nostra ferre non posse, et matronalis indignatio dicere vide-
batur: 'non parcis erga me, marite, verbis, nullam habet
nostri tuus sermo reverentiam; facile prorumpis in oppro- 15
bria, facile quodlibet obicis, exclamas, et, dum nimium li-
bertati vocis indulges, potest populus aliquem de me facere
rumorem.' tu, mulier, obicis mihi rem, quae nulli umquam
crimini fuit, solam in nostris moribus innocentiam, vo-
ce<m> repressam [taciturnitas]. vide, cur manus, cur verba 20
peccare videantur: illis infamamus, his torquemus, occidi-
mus. vis scire, quam non possis queri de silentio meo? feli-
cissima fueras, si idem fecissemus omnes.
  Finge me paulisper sepositis silentii causis hoc tantum
respondere: non prodo secretum. ex omnibus, iudices, qui- 7.1
bus humana pectora seriis gravibusque complentur adfecti-
bus, nullam difficiliorem quam silentii credo virtutem,
adeoque promptissimo sermone facile delinquimus, ut con-
stantiam tacendi neque in aliis ferre possimus. crimen hoc 5
in me mulier vocat, quod in priscis illis morum mentiumque
rectoribus fuit prima sapientia, quod quosdam totius vitae
pertulisse patientia[m] magis illa seria miratur antiquitas,
quam quod temporum vices, siderum cursus et profunda
naturae velut conscia ratione sanxerunt. quae, per fidem, 10
inpotentia est effringere rigens sacra dissimulatione pectus,
evolvere animum, quem supra sua secreta compositum non
laetitia, non dolor, non necessitas, non fortuita laxaverint!
quisquis de tacente queritur, multo minus ferre poterit lo-
quentem. nec adeo coniugali societate cuncta miscentur, ut 15
nihil sibi adversus hanc concordiam proprium relinquat ani-
mus. est aliquis etiam a sanguine suo secretus adfectus ge-
nusque reverentiae, ut tacenda minime velis scire carissi-
mos, quaedam non possis verberibus, eculeis eruere, et ple-
rosque videas fortiter supra sua secreta morientis. agedum, 20
si videtur, utrumque sexum, omnem condicionem, omnem
scrutemur aetatem: nullum sine conscientia pectus, nulla
vita sine causis tacendi. si te interrogaret omnia maritus,
haberes aliquid et tu, quod non fatereris. et quanto silen-
tium gravius est in sene, verecundius in marito, sanctius in 25
patre! pudeat nos, mulier, infirmitatis: vicit nos modo iuve- 8.1
nis ille constantia; mori voluit, ut taceremus.
  Vides, mulier, quibus in<ter>pretationibus praestes tuum
dolorem? diceris ideo me interrogare, quia scias omnia me
potius pati malle quam loqui. quis enim in hac civitate non 5
novit taciturnitatis meae rigorem, quis ignorat, qua cuncta
soleam ferre patientia? ne occisurus quidem suspiria gemi-
tusque praemisi, nihil feci, unde erupturum quandoque per
orbitatem patris animum aut tu praescio timore sentires aut
ipse periturus. hanc nunc me iactare constantiam putas, 10
quod nihil in publico, nihil in ullo mihi permisi proclamare
conventu? ego vero non sum questus de iuvene nec tibi, nec
captavi, ut illum mecum et mater odisset. frustra te putas
extorquere accusatione posse, quod mihi non ipsae cala-
mitates, non dolor, non meditatio orbitatis expressit. uras 15
licet, durabo, perferam. passus sum iam, quod erat diffici-
lius: occidi.
  'Torsit,' inquit, 'filium meum.' breviter, iudices, ratio
reddatur: infamem; quid refert, an innocentem, si aliud
omnibus liquet? iuvenem cunctis pignoribus invisum, omni- 20
bus adfectibus gravem maligni fecere sermones. quid agi-
mus, anime, quemadmodum effugimus, evadimus? in tanta
infamia nihil facere credentis est. vis me circumire singulos,
reclamare populo, cum rumore rixari? tuae fortassis infir-
mitati conveniat negare; me tantum fortior adsertio unici 25
decet: eripiendus est non contentione verborum, sed ut ci-
vitas stupeat, ut erubescat. torquere me filium putas? invi- 9.1
diam facio populo: videor mihi illis verberibus lacerare fa-
mam, illis ignibus increpare rumorem. quaestio de infami
filio unam ratione habet, ut probes innocentem.
  Dii mala prohibeant, ut noveris illum dolorem, quo pot- 5
est torquere filium pater! nihil est infelicius homine, cui de
unico suo mors sola non sufficit. iuvenem, in cuius animo
perdiderant nomina nostra respectum, quem cotidie ne-
cesse habebamus excusare rumori, qui inter nos formosum
malebat agere quam filium, verberibus ignibusque con- 10
sumpsi. vis scire, quanta tormentorum ratio fuerit? debuit
etiam tortus occidi.
  Si tamen utique, mater, vis scire causas, breviter audi.
prospiciebam miser in grande quandoque facinus prorup-
turum, quod otio vitam, quod desidem domi perdebat aeta- 15
tem. non peregrinationibus excolere mentem, non experiri
militiam, non temptare maria, non rura colere, non admi-
nistrare rem publicam, non ducere volebat uxorem. praete-
rea traxerat ex frequentibus castigationibus taedium patris,
et in execrationem mei conscientia, quia non emendabatur, 20
exarserat. timebat occursus, non audebat adire conloquia;
oscula convictusque fugiebat. breviter perditissimae mentis
definienda mensura est: oderat me filius et timebat.
  Filium igitur totius civitatis existimatione damnatum,
quem adhuc vivere mirabantur homines, torsisse me puta- 25
tis? ego vero occidi tarde, diu. quaestionem illud vocas?
poena, supplicium et malorum meorum exitus fuit. nulla
ratio est interrogandi hominem, cui non est fas nisi negare.
quanta tamen mihi fuit et in quaestione moderatio! non 10.1
enim praecipiti raptus inpulsu exsilui repente, subito, nec
captus dolore caeco inpatientiae meae velox vulnus inflixi.
non potest non ratione occidi filius, cum ante torquetur.
dedi moras, spatium, tempus indulsi. vides, quantam hinc 5
malignitatibus potuerim praestare materiam: si in illo se-
creto gladio tantum, si vulneribus egissem, exitum fecerat
iuvenis deprehensi.
  Non est igitur, mulier, quod mihi facias duplicatae que-
stionis invidiam, id est, quod torsi et occidi. sola est huius 10
necessitatis ratio de morte. illud est parricidium, filium tor-
quere victurum. putas iuvenem vivere potuisse, cui iam non
poterat nisi morte succurri? quem contra ma<li>gnos ser-
mones adserere coeperam, non reddidi rursus infamiae, ne-
que in oculos et ora vulgi de secreto patris emisi. providen- 15
tia[m] mea[m] tibi quoque, mater, ne in hunc interrogetur,
eripui. ille vero non fuit post tormenta laturus vitae pudo-
rem, ut interrogaretur a singulis, ut negaret. verum, mulier,
adfectibus tuis renuntiandum est: ad totius domus nostrae
pertinere innocentiam credidi, ne se ipse potius occideret. 20
  Sentit, iudices, mulier ad ius querelae suae nec quod tor-
serim, nec quod occiderim pertinere, itaque quaerit, quid
mihi dixerit ille, de quo nescit, an dixerit. quid ais, mater
inpatiens? ita in morte filii tui nihil aliud ad te pertinet,
quam quid locutus sit, ita, si respondero, remittis parrici- 25
dium, tormenta non obicis? o inconsultam muliebrem sem-
per amentiam! quid iuvenis in tormentis dixerit, tamquam
ignoret, interrogat; nihil comperisse non credit, tam-
quam sciat, quid dixerit!
  Fidem communis sanguinis, fidem communium ma- 11.1
lorum! ne parricidii me velis agitare secretum, ne calamita-
tibus nostris gravem facias innocentiam tuam! viderit, quid
meruerit, iuvenis ille; ego iam possum suprema revereri et
post exitum unici revertor in patrem. maior defunctis liberis 5
praestanda reverentia est, nec quicquam minus convenit
adfectibus patris, quam si insultare videatur occiso. in gra-
tiam me cum filio reduxit orbitas, iram nostram mors severa
conposuit. quin immo recogitanti mihi totum secreti illius
ordinem subit tacita miseratio. quantam ego debeam reve- 10
rentiam filio, quem potui torquere solus, quem potui solus
occidere!
  Perseveras, cogis, instas? invicem te, mulier, interrogo,
cur, si tanto opere volebas scire, quid interrogarem, quid
ille loqueretur, non inruperis in quaestionem, quam nullis 15
ministris, nullis custodibus vallaverat pater. quanto melius,
mater, ipsum adisses, quanto fortius interrogasses una,
quanto tibi plura dixisset! quis te, mulier, adfectus abegit,
tenuit, exclusit? agnosco verecundiam tuam: timuisti,
credo, ne, si in illo secreto fuissemus omnes, occidisse fi- 20
lium diceretur et mater.
  Instas tamen et miseri senis ora diducis? puta me hoc
solum dicere: ex maximi facinoris colluctatione veniens,
quid audierim, nondum scio; totus adhuc sum in parricidio
meo, et post mortem unici omnia, quibus laceratus, occisus 25
est, in animum meum tormenta redierunt. est quidem diffi-
cile, ut aliquem pati pudorem parricida videatur, verumta-
men stupore<m>, amentia<m>; et in silentium orbitate de-
feci: ablata est mihi omnium verborum fides, omnis sermo-
nis auctoritas, nec habet causam loquendi, cui non potest 30
credi. desine, mulier, interrogare; filium, quem occidit pa- 12.1
ter, nec absolvere nec accusare iam debet.
  'Quid,' inquit, 'dixit, cum occideres?' miseram parricidii
innocentiam, quod hoc me non potestas, non magistratus,
non propinquus aliquis, non amicus, non ille semper loquax 5
populus ac malignus interrogat! quiescitis, tacetis; me infe-
licem, numquid scitis omnes? puta me, mulier, hoc tibi re-
spondere: non habent incredibilia vocem; quaedam maiora
sunt, quam ut illa capiat modus sermonis humani. tu vero
crede nihil aliud fuisse quam furorem, insanisse me puta. 10
videbam quae non fiebant, audiebam, quae nemo dicebat.
hoc solum non insanientis habui, quod tacebam. finge me
respondere: nihil dixit, nihil locutus est. non credis? atquin
multo minus creditura quid dixerit.
  Accipe, mulier, brevem veramque rationem, cur in 15
quaestione iuvenis occisus est: torquebam nec interro-
gabam. si qua ad aures tuas ab illa quamvis remota domus
parte perlata vox est, meus gemitus fuit, meorum viscerum
dolor. quaeris, cur nihil dixerit? quia non habuit. quod scire
vellem, quod audire deberem. nihil aliud quaestio illa cap- 20
tavit quam silentium, quod praestare vita non poterat. quis-
quis in tormentis occiditur, ideo tortus est, ut occideretur.
an tu quaestionem illam fuisse credis, qualis vernilibus cor-
poribus adhibetur? ideo enim eculeos movebam artifex
senex, ten<d>ebam fidiculas ratione saevitiae, ut leviter se- 25
dibus suis remota compago per singulos artus membra laxa-
ret. consumptus est spiritus silentio sui, et verbera ignesque
animum pariter vocemque cluserunt. videbatur mihi pre-
mere gemitus, tenere suspiria, et sic nihil dixit, tamquam
torqueretur ab homine, qui sciret. miraris hanc in filio con- 13.1
tumaciam, in iuvene patientiam? patri torquenti non potest
aliter responderi, quam ut mori malit quam confiteri.
  Quod sufficit igitur, interrogantibus respondeo, mulier:
occidi. fallitur, quisquis expectat, ut obiciamus illa commu- 5
nia. ego vero proclamo non luxuriosum, non amore mere-
tricis infamem; nihil ille delinquebat, quomodo liberi so-
lent. monstrum erat inenarrabile, quod nollem deprehen-
dere, quod ferre non possem.
  Miratur aliquis, quod non abdicaverim, nec notissima ul- 10
tione patrum fuerim tantum expulisse contentus? tuus, mu-
lier, nefarius, tuus inconsultus non permisit adfectus. filium,
cui contra severitatem meam ignoscebas. quem mecum
odisse non poteras, secuta fuisses abdicatum.
  Finge iuvenem dixisse nescioquid; ego audire nihil potui. 15
non enim potestatis alicuius more consederam, nec tor-
quentibus aliis agebam iudicem pater. ego tunc cuncta et
passus sum pariter et feci. non vacabat aures praestare ver-
bis, excipere gemitus, aestimare singultus; avocavit me con-
tentio, dolor, orbitas, parricidium, omnia facta sunt festina- 20
tione praecipiti. idem patris adfectus est torquere, ut scias,
occidere, ut nescias.
  'In meam,' inquit, 'infamiam taces.' ita nunc primum la-
boras, misera, de fama, et post unici mortem pertinere ad te
coepit, quid loquantur homines? scilicet filius inpensus est, 25
ut erubesceres, ut male audires. adeone hoc captanti non
erat satis rem totam commisisse rumori? ego vero me fa- 14.1
mae tuae, mulier, opposui, et inter matrem filiumque me-
dius parricidium feci, unicum occidi, ne quid aliud loque-
rentur homines. alioquin si hoc capto, quod putas, quous-
que taceo, in quod tempus differo illam, quam me putas 5
premere, vocem? ecce reatus, iudicium, pronunti<ati>o:
ego tamen scire me nego. egregiam rationem malignitatis:
locuturus adversus uxorem feci, ne mihi crederetur!
  Fateor igitur: nihil ad certum indubitatumque perduxi.
hoc est quin immo, propter quod ad mortem usque con- 10
tendi. non explicant tormenta quaestionem, quae occidunt.
  'Quid,' inquit, 'dixit?' felicem te, misera, si nescis! 'quid
dixit?' ita non es contenta conscientia tua? non sufficit,
quod non habuit ille, quod negaret, quod fateretur? poscis
verba quaestionis, cogis, extorques? testor, tu facis, ne pos- 15
sis negare, quod dixero. 'quid dixit?' parasse se parentibus
venenum? negas. proditionis agitasse sermones? negas. ty-
rannidis inisse consilium? negas, et quicquid dixero, nega-
bis. o bonae conscientiae incauta simplicitas! ita non times,
ne coactus loqui multa fingam, multa componam? si potes 20
scire, mulier, an mentiar, scis, quid dixerit. 'quid dixit?'
nihil. 'quid dixit?' omnia: maledixit saeculo, fecit tempori-
bus invidiam, detestatus est patrem, conviciatus est matri.
'quid dixit?' plus quam interrogabam. vicisti, mulier, obsti-
nationem meam; audi breve succinctumque responsum, 25
quid dixerit: quod quaeris, quod putas.
  O si quis in illam vos secreti nostri potuisset adhibere 15.1
praesentiam! vidissetis novum genus quaestionis. stabam
senex furiis monstrosae feritatis accinctus, manibus exertis,
hinc ignibus, hinc verberibus armatus. super ora, super ocu-
los iacentis adsistens clamabam: 'furiose, demens, tace!' et 5
ille velut exustis amputatisque, per quae dolor exit in verba,
fuit adtonitus, amens. quotiens admotis ignibus ad aliquam
corporis partem totum pectus inposuit! quotiens hiatu oris
avide flammas adversus exeuntia verba collegit! cum vero
iam totus calor verberibus expulsus viribus novissimi dolo- 10
ris erumperet, pertractis ab ima pectoris parte suspiriis bre-
vissime collecti spiritus, ille, quo redditur anima, singultus
fuit similis exclamaturo nescio quid, quod et tu fortassis
audires. occupavi, fateor, et advocatis, quas iam consump-
seram, viribus, manibus, telis totoque corpore pariter adni- 15
sus, antequam mentiretur, occidi.
  Misera temporis illius recordatio! deficientem in manibus
meis filium vidi, aspexi ora pallentia, frigidos anhelitus, in-
terrupta suspiria et animam magno silentio exeuntem. non
tamen tormenta laxavi, non subtraxi restinxique flammas. 20
miserere, mulier, ne quaeras amplius vocem huius adfectus.
filium, qui moriebatur, occidi, non perdidi tamen, non per-
didi unici mortem, fortuna, non perdidi: iam me non inter-
rogat nisi sola mater. consiste agedum, mulier, loco meo, et
in habitum paterni furoris accincta admove eculeos, fla- 25
gella, laminas; praedico, testor, aliter non possum loqui,
aliter mihi non potest credi.
  Quamquam, miserrime iuvenis—fas est enim iam tuos 16.1
alloqui manes—exprimere mihi vocem nullus poterit dolor.
quantum volet, laceret, vel occidat; vincere me tormenta
docuisti. si tamen fas est cogitationis memoria tractare
verba miserae quaestionis, cur me coram populo magis in- 5
terrogas? eamus, uxor, in illam desolatam domum, in illud
iam patris filiique secretum; ibi me interroga, ibi, ubi torsi,
ubi occidi, ubi adhuc forsitan filii tui vaga per maestos pe-
nates anima discurrit. porrigat aliquis imaginem iuvenis oc-
cisi, ponat in sinu matris illas vestes, quibus ipsa iuvenem 10
misera comebat. eamus ad tumulum, misceamus supra
busta lacrimas. ibi aut tacebimus pariter aut invicem confi-
tebimur.
  Iamiam miser mori possum: explicui[t] te, sollicitudo,
pietas. non scribo tabulas, testamento suprema verba non 15
credo. et ego moriar in tormentis meis. illud tantum novissi-
mis precibus a te, civitas, per liberos †ferre coniuges pa-
terne† a te, uxor, per occisi iuvenis umbram peto, a te,
mater, ne quid amplius quaeras †tu famam ne dicas†.