BELLVM PVNICVM SECVNDVM
  Post primum Punicum bellum vix quadriennii 1.22.1
requies: ecce alterum bellum, minus quidem spatio—
nec enim amplius decem et octo annos habet—sed
adeo cladium atrocitate terribilius ut, si quis conferat
damna utriusque populi, similior victo sit populus ille 5
qui vicit. urebat nobilem populum mare ablatum, rap-
tae insulae, dare tributa, quae iubere consueverat. hinc
ultionem puer Hannibal ad aram patri iuraverat, nec
morabatur. igitur in causam belli Saguntos electa est,
vetus Hispaniae civitas et opulenta fideique erga Roma- 10
nos magnum quidem sed triste monumentum, quam
in libertatem communi foedere exceptam Hannibal,
causas novorum motuum quaerens, et suis et ipsorum
manibus evertit, ut Italiam sibi rupto foedere aperiret.
summa foederum Romanis religio est; itaque ad audi- 15
tum sociae civitatis obsidium, memores icti cum Poenis
quoque foederis, non statim ad arma procurrunt, dum
prius more legitimo queri malunt. <Saguntini> interim
iam novem mensibus fessi fame machinis ferro, versa
denique in rabiem fide inmanem in foro excitant ro- 20
gum, tum desuper se suosque cum omnibus opibus
suis ferro et igne corrumpunt. huius tantae cladis auctor
Hannibal poscitur. tergiversantibus Poenis dux lega-
tionis "quae" inquit "mora est?" Fabius "in hoc ego
sinu bellum pacemque porto; utrum eligitis?" subcla- 25
mantibus bellum, "bellum igitur" inquit "accipite".
et excusso in media curia togae gremio non sine horrore,
quasi plane sinu bellum ferret, effudit.
  Similis exitus belli initiis fuit. nam quasi has
inferias sibi Saguntinorum ultimae dirae in illo publico 30
parricidio incendioque mandassent, ita manibus eorum
vastatione Italiae, captivitate Africae, ducum et regum
qui id gessere bellum exitio parentatum est. igitur
ubi semel se in Hispania movit illa gravis et luctuosa
Punici belli vis atque tempestas destinatumque Romanis 35
iam diu fulmen Saguntino igne conflavit, statim quodam
impetu rapta medias perfregit Alpes et in Italiam ab illis
fabulosae altitudinis nivibus velut caelo missa descendit.
  Ac primi quidem impetus turbo inter Padum atque
Ticinum valido statim fragore detonuit. tum Scipione 40
duce fusus exercitus; saucius etiam ipse venisset in
hostium manus imperator, nisi protectum patrem prae-
textatus admodum filius ab ipsa morte rapuisset. hic
erit Scipio, qui in exitium Africae crescit, nomen ex
malis eius habiturus. 45
  Ticino Trebia succedit. hic secunda Punici belli
procella desaevit Sempronio consule. tum callidissimi
hostes, frigidum et nivalem nancti diem, cum se igni-
bus prius oleoque fovissent, —horribile dictu—homines
a meridie et sole venientes nostra nos hieme vicerunt. 50
  Trasymennus lacus tertium fulmen Hannibalis
imperatore Flaminio. ibi quoque ars nova Punicae frau-
dis: quippe nebula lacus palustribusque virgultis tectus
equitatus terga subito pugnantium invasit. nec de dis
possumus queri. inminentem temerario duci cladem 55
praedixerant insidentia signis examina et aquilae pro-
dire nolentes et commissam aciem secutus ingens terrae
tremor; nisi illum horrorem soli equitum virorumque
discursus et mota vehementius arma fecerunt.
  Quartum id est paene ultimum volnus imperii 60
Cannae, ignobilis Apuliae vicus; sed magnitudine cla-
dis emersit et sexaginta milium caede parta nobilitas.
ibi in excidium infelicis exercitus dux terra, caelum
dies, tota rerum natura consensit: si quidem non con-
tentus simulatis transfugis Hannibal, qui mox terga 65
pugnantium ceciderunt, insuper callidus imperator
in patentibus campis, observato loci ingenio, quod et
sol ibi acerrimus et plurimus pulvis et Eurus ab oriente
semper quasi ad constitutum, ita instruxit aciem, ut
Romanis adversus haec omnia obversis secundum 70
caelum tenens vento pulvere sole pugnaret. itaque duo
maximi exercitus caesi ad hostium satietatem, donec
Hannibal diceret militi suo "parce ferro". ducum fugit
alter, alter occisus est; dubium uter maiore animo:
Paulum puduit, Varro non desperavit. documenta 75
cladis cruentus aliquamdiu Aufidus, pons de cadave-
ribus iussu ducis factus in torrente Vergelli, modii
duo anulorum Carthaginem missi dignitasque equestris
taxata mensura. dubium deinde non erit quin ulti-
mum illum diem habitura fuerit Roma quintumque 80
intra diem epulari Hannibal in Capitolio potuerit,
si, quod Poenum illum dixisse Maharbalem Bomilcaris
ferunt, Hannibal quem ad modum sciret vincere, sic
uti victoria scisset. sed tum quidem illum, ut dici volgo
solet, aut fatum urbis imperaturae aut ipsius mens mala 85
et aversi a Carthagine di in diversum abstulerunt. cum
victoria posset uti, frui maluit relictaque Roma Cam-
paniam Tarentumque peragrare; ubi mox et ipse et
exercitus ardor elanguit, adeo ut vere dictum sit Ca-
puam Hannibali Cannas fuisse: si quidem invictum 90
Alpibus, indomitum armis Campani—quis crederet?—
soles et tepentes fontibus Baiae subegerunt.
  Interim respirare Romanus et quasi ab inferis
emergere. arma non erant: detracta sunt templis. deerat
iuventus: in sacramentum liberata servitia. egebat 95
aerarium: opes suas senatus in medium libens protulit,
nec praeter quod in bullis singulisque anulis erat
quicquam sibi auri reliquerunt. eques secutus exem-
plum imitataeque equitem tribus. denique vix suffe-
cere tabulae, vix scribarum manus Laevino Marcello- 100
que consulibus, cum privatorum opes in publicum
referrentur. quid autem? in eligendis magistratibus
quae centuriarum sapientia, cum iuniores a senioribus
consilium de creandis consulibus petiverunt. quippe
adversus hostem totiens victorem tam callidum non vir- 105
tute tantum, sed suis etiam pugnare consiliis oportebat.
  Prima redeuntis et, ut sic dixerim, revivescentis
imperii spes Fabius fuit, qui novam de Hannibale
victoriam commentus est, non pugnare. hinc illi cogno-
men novum et rei publicae salutare Cunctator; hinc 110
illud ex populo, ut imperii scutum vocaretur. itaque per
Samnium totum, per Falernos Gauranosque saltus
sic maceravit Hannibalem, ut, qui frangi virtute non
poterat, mora comminueretur. inde Claudio Marcello
duce etiam congredi ausus est: comminus venit et 115
perculit in Campania sua et ab obsidione Nolae urbis
excussit. ausus et Sempronio Graccho duce per Luca-
niam sequi et premere terga cedentis, quamvis tum—
o pudor!—manu servili pugnaret: nam hucusque tot
mala compulerant. sed libertate donati fecerunt de 120
servitute Romanos. o horribilem in tot adversis fidu-
ciam! immo, o singularem animum ac spiritum populi
Romani! tam artis adflictisque rebus, ut de Italia sua
dubitaret, ausus tamen est in diversa respicere, cumque
hostis in iugulo per Campaniam Apuliamque volitaret 125
mediaque de Italia Africam faceret, eodem tempore et
hunc sustinebat et in Siciliam, Sardiniam, Hispaniam
divisa per terrarum orbem arma mittebat.
  Sicilia mandata Marcello. nec diu restitit: tota
enim insula in una urbe superata est. grande illud et 130
ante id tempus invictum caput, Syracusae, quamvis
Archimedis ingenio defenderentur, aliquando cesserunt.
longe illi triplex murus totidemque arces, portus ille
marmoreus et fons celebratus Arethusae; nisi quod hac-
tenus profuere ut pulchritudini victae urbis parceretur. 135
  Sardiniam Gracchus arripuit. nihil illi gentium
feritas Insanorumque—nam sic vocantur—inmani-
tas montium profuere. saevitum in urbes urbemque
urbium Caralim, ut gens contumax vilisque mortis
saltem desiderio patrii soli domaretur. 140
  In Hispaniam missi Gnaeus et Publius Scipiones
paene totam Poenis eripuerant. sed insidiis Punicae
fraudis oppressi rursum amiserant, magnis quidem illi
proeliis cum Punicas opes cecidissent. sed Punicae
insidiae alterum ferro castra metantem, alterum, cum 145
evasisset in turrem, cinctum facibus oppresserant.
igitur in ultionem patris ac patrui missus cum exercitu
Scipio, cui iam grande de Africa nomen fata decreverant,
bellatricem illam, viris armisque nobilem Hispaniam,
illam seminarium hostilis exercitus, illam Hannibalis 150
eruditricem—incredibile dictu—totam a Pyrenaeis
montibus in Herculis columnas et Oceanum recuperavit,
nescias citius an felicius. quam velociter, quattuor
anni fatentur; quam facile, vel una civitas probat.
eodem quippe quo obsessa est die capta est, omen- 155
que Africanae victoriae fuit, quod tam facile victa est
Hispana Carthago. certum est tamen ad profligandam
provinciam maxime profecisse singularem ducis sancti-
tatem, quippe qui captivos pueros puellasque praeci-
puae pulchritudinis barbaris restituerit, ne in conspec- 160
tum quidem suum passus adduci, ne quid de virginitatis
integritate delibasse saltem vel oculis videretur.
  Haec inter diversa terrarum populus Romanus. nec
ideo tamen visceribus Italiae inhaerentem submovere
poterat Hannibalem. pleraque ad hostem defecerant, 165
et dux acerrimus contra Romanos Italicis quoque
viribus utebatur. iam tamen eum plerisque oppidis et
regionibus excusseramus, iam Tarentos ad nos redie-
rat, iam et Capua, sedes et domus et patria altera
Hannibalis, tenebatur, cuius amissio tantum Poeno 170
duci dolorem dedit, ut inde totis viribus Romam
converteretur. o populum dignum orbis imperio, dignum
omnium favore et admiratione hominum ac deorum!
compulsus ad ultimos metus ab incepto non destitit
et de sua urbe sollicitus Capuam tamen non omisit; 175
sed parte exercitus sub Appio consule relicta, parte
Flaccum in urbem secuta, absens simul praesensque
pugnabat. quid ergo miramur moventi castra a tertio
lapide Hannibali iterum ipsos deos—deos inquam,
nec fateri pudebit—restitisse? tanta enim ad singulos 180
illius motus vis imbrium effusa est, tanta ventorum
violentia coorta est, ut divinitus hostem submoveri
non a caelo, sed ab urbis ipsius moenibus et Capitolio
videretur. itaque fugit et cessit et in ultimum se Italiae
recepit sinum, cum urbem tantum non adoratam 185
reliquisset. parva res dictu, sed ad magnanimitatem
populi Romani probandam satis efficax, quod illis
ipsis quibus obsidebatur diebus ager, quem Hannibal
castris insederat, venalis Romae fuit hastaeque subiectus
invenit emptorem. voluit Hannibal contra imitari fidu- 190
ciam subiecitque argentarias urbis tabernas: nec sector
inventus est, ut scias etiam praesagia fatis adfuisse.
  Nihil actum erat tanta virtute, tanto favore etiam
deorum, si quidem ab Hispania Hasdrubal frater
Hannibalis cum exercitu novo, novis viribus, nova belli 195
mole veniebat. actum erat procul dubio, si vir ille se
cum fratre iunxisset. sed hunc quoque, tantum quod
ab Alpe descenderat, apud Metaurum castra metantem
Claudius Nero cum Livio Salinatore debellat. Nero in
ultimo Italiae angulo submovebat Hannibalem, Livius 200
in diversissimam partem, id est in ipsas nascentis
Italiae fauces, signa converterat. tanto, id est omni qua
longissima Italia, solo interiacente, quo consilio, qua ce-
leritate consules castra coniunxerint inopinatumque ho-
stem conlatis signis oppresserint, neque id fieri Hannibal 205
senserit, difficile dictu est. certe Hannibal re cognita cum
proiectum fratris caput ad sua castra vidisset, "agnosco"
inquit "infelicitatem Carthaginis". haec fuit illius viri non
sine praesagio quodam fati inminentis prima confessio.
  Iam certum erat Hannibalem etiam ipsius confes- 210
sione posse vinci: sed tot rerum prosperarum fiducia
plenus populus Romanus magni aestimabat asperri-
mum hostem in sua Africa debellare. duce igitur
Scipione in ipsam Africam tota mole conversus imitari
coepit Hannibalem et Italiae suae clades in Africa 215
vindicare. quas ille, dii boni, Hasdrubalis copias fudit,
quos Syphacis Numidici regis equitatus! quae quan-
taque utriusque castra facibus inlatis una nocte delevit!
denique iam non a tertio lapide, sed ipsas Carthaginis
portas obsidione quatiebat. sic factum ut inhaerentem 220
atque incubantem Italiae extorqueret Hannibalem. non
fuit maior sub imperio Romano dies quam ille, cum
duo omnium et ante et postea ducum maxime duces,
ille Italiae, hic Hispaniae victor, conlatis comminus
signis direxere aciem. sed et conloquium fuit inter 225
ipsos de legibus pacis: steterunt diu mutua admira-
tione defixi. ubi de pace non convenit, signa cecinere.
constat utriusque confessione nec melius instrui aciem
nec acrius potuisse pugnari; hoc Scipio de Hannibalis,
Hannibal de Scipionis exercitu praedicaverunt. sed 230
tamen Hannibal cessit, praemiumque victoriae Africa
fuit et secutus Africam statim terrarum orbis.