A ROMVLO TEMPORA REGVM SEPTEM
|
|
Populus Romanus a rege Romulo in Caesarem
|
1.1.1
|
Augustum septingentos per annos tantum operum pace
|
|
belloque gessit, ut, si quis magnitudinem imperii cum
|
|
annis conferat, aetatem ultra putet. ita late per orbem
|
|
terrarum arma circumtulit, ut qui res illius legunt non
|
5
|
unius populi, sed generis humani facta condiscant.
|
|
tot in laboribus periculisque iactatus est, ut ad consti-
|
|
tuendum eius imperium contendisse Virtus et Fortuna
|
|
videantur. qua re, cum, si quid aliud, hoc quoque
|
|
operae pretium sit cognoscere, tamen, quia ipsa sibi
|
10
|
obstat magnitudo rerumque diversitas aciem intentio-
|
|
nis abrumpit, faciam quod solent qui terrarum situs
|
|
pingunt: in brevi quasi tabella totam eius imaginem
|
|
amplectar, non nihil, ut spero, ad admirationem principis
|
|
populi conlaturus, si pariter atque insemel universam
|
15
|
magnitudinem eius ostendero.
|
|
Si quis ergo populum Romanum quasi unum ho-
|
|
minem consideret totamque eius aetatem percenseat, ut
|
|
coeperit utque adoleverit, ut quasi ad quandam iuventae
|
|
frugem pervenerit, ut postea velut consenuerit, quattuor
|
20
|
gradus processusque eius inveniet. prima aetas sub regi-
|
|
bus fuit prope per annos quadringentos, quibus circum
|
|
urbem ipsam cum finitimis luctatus est. haec erit eius
|
|
infantia. sequens a Bruto Collatinoque consulibus in
|
|
Appium Claudium Quintum Fulvium consules centum
|
25
|
quinquaginta annos patet, quibus Italiam subegit. hoc
|
|
fuit tempus viris armis incitatissimum, ideoque quis
|
|
adulescentiam dixerit. deinceps ad Caesarem Augustum
|
|
centum et quinquaginta anni, quibus totum orbem pa-
|
|
cavit. hic iam ipsa iuventas imperii et quaedam quasi ro-
|
30
|
busta maturitas. a Caesare Augusto in saeculum nostrum
|
|
haud multo minus anni ducenti, quibus inertia Caesa-
|
|
rum quasi consenuit atque decoxit, nisi quod sub Tra-
|
|
iano principe movit lacertos et praeter spem omnium
|
|
senectus imperii quasi reddita iuventute revirescit.
|
35
|
Primus ille et urbis et imperii conditor Romulus
|
|
fuit, Marte genitus et Rhea Silvia. hoc de se sacerdos
|
|
gravida confessa est, nec mox fama dubitavit, cum
|
|
Amulii regis imperio abiectus in profluentem cum Remo
|
|
fratre non potuit exstingui: si quidem et Tiberinus
|
40
|
amnem repressit, et relictis catulis lupa secuta vagitum
|
|
ubera admovit infantibus matremque se gessit. sic
|
|
repertos apud arborem Faustulus regii gregis pastor
|
|
tulit in casam atque educavit. Alba tunc erat Latio
|
|
caput, Iuli opus; nam Lavinium patris Aeneae con-
|
45
|
tempserat. ab his Amulius iam septima subole regnabat,
|
|
fratre pulso Numitore, cuius ex filia Romulus. igitur
|
|
statim prima iuventae face patruum ab arce deturbat,
|
|
avum reponit, ipse fluminis amator et montium, apud
|
|
quos erat educatus, moenia novae urbis agitabat. gemini
|
50
|
erant; uter auspicaretur et regeret, adhibere placuit
|
|
deos. Remus montem Aventinum, hic Palatinum occu-
|
|
pat. prior ille sex vultures, hic postea, sed duodecim
|
|
vidit. sic victor augurio urbem excitat, plenus spei
|
|
bellatricem fore; id adsuetae sanguine et praeda aves
|
55
|
pollicebantur. ad tutelam novae urbis sufficere vallum
|
|
videbatur, cuius dum angustias Remus increpat saltu,
|
|
dubium an iussu fratris, occisus est: prima certe vic-
|
|
tima fuit munitionemque urbis novae sanguine suo
|
|
consecravit. imaginem urbis magis quam urbem fece-
|
60
|
rat: incolae deerant. erat in proximo lucus; hunc asy-
|
|
lum facit, et statim mira vis hominum: Latini Tuscique
|
|
pastores, quidam etiam transmarini, Phryges qui sub
|
|
Aenea, Arcades qui sub Evandro duce influxerant. ita
|
|
ex variis quasi elementis congregavit corpus unum,
|
65
|
populumque Romanum ipse fecit. res erat unius aetatis
|
|
populus virorum. itaque matrimonia a finitimis petita
|
|
quia non inpetrabantur, manu capta sunt. simulatis
|
|
quippe ludis equestribus virgines, quae ad spectacu-
|
|
lum venerant, praedae fuere. et haec statim causa bel-
|
70
|
lorum. pulsi fugatique Veientes. Caeninensium captum
|
|
ac dirutum est oppidum. spolia insuper opima de rege
|
|
Acrone Feretrio Iovi manibus suis rex reportavit.
|
|
Sabinis proditae portae per virginem Tarpeiam. nec
|
|
dolo, sed puella pretium rei quae gerebant in sinistris
|
75
|
petiverat, dubium clipeos an armillas; illi, ut et fidem
|
|
solverent et ulciscerentur, clipeis obruere. ita admissis
|
|
intra moenia hostibus, atrox in ipso foro pugna, adeo
|
|
ut Romulus Iovem oraret, foedam suorum fugam
|
|
sisteret; hinc templum et Stator Iuppiter. tandem furen-
|
80
|
tibus intervenere raptae laceris comis. sic pax facta
|
|
cum Tatio foedusque percussum, secutaque res mira
|
|
dictu, ut relictis sedibus suis novam in urbem hostes
|
|
demigrarent et cum generis suis avitas opes pro dote
|
|
sociarent. auctis brevi viribus, hunc rex sapientissimus
|
85
|
statum rei publicae inposuit: iuventus divisa per tribus
|
|
in equis et in armis ad subita belli excubaret, consilium
|
|
rei publicae penes senes esset, qui ex auctoritate patres,
|
|
ob aetatem senatus vocabatur. his ita ordinatis repente,
|
|
cum contionem haberet ante urbem apud Caprae
|
90
|
paludem, e conspectu ablatus est. discerptum aliqui
|
|
a senatu putant ob asperius ingenium; sed oborta
|
|
tempestas solisque defectio consecrationis speciem prae-
|
|
buere. cui mox Iulius Proculus fidem fecit, visum a
|
|
se Romulum adfirmans augustiore forma quam fuisset;
|
95
|
mandare praeterea ut se pro numine acciperent; Qui-
|
|
rinum in caelo vocari; placitum diis ut gentium Roma
|
|
poteretur.
|
|
Succedit Romulo Numa Pompilius, quem Curibus
|
|
Sabinis agentem ultro petiverunt ob inclitam viri reli-
|
100
|
gionem. ille sacra et caerimonias omnemque cultum
|
|
deorum inmortalium docuit, ille pontifices, augures,
|
|
Salios ceteraque sacerdotia annumque in duodecim
|
|
menses, fastos dies nefastosque discripsit, ille ancilia
|
|
atque Palladium, secreta quaedam imperii pignora,
|
105
|
Ianumque geminum, fidem pacis ac belli, in primis
|
|
focum Vestae virginibus colendum dedit, ut ad simu-
|
|
lacrum caelestium siderum custos imperii flamma vigi-
|
|
laret: haec omnia quasi monitu deae Egeriae, quo
|
|
magis barbari acciperent. eo denique ferocem populum
|
110
|
redegit, ut, quod vi et iniuria occuparat imperium,
|
|
religione atque iustitia gubernaret.
|
|
Excipit Pompilium Numam Tullus Hostilius, cui in
|
|
honorem virtutis regnum ultro datum. hic omnem mili-
|
|
tarem disciplinam artemque bellandi condidit. itaque
|
115
|
mirum in modum exercita iuventute provocare ausus
|
|
Albanos, gravem et diu principem populum. sed cum
|
|
pari robore frequentibus proeliis utrique comminueren-
|
|
tur, misso in compendium bello, Horatiis Curiatiisque,
|
|
trigeminis hinc atque inde fratribus, utriusque populi
|
120
|
fata permissa sunt. anceps et pulchra contentio exituque
|
|
ipso mirabilis. tribus quippe illinc volneratis, hinc duo-
|
|
bus occisis, qui supererat Horatius addito ad virtutem
|
|
dolo, ut distraheret hostem, simulat fugam singulosque,
|
|
prout sequi poterant, adortus exsuperat. sic—rarum
|
125
|
alias decus—unius manu parta victoria est, quam ille
|
|
mox parricidio foedavit. flentem spolia circa se sponsi
|
|
quidem, sed hostis, sororem viderat. hunc tam inma-
|
|
turum amorem virginis ultus est ferro. citavere leges
|
|
nefas, sed abstulit virtus parricidam et facinus infra
|
130
|
gloriam fuit. nec diu in fide Albanus. nam Fidenate
|
|
bello missi in auxilium ex foedere medii inter duos
|
|
exspectavere Fortunam. sed rex callidus ubi inclinare
|
|
socios ad hostem videt, tollit animos, quasi ipse man-
|
|
dasset: spes inde nostris, metus hostibus. sic fraus
|
135
|
proditorum inrita fuit. itaque hoste victo ruptorem
|
|
foederis Mettum Fufetium religatum inter duos currus
|
|
pernicibus equis distrahit, Albamque ipsam quamvis
|
|
parentem, aemulam tamen diruit, cum prius omnes
|
|
opes urbis ipsumque populum Romam transtulisset;
|
140
|
prorsus ut consanguinea civitas non perisse, sed in
|
|
suum corpus redisse rursus videretur.
|
|
Ancus deinde Marcius, nepos Pompili ex filia,
|
|
pari ingenio. igitur et muro moenia amplexus est et
|
|
interfluentem urbi Tiberinum ponte commisit Ostiam-
|
145
|
que in ipso maris fluminisque confinio coloniam posuit,
|
|
iam tum videlicet praesagiens animo futurum ut totius
|
|
mundi opes et commeatus illo velut maritimo urbis
|
|
hospitio reciperentur.
|
|
Tarquinius postea Priscus, quamvis transmarinae
|
150
|
originis, regnum ultro petens accepit ob industriam
|
|
atque elegantiam; quippe qui oriundus Corintho Grae-
|
|
cum ingenium Italicis artibus miscuisset. hic et sena-
|
|
tus maiestatem numero ampliavit, et centuriis tribus
|
|
auxit, quatenus Attius Nevius numerum augere prohi-
|
155
|
bebat, vir summus augurio. quem rex in experimen-
|
|
tum rogavit, fierine posset, quod ipse mente conce-
|
|
perat. ille rem expertus augurio, posse respondit.
|
|
"atquin hoc" inquit "agitaram, an cotem illam secare
|
|
novacula possem"; et augur "potes ergo" inquit, et se-
|
160
|
cuit. inde Romanis sacer auguratus. neque pace Tarqui-
|
|
nius quam bello promptior. duodecim namque Tusciae
|
|
populos frequentibus armis subegit. inde fasces, tra-
|
|
beae, curules, anuli, phalerae, paludamenta, praetextae,
|
|
inde quod aureo curru, quattuor equis triumphatur,
|
165
|
togae pictae tunicaeque palmatae, omnia denique de-
|
|
cora et insignia, quibus imperii dignitas eminet.
|
|
Servius Tullius deinceps gubernacula urbis inva-
|
|
dit, nec obscuritas inhibuit quamvis matre serva crea-
|
|
tum. nam eximiam indolem uxor Tarquini Tanaquil
|
170
|
liberaliter educaverat, et clarum fore visa circa caput
|
|
flamma promiserat. ergo inter Tarquini mortem adni-
|
|
tente regina substitutus in locum regis quasi in tempus,
|
|
regnum dolo partum sic egit industrie, ut iure adeptus
|
|
videretur. ab hoc populus Romanus relatus in censum,
|
175
|
digestus in classes, decuriis atque collegiis distributus,
|
|
summaque regis sollertia ita est ordinata res publica,
|
|
ut omnia patrimonii, dignitatis, aetatis, artium officio-
|
|
rumque discrimina in tabulas referrentur, ac sic maxima
|
|
civitas minimae domus diligentia contineretur.
|
180
|
Postremus fuit omnium regum Tarquinius, cui
|
|
cognomen Superbo ex moribus datum. hic regnum
|
|
avitum, quod a Servio tenebatur, rapere maluit quam
|
|
exspectare, inmissisque in eum percussoribus scelere
|
|
partam potestatem non melius egit quam adquisiverat.
|
185
|
nec abhorrebat moribus uxor Tullia, quae ut virum
|
|
regem salutaret, supra cruentum patrem vecta car-
|
|
pento consternatos equos exegit. sed ipse in senatum
|
|
caedibus, in plebem verberibus, in omnis superbia,
|
|
quae crudelitate gravior est bonis, grassatus, cum saevi-
|
190
|
tiam domi fatigasset, tandem in hostes conversus est.
|
|
sic valida oppida in Latio capta sunt, Ardea, Ocricolum,
|
|
Gabi, Suessa Pometia. tum quoque cruentus in suos.
|
|
neque enim filium verberare dubitavit, ut simulanti
|
|
transfugam apud hostis hinc fides esset. cui Gabiis, ut
|
195
|
voluerat, recepto et per nuntios consulenti quid fieri vel-
|
|
let, eminentia forte papaverum capita virgula excutiens,
|
|
cum per hoc interficiendos esse principes vellet intel-
|
|
legi—qua superbia!—sic respondit tamen. de manubiis
|
|
captarum urbium templum erexit. quod cum inaugu-
|
200
|
raretur, cedentibus ceteris diis—mira res dictu—
|
|
restitere Iuventas et Terminus. placuit vatibus contu-
|
|
macia numinum, si quidem firma omnia et aeterna
|
|
pollicebantur. sed illud horrentius, quod molientibus
|
|
aedem in fundamentis humanum repertum est caput,
|
205
|
nec dubitavere cuncti monstrum pulcherrimum im-
|
|
perii sedem caputque terrarum promittere. tam diu
|
|
superbiam regis populus Romanus perpessus est, donec
|
|
aberat libido; hanc ex liberis eius inportunitatem tole-
|
|
rare non potuit. quorum cum alter ornatissimae femi-
|
210
|
nae Lucretiae stuprum intulisset, matrona dedecus
|
|
ferro expiavit, imperium regibus abrogatum.
|
|