| INSTITVTIONVM | |
| COMMENTARII QVATTVOR | |
| COMMENTARIVS PRIMVS | |
| [I. De iure ciuili et nat<urali>.] | |
| <Omnes populi, qui | 1.1.1 |
| legibus et moribus reguntur, partim suo proprio, partim | |
| communi omnium hominum iure utuntur: nam quod quis>- | |
| que populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium | |
| est uocaturque ius ciuile, quasi ius proprium ciuitatis; | 5 |
| quod uero naturalis ratio inter omnes homines con- | |
| stituit, id apud omnes populos peraeque custoditur | |
| uocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes | |
| utuntur. populus itaque Romanus partim suo proprio, | |
| partim communi omnium hominum iure utitur. quae | 10 |
| singula qualia sint, suis locis proponemus. | |
| Constant autem iura populi Romani ex legibus, | 2.1 |
| plebiscitis, senatus consultis, constitutionibus princi- | |
| pum, edictis eorum, qui ius edicendi habent, responsis | |
| prudentium. | |
| Lex est, quod populus iubet atque | 3.1 |
| constituit. plebiscitum est, quod plebs iubet atque | |
| constituit. plebs autem a populo eo distat, quod po- | |
| puli appellatione uniuersi ciues significantur, connume- | |
| ratis et patriciis; plebis autem appellatione sine pa- | 5 |
| triciis ceteri ciues significantur; unde olim patricii | |
| dicebant plebiscitis se non teneri, quae sine auctoritate | |
| eorum facta essent; sed postea lex Hortensia lata | |
| est, qua cautum est, ut plebiscita uniuersum populum | |
| tenerent: itaque eo modo legibus exaequata sunt. | 10 |
| Senatus consultum est, quod senatus iubet atque | 4.1 |
| constituit; idque legis uicem optinet, quamuis <de ea re> | |
| fuerit quaesitum. | |
| Constitutio principis est, quod | 5.1 |
| imperator decreto uel edicto uel epistula constituit. | |
| nec umquam dubitatum est, quin id legis uicem opti- | |
| neat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat. | |
| Ius autem edicendi habent magistratus populi Ro- | 6.1 |
| mani. sed amplissimum ius est in edictis duorum | |
| praetorum, urbani et peregrini, quorum in prouinciis | |
| iurisdictionem praesides earum habent; item in edictis | |
| aedilium curulium, quorum iurisdictionem in prouinciis | 5 |
| populi Romani quaestores habent; nam in prouincias | |
| Caesaris omnino quaestores non mittuntur, et ob id | |
| hoc edictum in his prouinciis non proponitur. | |
| Re- | 7.1 |
| sponsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, | |
| quibus permissum est iura condere. quorum omnium | |
| si in unum sententiae concurrunt, id, quod ita sentiunt, | |
| legis uicem optinet; si uero dissentiunt, iudici licet | 5 |
| quam uelit sententiam sequi; idque rescripto diui | |
| Hadriani significatur. | |
| [II. De iuris diuisione.] | |
| Omne autem ius, quo | 8.1 |
| utimur, uel ad personas pertinet uel ad res uel ad | |
| actiones. sed prius uideamus de personis. | |
| [III. De condicione hominum.] | |
| Et quidem summa | 9.1 |
| diuisio de iure personarum haec est, quod omnes ho- | |
| mines aut liberi sunt aut serui. | |
| Rursus liberorum | 10.1 |
| hominum alii ingenui sunt, alii libertini. | |
| Ingenui | 11.1 |
| sunt, qui liberi nati sunt; libertini, qui ex iusta ser- | |
| uitute manumissi sunt. | |
| Rursus libertinorum <tria | 12.1 |
| sunt genera: nam aut ciues Romani aut Latini aut | |
| dediticiorum> numero sunt. de quibus singulis dispi- | |
| ciamus; ac prius <de> dediticiis. | |
| [IIII. De dediticiis uel lege Aelia Sentia.] | |
| Lege | 13.1 |
| itaque Aelia Sentia cauetur, ut, qui serui a dominis | |
| poenae nomine uincti sunt, quibusue stigmata inscripta | |
| sunt, deue quibus ob noxam quaestio tormentis habita | |
| sit et in ea noxa fuisse conuicti sunt, quiue ut ferro | 5 |
| aut cum bestiis depugnarent traditi sint, inue ludum | |
| custodiamue coniecti fuerint, et postea uel ab eodem | |
| domino uel ab alio manumissi, eiusdem condicionis | |
| liberi fiant, cuius condicionis sunt peregrini dediticii. | |
| [V. De peregrinis dediticiis.] | |
| Vocantur autem pere- | 14.1 |
| grini dediticii hi, qui quondam aduersus populum | |
| Romanum armis susceptis pugnauerunt, deinde uicti | |
| se dediderunt. | |
| Huius ergo turpitudinis seruos quo- | 15.1 |
| cumque modo et cuiuscumque aetatis manumissos, etsi | |
| pleno iure dominorum fuerint, numquam aut ciues | |
| Romanos aut Latinos fieri dicemus, sed omni modo | |
| dediticiorum numero constitui intellegemus. | 5 |
| Si uero in nulla tali turpitudine sit seruus, | 16.1 |
| manumissum modo ciuem Romanum modo Latinum | |
| fieri dicemus. | |
| Nam in cuius personam tria haec | 17.1 |
| concurrunt, ut maior sit annorum triginta et ex iure | |
| Quiritium domini et iusta ac legitima manumissione | |
| liberetur, id est uindicta aut censu aut testamento, is | |
| ciuis Romanus fit; sin uero aliquid eorum deerit, La- | 5 |
| tinus erit. | |
| [VI. De manumissione uel causae probatione.] | |
| Quod | 18.1 |
| autem de aetate serui requiritur, lege Aelia Sentia in- | |
| troductum est. nam ea lex minores xxx annorum | |
| seruos non aliter uoluit manumissos ciues Romanos | |
| fieri, quam si uindicta, apud consilium iusta causa | 5 |
| manumissionis adprobata, liberati fuerint. | |
| Iusta | 19.1 |
| autem causa manumissionis est, ueluti si quis filium | |
| filiamue aut fratrem sororemue naturalem aut alum- | |
| num aut paedagogum aut seruum procuratoris habendi | |
| gratia aut ancillam matrimonii causa apud consilium | 5 |
| manumittat. | |
| [VII. De consilio adhibendo.] | |
| Consilium autem | 20.1 |
| adhibetur in urbe Roma quidem quinque senatorum | |
| et quinque equitum Romanorum puberum, in pro- | |
| uinciis autem uiginti recuperatorum ciuium Romano- | |
| rum. idque fit ultimo die conuentus; sed Romae certis | 5 |
| diebus apud consilium manumittuntur. maiores uero | |
| triginta annorum serui semper manumitti solent, adeo | |
| ut uel in transitu manumittantur, ueluti cum praetor | |
| aut pro consule in balneum uel in theatrum eat. | |
| Praeterea minor triginta annorum seruus manu- | 21.1 |
| missus potest ciuis Romanus fieri, si ab eo domino, | |
| qui soluendo non erat, testamento eum liberum et | |
| heredem relictum . . . . | |
| * * * | 5 |
| * * * | |
| homines Latini Iuniani appellan- | 22.1 |
| tur; Latini ideo, quia adsimulati sunt Latinis colonia- | |
| riis; Iuniani ideo, quia per legem Iuniam libertatem | |
| acceperunt, cum olim serui uiderentur esse. | |
| Non | 23.1 |
| tamen illis permittit lex Iunia uel ipsis testamentum | |
| facere uel ex testamento alieno capere uel tutores testa- | |
| mento dari. | |
| Quod autem diximus ex testamento | 24.1 |
| eos capere non posse, ita intellegemus, ne quid inde | |
| directo hereditatis legatorumue nomine eos posse capere | |
| dicamus; alioquin per fideicommissum capere possunt. | |
| Hi uero, qui dediticiorum numero sunt, nullo | 25.1 |
| modo ex testamento capere possunt, non magis quam | |
| quilibet peregrinus; qui<n> nec ipsi testamentum facere | |
| possunt secundum id quod magis placuit. | |
| Pessima | 26.1 |
| itaque libertas eorum est, qui dediticiorum numero | |
| sunt; nec ulla lege aut senatus consulto aut constitu- | |
| tione principali aditus illis ad ciuitatem Romanam | |
| datur. | 5 |
| Quin etiam in urbe Roma uel intra cen- | 27.1 |
| tesimum urbis Romae miliarium morari prohibentur; | |
| et si qui contra ea fecerint, ipsi bonaque eorum publice | |
| uenire iubentur ea condicione, ut ne in urbe Roma | |
| uel intra centesimum urbis Romae miliarium seruiant | 5 |
| neue umquam manumittantur; et si manumissi fuerint, | |
| serui populi Romani esse iubentur. et haec ita lege | |
| Aelia Sentia conprehensa sunt. | |
| [<Quibus modis> Latini ad ciuitatem Romanam perueniant.] | |
| Latini uero multis modis ad ciuitatem Romanam | 28.1 |
| perueniunt. | |
| Statim enim ex lege Aelia Sentia | 29.1 |
| minores triginta annorum manumissi et Latini facti si | |
| uxores duxerint uel ciues Romanas uel Latinas colo- | |
| niarias uel eiusdem condicionis, cuius et ipsi essent, | |
| idque testati fuerint adhibitis non minus quam septem | 5 |
| testibus ciuibus Romanis puberibus et filium procrea- | |
| uerint, cum is filius anniculus esse coeperit, datur eis | |
| potestas per eam legem adire praetorem uel in pro- | |
| uinciis praesidem prouinciae et adprobare se ex lege | |
| Aelia Sentia uxorem duxisse et ex ea filium annicu- | 10 |
| lum habere: et si is, apud quem causa probata est, id | |
| ita esse pronuntiauerit, tunc et ipse Latinus et uxor | |
| eius, si et ipsa eiusdem <condicionis sit, et filius eius, | |
| si et ipse eiusdem> condicionis sit, ciues Romani esse | |
| iubentur. | 15 |
| Ideo autem in <persona filii> adiecimus | 30.1 |
| 'si et ipse eiusdem condicionis sit', quia si uxor La- | |
| tini ciuis Romana est, qui ex ea nascitur, ex nouo | |
| senatus consulto, quod auctore diuo Hadriano factum | |
| est, ciuis Romanus nascitur. | 5 |
| Hoc tamen ius adi- | 31.1 |
| piscendae ciuitatis Romanae etiamsi soli minores tri- | |
| ginta annorum manumissi et Latini facti ex lege Aelia | |
| Sentia habuerunt, tamen postea senatus consulto, quod | |
| Pegaso et Pusione consulibus factum est, etiam maio- | 5 |
| ribus triginta annorum manumissis Latinis factis con- | |
| cessum est. | |
| Ceterum etiamsi ante decesserit La- | 32.1 |
| tinus, quam anniculi filii causam probarit, potest mater | |
| eius causam probare, et sic et ipsa fiet ciuis Romana, | |
| si Latina fuerit * * * | |
| * * * | 5 |
| * * * <etiamsi> ipse filius ciuis Ro- | |
| manus sit, quia ex ciue Romana matre natus est, | |
| tamen debet causam probare, ut suus heres patri fiat. | |
| <Quae> uero diximus de filio anniculo, <eadem et de | 32a.1 |
| filia annicula> dicta intellegemus. | |
| <Praeterea ex | 32b.1 |
| lege Visellia tam maiores quam minores xxx annorum | |
| manumissi et Latini facti ius Quiritium adipiscuntur>, | |
| id est fiunt ciues Romani, si Romae inter uigiles sex | |
| annis militauerint. postea dicitur factum esse senatus | 5 |
| consultum, quo data est illis ciuitas Romana, si tri- | |
| ennium militiae expleuerint. | |
| Item edicto Claudii | 32c.1 |
| Latini ius Quiritium consecuntur, si nauem marinam | |
| aedificauerint, quae non minus quam decem milia mo- | |
| dior<um frumen>ti capi<a>t, eaque nauis uel quae in eius | |
| locum substituta <sit, sex> annis frumentum Romam | 5 |
| portauerit. | |
| Praeterea <a Nero>ne <constitutum est>, ut | 33.1 |
| si Latinus, qui patrimonium sestertium cc milium | |
| plurisue habebit, in urbe Roma domum aedificauerit, | |
| in quam non minus quam partem dimidiam patrimonii | |
| sui impenderit, ius Quiritium consequatur. | 5 |
| Deni- | 34.1 |
| que Traianus constituit, ut si <Latinus> in urbe tr<ien>nio | |
| pistrinum exercuerit, <quod in> dies singulos non minus | |
| quam centenos m<odios> frumenti pinseret, ad ius Qui- | |
| ritium peruen<iat> * * * | 5 |
| * * * | |
| * * * | |
| <Praeterea | 35.1 |
| possunt> maiores triginta annorum manumissi et Latini | |
| facti <iteratione> ius Quiritium consequi. quo * * * <tri>ginta | |
| annorum manumittant * * * | |
| * * * | 5 |
| * * * manumissus | |
| uindicta aut censu aut testamento <et ci>uis Romanus | |
| <et eius> libertus fit, qui <e>um it<er>auerit. ergo si seruus | |
| in bonis tuis, ex iure Quiritium meus erit, Latinus | |
| quidem a te solo fieri potest, iterari autem a me, non | 10 |
| etiam a te potest et eo modo meus libertus fit. sed | |
| et ceteris modis ius Quiritium consecutus meus liber- | |
| tus fit. bonorum autem, quae * * * , cum is morietur, | |
| reliquerit, tibi possessio datur, quocumque modo ius | |
| Quiritium fuerit consecutus. quod si cuius et in bonis | 15 |
| et ex iure Quiritium sit, manumissus ab eodem scilicet | |
| et Latinus fieri potest et ius Quiritium consequi. | |
| <Non tamen cuicumque uolenti manumittere licet>. | 36.1 |
| <Nam is, qui> in fraudem creditorum uel in fraudem | 37.1 |
| patroni manumittit, nihil agit, quia lex Aelia Sentia | |
| inpedit libertatem. | |
| Item eadem lege minori xx | 38.1 |
| annorum domino non aliter manumittere permittitur, | |
| quam si [uindicta] apud consilium iusta causa manu- | |
| missionis adprobata fuerit. | |
| Iustae autem causae | 39.1 |
| manumissionis sunt, ueluti si quis patrem aut matrem | |
| aut paedagogum aut conlactaneum manumittat. sed | |
| et illae causae, quas superius in seruo minore xxx | |
| annorum exposuimus, ad hunc quoque casum, de quo | 5 |
| loquimur, adferri possunt. item ex diuerso hae causae, | |
| quas in minore xx annorum domino rettulimus, por- | |
| rigi possunt et ad seruum minorem xxx annorum. | |
| Cum ergo certus modus manumittendi minoribus | 40.1 |
| xx annorum dominis per legem Aeliam Sentiam con- | |
| stitutus sit, euenit, ut qui xiiii annos aetatis exple- | |
| uerit, licet testamentum facere possit et in eo heredem | |
| sibi instituere legataque relinquere possit, tamen si | 5 |
| adhuc minor sit annorum xx, libertatem seruo dare | |
| non possit. | |
| Et quamuis Latinum facere uelit mi- | 41.1 |
| nor xx annorum dominus, tamen nihilo minus debet | |
| apud consilium causam probare et ita postea inter | |
| amicos manumittere. | |
| Praeterea lege Fufia Caninia certus modus con- | 42.1 |
| stitutus est in seruis testamento manumittendis. | |
| Nam | 43.1 |
| ei, qui plures quam duos neque plures quam decem | |
| seruos habebit, usque ad partem dimidiam eius numeri | |
| manumittere permittitur; ei uero, qui plures quam | |
| x neque plures quam xxx seruos habebit, usque ad | 5 |
| tertiam partem eius numeri manumittere permittitur. | |
| at ei, qui plures quam xxx neque plures quam cen- | |
| tum habebit, usque ad partem quartam potestas manu- | |
| mittendi datur. nouissime ei, qui plures quam c ha- | |
| bebit nec plures quam d, non plures manumittere | 10 |
| permittitur quam quintam partem; neque plures <quam | |
| d habentis ratio habetur, ut ex eo numero pars defi- | |
| ni>atur, sed praescribit lex, ne cui plures manumittere | |
| liceat quam c. quod si quis unum seruum omnino | |
| aut duos habet, ad hanc legem non pertinet et ideo | 15 |
| liberam habet potestatem manumittendi. | |
| Ac ne | 44.1 |
| ad eos quidem omnino haec lex pertinet, qui sine | |
| testam<ento> manumittunt. itaque licet iis, qui uindicta | |
| aut censu aut inter amicos manumittunt, totam fami- | |
| liam suam liberare, scilicet si alia causa non inpediat | 5 |
| libertatem. | |
| Sed quod de numero seruorum testa- | 45.1 |
| mento manumittendorum diximus, ita intellegemus, ne | |
| umquam ex eo numero, ex quo dimidia aut tertia aut | |
| quarta aut quinta pars liberari potest, <pauciores> manu- | |
| <mittere> liceat quam ex antecedenti numero licuit. et | 5 |
| hoc ipsa <ratione pro>uisum est: erat enim sane absur- | |
| dum, ut x seruorum domino quinque liberare liceret, | |
| quia usque ad dimidiam partem eius numeri manu- | |
| mittere ei concedit<ur,> xii seruos habenti non plures | |
| liceret manumittere quam iiii; at eis, qui plures quam | 10 |
| x neque * * * | |
| * * * | |
| * * * | |
| nam et si testamento scriptis in orbem seruis | 46.1 |
| libertas data sit, quia nullus ordo manumissionis in- | |
| uenitur, nulli liberi erunt, quia lex Fufia Caninia, quae | |
| in fraudem eius facta sint, rescindit. sunt etiam spe- | |
| cialia senatus consulta, quibus rescissa sunt ea, quae | 5 |
| in fraudem eius legis excogitata sunt. | |
| In summa sciendum est, <quod> lege Aelia Sentia | 47.1 |
| cautum sit, ut creditorum fraudandorum causa manu- | |
| missi liberi non fiant, hoc etiam ad peregrinos per- | |
| tinere, [senatus ita censuit ex auctoritate Hadriani] | |
| cetera uero iura eius legis ad peregrinos non per- | 5 |
| tinere. | |
| Sequitur de iure personarum alia diuisio. nam | 48.1 |
| quaedam personae sui iuris sunt, quaedam alieno iuri | |
| sunt subiectae. | |
| Sed rursus earum personarum, | 49.1 |
| quae alieno iuri subiectae sunt, aliae in potestate, aliae | |
| in manu, aliae in mancipio sunt. | |
| Videamus nunc | 50.1 |
| de iis, quae alieno iuri subiectae sint: <nam> si cogno- | |
| uerimus, quae istae personae sint, simul intellegemus, | |
| quae sui iuris sint. | |
| Ac prius dispiciamus de iis, | 51.1 |
| qui in aliena potestate sunt. | |
| In potestate itaque sunt serui dominorum. quae | 52.1 |
| quidem potestas iuris gentium est: nam apud omnes | |
| peraeque gentes animaduertere possumus dominis in | |
| seruos uitae necisque potestatem esse, et quodcumque | |
| per seruum adquiritur, id domino adquiritur. | 5 |
| Sed | 53.1 |
| hoc tempore neque ciuibus Romanis nec ullis aliis | |
| hominibus, qui sub imperio populi Romani sunt, licet | |
| supra modum et sine causa in seruos suos saeuire: | |
| nam ex constitutione sacratissimi imperatoris Anto- | 5 |
| nini, qui sine causa seruum suum occiderit, non mi- | |
| nus teneri iubetur, quam qui alienum seruum occiderit. | |
| sed et maior quoque asperitas dominorum per eiusdem | |
| principis constitutionem coercetur: nam consultus a | |
| quibusdam praesidibus prouinciarum de his seruis, qui | 10 |
| ad fana deorum uel ad statuas principum confugiunt, | |
| praecepit, ut si intolerabilis uideatur dominorum sae- | |
| uitia, cogantur seruos suos uendere. et utrumque recte | |
| fit: male enim nostro iure uti non debemus; qua ra- | |
| tione et prodigis interdicitur bonorum suorum admi- | 15 |
| nistratio. | |
| Ceterum cum apud ciues Romanos du- | 54.1 |
| plex sit dominium (nam uel in bonis uel ex iure | |
| Quiritium uel ex utroque iure cuiusque seruus esse | |
| intellegitur), ita demum seruum in potestate domini | |
| esse dicemus, si in bonis eius sit, etiamsi simul ex iure | 5 |
| Quiritium eiusdem non sit: nam qui nudum ius Quiri- | |
| tium in seruo habet, is potestatem habere non intellegitur. | |
| Item in potestate nostra sunt liberi nostri, quos | 55.1 |
| iustis nuptiis procreauimus. quod ius proprium ciuium | |
| Romanorum est (fere enim nulli alii sunt homines, | |
| qui talem in filios suos habent potestatem, qualem nos | |
| habemus) idque diui Hadriani edicto, quod proposuit | 5 |
| de his, qui sibi liberisque suis ab eo ciuitatem Roma- | |
| nam petebant, significatur. nec me praeterit Galata- | |
| rum gentem credere in potestate parentum liberos esse. | |
| <Iustas autem nuptias contraxisse liberosque iis pro- | 56.1 |
| creatos in potestate habere ciues Romani ita intellegun- | |
| tur,> si ciues Romanas uxores duxerint uel etiam La- | |
| tinas peregrinasue, cum quibus conubium habeant: | |
| cum enim conubium id efficiat, ut liberi patris con- | 5 |
| dicionem sequantur, euenit, ut non <solum> ciues Ro- | |
| mani fiant, sed et in potestate patris sint. | |
| Unde | 57.1 |
| <et> ueteranis quibusdam concedi solet principalibus con- | |
| stitutionibus conubium cum his Latinis peregrinisue, | |
| quas primas post missionem uxores duxerint; et qui | |
| ex eo matrimonio nascuntur, et ciues Romani et in | 5 |
| potestatem parentum fiunt. | |
| <Nec tamen omnes no- | 58.1 |
| bis uxores ducere licet:> nam a quarundam nuptiis abs- | |
| tinere debemus. | |
| Inter eas enim personas, quae | 59.1 |
| parentum liberorumue locum inter se optinent, nuptiae | |
| contrahi non possunt, nec inter eas conubium est, uelut | |
| inter patrem et filiam uel inter matrem et filium uel inter | |
| auum et neptem <uel inter auiam et nepotem>; et si tales | 5 |
| personae inter se coierint, nefarias et incestas nuptias | |
| contraxisse dicuntur. et haec adeo ita sunt, ut quamuis | |
| per adoptionem parentum liberorumue loco sibi esse | |
| coeperint, non possint inter se matrimonio coniungi, in | |
| tantum, ut etiam dissoluta adoptione idem iuris ma- | 10 |
| neat; itaque eam, quae mihi per adoptionem filiae seu | |
| neptis loco esse coeperit, non potero uxorem ducere, | |
| quamuis eam emancipauerim. | |
| Inter eas quoque | 60.1 |
| personas, quae ex transuerso gradu cognatione iungun- | |
| tur, est quaedam similis obseruatio, sed non tanta. | |
| Sane inter fratrem et sororem prohibitae sunt | 61.1 |
| nuptiae, siue eodem patre eademque matre nati fuerint | |
| siue alterutro eorum: sed si qua per adoptionem soror | |
| mihi esse coeperit, quamdiu quidem constat adoptio, | |
| sane inter me et eam nuptiae non possunt consistere; | 5 |
| cum uero per emancipationem adoptio dissoluta sit, | |
| potero eam uxorem ducere; sed et si ego emancipatus | |
| fuero, nihil inpedimento erit nuptiis. | |
| Fratris | 62.1 |
| filiam uxorem ducere licet: idque primum in usum | |
| uenit, cum diuus Claudius Agrippinam, fratris sui | |
| filiam, uxorem duxisset: sororis uero filiam uxorem | |
| ducere non licet. et haec ita principalibus constitu- | 5 |
| tionibus significantur. | |
| Item amitam et mater- | 63.1 |
| teram uxorem ducere non licet. item eam, quae | |
| mihi quondam socrus aut nurus aut priuigna aut no- | |
| uerca fuit. ideo autem diximus 'quondam', quia, si | |
| adhuc constant eae nuptiae, per quas talis adfinitas | 5 |
| quaesita est, alia ratione mihi nupta esse non potest, | |
| quia neque eadem duobus nupta esse potest neque | |
| idem duas uxores habere. | |
| Ergo si quis nefarias | 64.1 |
| atque incestas nuptias contraxerit, neque uxorem ha- | |
| bere uidetur neque liberos: itaque hi, qui ex eo coitu | |
| nascuntur, matrem quidem habere uidentur, patrem | |
| uero non utique, nec ob id in potestate eius sunt, | 5 |
| quales sunt ii, quos mater uulgo concepit: nam et hi | |
| patrem habere non intelleguntur, cum is etiam in- | |
| certus sit; unde solent spurii filii appellari uel a | |
| Graeca uoce quasi σποράδην concepti uel quasi sine | |
| patre filii. | 10 |
| <Aliquando autem euenit, ut liberi, qui statim ut | 65.1 |
| na>ti sunt, parentum in potestatem non fiant, ii postea | |
| tamen redigantur in potestatem. | |
| <Velut si Lati>nus | 66.1 |
| ex lege Aelia Sentia uxore ducta filium procreauerit | |
| aut Latinum ex Latina aut ciuem Romanum ex ciue | |
| Romana, non habebit eum in potestate; <sed si postea | |
| causa probata ciuitatem Romanam> conse<cutus fuerit,> | 5 |
| simul eum in potestate sua habere incipit. | |
| Item | 67.1 |
| si ciuis Romanus Latinam aut peregrinam uxorem | |
| duxerit per ignorantiam, cum eam ciuem Romanam | |
| esse crederet, et filium procreauerit, hic non est in | |
| potestate eius, quia ne quidem ciuis Romanus est, sed | 5 |
| aut Latinus aut peregrinus, id est eius condicionis, | |
| cuius et mater fuerit, quia non aliter quisque ad | |
| patris condicionem accedit, quam si inter patrem et | |
| matrem eius conubium sit: sed ex senatus consulto | |
| permittitur causam erroris probare, et ita uxor quo- | 10 |
| que et filius ad ciuitatem Romanam perueniunt, et ex | |
| eo tempore incipit filius in potestate patris esse. idem | |
| iuris est, si eam per ignorantiam uxorem duxerit, quae | |
| dediticiorum numero est, nisi quod uxor non fit ciuis | |
| Romana. | 15 |
| Item si ciuis Romana per errorem nupta | 68.1 |
| sit peregrino tamquam ciui Romano, permittitur ei | |
| causam erroris probare, et ita filius quoque eius et | |
| maritus ad ciuitatem Romanam perueniunt, et aeque | |
| simul incipit filius in potestate patris esse. idem iuris | 5 |
| est, si peregrino tamquam Latino ex lege Aelia Sentia | |
| nupta sit; nam et de hoc specialiter senatus consulto | |
| cauetur. idem iuris est aliquatenus, si ei, qui dediti- | |
| ciorum numero est, tamquam ciui Romano aut Latino | |
| e lege Aelia Sentia nupta sit; nisi quod scilicet qui | 10 |
| dediticiorum numero est, in sua condicione permanet, | |
| et ideo filius, quamuis fiat ciuis Romanus, in potesta- | |
| tem patris non redigitur. | |
| Item si Latina peregrino, | 69.1 |
| cum eum Latinum esse crederet, <e lege Aelia Sentia> | |
| nupserit, potest ex senatus consulto filio nato causam | |
| erroris probare: <et ita> omnes fiunt ciues Romani, et | |
| filius in potestate patris esse incipit. | 5 |
| Idem con- | 70.1 |
| stitutum est et si Latinus per errorem peregrinam | |
| quasi Latinam aut ciuem Romanam e lege Aelia Sentia | |
| uxorem duxerit. | |
| Praeterea si ciuis Romanus, qui | 71.1 |
| se credidisset Latinum esse, ob id Latinam <uxorem | |
| duxerit>, permittitur ei filio nato erroris causam pro- | |
| bare, tamquam si e lege Aelia Sentia uxorem duxisset: | |
| item his, qui cum ciues Romani essent, peregrinos | 5 |
| se esse credidissent et peregrinas uxores duxissent, | |
| permittitur ex senatus consulto filio nato causam er- | |
| roris probare. quo facto fiet uxor ciuis Romana, et | |
| filius . . . . . . . non solum ad ciuitatem Romanam | |
| peruenit, sed etiam in potestatem patris redigitur. | 10 |
| Quaecumque de filio esse diximus, eadem et de | 72.1 |
| filia dicta intellegemus. | |
| Et quantum ad erroris | 73.1 |
| causam probandam attinet, nihil interest, cuius aetatis | |
| filius sit * * * | |
| * * * | |
| * * * si minor anniculo sit | 5 |
| filius filiaue, causa probari non potest. nec me prae- | |
| terit in aliquo rescripto diui Hadriani ita esse consti- | |
| tutum, tamquam quod ad erroris q . * * * | |
| * * * | |
| * * * dedit. | 10 |
| Si peregrinus ciuem Romanam | 74.1 |
| uxorem duxerit, an ex senatus consulto <causam> pro- | |
| bare possit, quaesitum est. * * * | |
| * * * | |
| * * * hoc | 5 |
| ei specialiter concessum est. sed cum peregrinus ciuem | |
| Romanam uxorem duxisset et filio nato alias ciuitatem | |
| Romanam consecutus esset, deinde cum quaereretur, | |
| an causam probare posset, rescripsit imperator Anto- | |
| ninus proinde posse eum causam probare, atque si | 10 |
| peregrinus mansisset. ex quo colligimus etiam pere- | |
| grinum causam probare posse. | |
| Ex iis, quae dixi- | 75.1 |
| mus, apparet, siue ciuis Romanus peregrinam siue | |
| peregrinus ciuem Romanam uxorem duxerit, eum qui | |
| nascitur peregrinum <esse, sed> si quidem per errorem | |
| tale matrimonium contractum fuerit, emendari uitium | 5 |
| eius ex senatus consulto <secundum> ea, quae superius | |
| diximus. si uero nullus error interuenerit, <sed> scientes | |
| suam condicionem ita coierint, nullo casu emendatur | |
| uitium eius matrimonii. | |
| Loquimur autem de his scilicet, <inter> quos co- | 76.1 |
| nubium non sit; nam alioquin si ciuis Romanus pere- | |
| grinam, cum qua ei conubium est, uxorem duxerit, | |
| sicut supra quoque diximus, iustum matrimonium con- | |
| trahitur, et tunc ex iis qui nascitur, ciuis Romanus | 5 |
| est et in potestate patris erit. | |
| It<em> si ciuis Ro- | 77.1 |
| mana peregrino, cum quo ei conubium est, nupserit, | |
| peregrinus sane procreatur et is iustus patris filius | |
| est, tamquam si ex peregrina eum procreasset. hoc | |
| tamen tempore <e> senatus consulto, quod auctore diuo | 5 |
| Hadriano sacratissimo factum est, etiamsi non fuerit | |
| conubium inter ciuem Romanam et peregrinum, qui | |
| nascitur, iustus patris filius est. | |
| Quod autem dixi- | 78.1 |
| mus inter ciuem Romanum peregrinamque <nisi> co<nu- | |
| bium sit, qui> nascitur, peregrinum esse, <lege Minicia | |
| cauetur, ut is quidem deterioris> parentis condicionem | |
| <sequatur>. eadem lege <autem> ex diuerso cauetur, <ut> | 5 |
| si peregrinus, <cum> qua ei conubium non sit, uxorem | |
| <duxerit ciuem Romanam,> peregrinus ex eo coitu nasca- | |
| tur. sed hoc maxime casu necessaria lex Minicia <fuit;> | |
| nam remota ea lege diuersam condicionem sequi de- | |
| b<ebat, quia> ex eis, inter quos non est conubium, qui | 10 |
| nascitur, iure gentium matris condicioni accedit. qua | |
| parte autem iubet lex ex ciue Romano et peregrina | |
| peregrinum nasci, superuacua uidetur; nam et remota | |
| ea lege hoc utique iure gentium futurum erat. | |
| Adeo | 79.1 |
| autem hoc ita est, ut ex <ciue Romano et Latina qui | |
| nascitur, matris condicioni accedat; nam in lege Minicia | |
| quidem peregrinorum nomine comprehenduntur non> so- | |
| lum exterae nationes et gentes, sed etiam qui Latini | 5 |
| nominantur; sed ad alios Latinos pertinet, qui proprios | |
| populos propriasque ciuitates habebant et erant pere- | |
| grinorum numero. | |
| Eadem ratione ex contrario ex | 80.1 |
| Latino et ciue Romana, siue ex lege Aelia Sentia siue | |
| aliter <contractum> fuerit matrimonium, ciuis Romanus | |
| nascitur. fuerunt tamen, qui putauerunt ex lege Aelia | |
| Sentia contracto matrimonio Latinum nasci, quia uide- | 5 |
| tur eo casu per legem Aeliam Sentiam et Iuniam | |
| conubium inter eos dari, et semper conubium efficit, | |
| ut qui nascitur, patris condicioni accedat; aliter uero | |
| contracto matrimonio eum, qui nascitur, iure gentium | |
| matris condicionem sequi et ob id esse ciuem Roma- | 10 |
| num. sed hoc iure utimur ex senatus consulto, quod | |
| auctore diuo Hadriano significat, ut quo<quo>modo ex | |
| Latino et ciue Romana natus ciuis Romanus nascatur. | |
| His conuenienter et illud senatus consultum diuo | 81.1 |
| Hadriano auctore significauit, ut ex Latino et pere- | |
| grina, item contra ex peregrino et Latina <qui> nascitur, | |
| is matris condicionem sequatur. | |
| Illud quoque his | 82.1 |
| consequens est, quod ex ancilla et libero iure gentium | |
| seruus nascitur, et contra ex libera et seruo liber | |
| nascitur. | |
| Animaduertere tamen debemus, ne iuris | 83.1 |
| gentium regulam uel lex aliqua uel quod legis uicem | |
| optinet, aliquo casu commutauerit. | |
| Ecce enim ex | 84.1 |
| senatus consulto Claudiano poterat ciuis Romana, quae | |
| alieno seruo uolente domino eius coiit, ipsa ex pactione | |
| libera permanere, sed seruum procreare; nam quod inter | |
| eam et dominum istius serui conuenerit, ex senatus | 5 |
| consulto ratum esse iubetur. sed postea diuus Hadria- | |
| nus iniquitate rei et inelegantia iuris motus restituit | |
| iuris gentium regulam, ut cum ipsa mulier libera per- | |
| maneat, liberum pariat. | |
| <Item e lege> * * * ex ancilla | 85.1 |
| et libero poterant liberi nasci; nam ea lege cauetur, | |
| ut si quis cum aliena ancilla, quam credebat liberam | |
| esse, coierit, siquidem masculi nascantur, liberi sint, | |
| si uero feminae, ad eum pertineant, cuius mater an- | 5 |
| cilla fuerit. sed et in hac specie diuus Vespasianus | |
| inelegantia iuris motus restituit iuris gentium regulam, | |
| ut omni modo, etiamsi masculi nascantur, serui sint | |
| eius, cuius et mater fuerit. | |
| Sed illa pars eiusdem | 86.1 |
| legis salua est, ut ex libera et seruo alieno, quem | |
| sciebat seruum esse, serui nascantur. itaque apud | |
| quos talis lex non est, qui nascitur, iure gentium | |
| matris condicionem sequitu<r> et ob id liber est. | 5 |
| Quibus autem casibus matris et non patris con- | 87.1 |
| dicionem sequitur qui nascitur, iisdem casibus in po- | |
| testate eum patris, etiamsi is ciuis Romanus sit, non | |
| esse plus quam manifestum est. et ideo superius ret- | |
| tulimus quibusdam casibus per errorem non iusto con- | 5 |
| tracto matrimonio senatum interuenire et emendare | |
| uitium matrimonii eoque modo plerumque efficere, ut | |
| in potestatem patris filius redigatur. | |
| Sed si an- | 88.1 |
| cilla ex ciue Romano conceperit, deinde manumissa | |
| ciuis Romana facta sit et tunc pariat, licet ciuis Ro- | |
| manus sit qui nascitur, sicut pater eius, non tamen | |
| in potestate patris est, quia neque ex iusto coitu con- | 5 |
| ceptus est, neque ex ullo senatus consulto talis coitus | |
| quasi iustus constituitur. | |
| Quod autem placuit, si ancilla ex ciue Romano | 89.1 |
| conceperit, deinde manumissa pepererit, qui nascitur, | |
| liberum nasci, <na>turali ratione fit; nam hi, qui illegi- | |
| time concipiuntur, statum sumunt ex eo tempore, quo | |
| nascuntur; itaque si ex libera nascuntur, liberi fiunt, | 5 |
| nec interest, ex quo mater eos conceperit, cum ancilla | |
| fuerit: at hi, qui legitime concipiuntur, ex conceptionis | |
| tempore statum sumunt. | |
| Itaque si cui mulieri | 90.1 |
| ciui Romanae praegnati aqua et igni interdictum fuerit, | |
| eoque modo peregrina f<act>a tunc pariat, conplures | |
| distinguunt et putant, si quidem ex iustis nuptiis con- | |
| ceperit, ciuem Romanum ex ea nasci, si uero uolgo | 5 |
| conceperit, peregrinu<m> ex ea nasci. | |
| Item si qua | 91.1 |
| mulier ciuis Romana praegnas ex senatus consulto | |
| Claudiano ancilla facta sit ob id, quod alieno seruo | |
| inuito et denuntiante domino eius <coierit>, conplures | |
| distinguunt et existimant, si quidem ex iustis nuptiis | 5 |
| conceptus sit, ciuem Romanum ex ea nasci, si uero | |
| uolgo conceptus sit, <seruum> nasci eius, cuius mater | |
| facta esset ancilla. | |
| Peregrina quoque si uolgo con- | 92.1 |
| ceperit, deinde ciuis Romana <facta> tunc pariat, ciuem | |
| Romanum parit; si uero ex peregrino secundum leges | |
| moresque peregrinorum conceperit, ita uidetur ex se- | |
| natus consulto, quod auctore diuo Hadriano factum | 5 |
| est, ciuem Romanum parere, si et patri eius ciuitas | |
| Romana donet<ur>. | |
| Si peregrinus sibi liberisque suis ciuitatem Ro- | 93.1 |
| manam petierit, non aliter filii in potestate eius fiunt, | |
| quam si imperator eos in potestatem redegerit: quod | |
| ita demum is facit, si causa cognita aestimauerit hoc | |
| filiis expedire: diligentius autem exactiusque causam | 5 |
| cognoscit de impuberibus absentibusque: et haec ita | |
| edicto diui Hadriani significantur. | |
| Item si quis | 94.1 |
| cum uxore praegnante ciuitate Romana donatus sit, | |
| quamuis is, qui nascitur, ut supra dixi, ciuis Roma- | |
| nus sit, tamen in potestate patris non fit: idque sub- | |
| scriptione diui sacratissimi Hadriani significatur. qua | 5 |
| de causa, qui intellegit uxorem suam esse praegnatem, | |
| dum ciuitatem sibi et uxori ab imperatore petit, simul | |
| ab eodem petere debet, ut eum, qui natus erit, in | |
| potestate sua habeat. | |
| Alia causa est eorum, qui | 95.1 |
| Latii iure cum liberis suis ad ciuitatem Romanam | |
| perueniunt; nam horum in potestate fiunt liberi. | |
| Quod ius quibusdam peregrinis ciuitatibus datum | 96.1 |
| est uel a populo Romano uel a senatu uel a Caesare | |
| * * * aut maius est Latium aut minus; maius | |
| est Latium, cum et hi, qui decuriones leguntur, et ei, | |
| qui honorem aliquem aut magistratum gerunt, ciui- | 5 |
| tatem Romanam consecuntur; minus Latium est, cum | |
| hi tantum, qui uel magistratum uel honorem gerunt, | |
| ad ciuitatem Romanam perueniunt. idque conpluribus | |
| epistulis principum significatur. | |
| <Non solum tamen naturales liberi secundum ea, | 97.1 |
| quae> diximus, in potestate nostra sunt, uerum et hi, | |
| quos adoptamus. | |
| Adoptio autem duobus modis | 98.1 |
| fit, aut populi auctoritate aut inperio magistratus uel<ut> | |
| praetoris. | |
| Populi auctoritate adoptamus eos, qui | 99.1 |
| sui iuris sunt: quae species adoptionis dicitur adrogatio, | |
| quia et is, qui adoptat, rogatur, id est interrogatur, | |
| an uelit eum, quem adoptaturus sit, iustum sibi filium | |
| esse; et is, qui adoptatur, rogatur, an id fieri patia- | 5 |
| tur; et populus rogatur, an id fieri iubeat. imperio | |
| magistratus adoptamus eos, qui in potestate parentium | |
| sunt, siue primum gradum liberorum optineant, qualis | |
| est filius et filia, siue inferiorem, qualis est nepos | |
| neptis, pronepos proneptis. | 10 |
| Et quidem illa adoptio, | 100.1 |
| quae per populum fit, nusquam nisi Romae fit; at | |
| haec etiam in prouinciis apud praesides earum fieri | |
| solet. | |
| Item per populum feminae non adoptantur, | 101.1 |
| nam id magis placuit; apud praetorem uero uel in | |
| prouinciis apud proconsulem legatumue etiam feminae | |
| solent adoptari. | |
| Item inpuberem apud populum | 102.1 |
| adoptari aliquando prohibitum est, aliquando permissum | |
| est: nunc ex epistula optimi imperatoris Antonini, | |
| quam scripsit pontificibus, si iusta causa adoptionis | |
| esse uidebitur, cum quibusdam condicionibus permissum | 5 |
| est. apud praetorem uero et in prouinciis apud pro- | |
| consulem legatumue cuiuscumque aetatis adoptare pos- | |
| sumus. | |
| Illud uero utriusque adoptionis commune | 103.1 |
| est, quod et hi, qui generare non possunt, quales sunt | |
| spadones, adoptare possunt. | |
| Feminae uero nullo | 104.1 |
| modo adoptare possunt, quia ne quidem naturales libe- | |
| ros in potestate habent. | |
| Item si quis per popu- | 105.1 |
| lum siue apud praetorem uel apud praesidem prouin- | |
| ciae adoptauerit, potest eundem alii in adoptionem | |
| dare. | |
| Sed <et> ill<ud, de quo> quaestio est, an minor | 106.1 |
| natu maiorem natu adoptare possit, utriusque adoptio- | |
| nis commune est. | |
| Illud proprium est eius adoptio- | 107.1 |
| nis, quae per populum fit, quod is, qui liberos in | |
| potestate habet, si se adrogandum dederit, non solum | |
| ipse potestati adrogatoris subicitur, sed etiam liberi | |
| eius in eiusdem fiunt potestate tanquam nepotes. | 5 |
| <Nunc de his personis uideamus, quae in manu | 108.1 |
| nostra sunt. quod> et ipsum ius proprium ciuium Ro- | |
| manorum est. | |
| Sed in potestate quidem et masculi | 109.1 |
| et feminae esse solent; in manum autem feminae tan- | |
| tum conueniunt. | |
| Olim itaque tribus modis in ma- | 110.1 |
| num conueniebant: usu, farreo, coemptione. | |
| Usu | 111.1 |
| in manum conueniebat, quae anno continuo nupta | |
| perseuerabat; <quia> enim uelut annua possessione usu | |
| capiebatur, in familiam uiri transibat filiaeque locum | |
| optinebat. itaque lege duodecim tabularum cautum | 5 |
| est, ut si qua nollet eo modo in manum mariti con- | |
| uenire, ea quotannis trinoctio abesset atque eo modo | |
| cuiusque anni <usum> interrumperet. sed hoc totum | |
| ius partim legibus sublatum est, partim ipsa desuetu- | |
| dine obliteratum est. | 10 |
| Farreo in manum conueni- | 112.1 |
| unt per quoddam genus sacrificii, quod Ioui Farreo fit; | |
| in quo farreus panis adhibetur, unde etiam confar- | |
| reatio dicitur; complura praeterea huius iuris ordinandi | |
| gratia cum certis et sollemnibus uerbis praesentibus | 5 |
| decem testibus aguntur et fiunt. quod ius etiam | |
| nostris temporibus in usu est: nam flamines maiores, | |
| id est Diales, Martiales, Quirinales, item reges sacro- | |
| rum, nisi ex farreatis nati non leguntur: ac ne ipsi | |
| quidem sine confarreatione sacerdotium habere possunt. | 10 |
| Coemptione uero in manum conueniunt per man- | 113.1 |
| cipationem, <id est> per quandam imaginariam uendi- | |
| tionem: nam adhibitis non minus quam v testibus | |
| ciuibus Romanis puberibus, item libripende, emit <uir> | |
| mulierem, cuius in manum conuenit. | 5 |
| Potest autem | 114.1 |
| coemptionem facere mulier non solum cum marito suo, | |
| sed etiam cum extraneo; scilicet aut matrimonii causa | |
| facta coemptio dicitur aut fiduciae; quae enim cum | |
| marito suo facit coemptionem, <ut> apud eum filiae loco | 5 |
| sit, dicitur matrimonii causa fecisse coemptionem; | |
| quae uero alterius rei causa facit coemptionem aut | |
| cum uiro suo aut cum extraneo, uelut tutelae euitan- | |
| dae causa, dicitur fiduciae causa fecisse coemptionem. | |
| Quod est tale: si qua uelit quos habet tutores depo- | 115.1 |
| nere et alium nancisci, illis auctoribus coemptionem | |
| facit; deinde a coemptionatore remancipata ei, cui ipsa | |
| uelit, et ab eo uindicta manumissa incipit eum ha- | |
| bere tutorem, <a> quo manumissa est; qui tutor fidu- | 5 |
| ciarius dicitur, sicut inferius apparebit. | |
| Olim | 115a.1 |
| etiam testamenti faciendi gratia fiduciaria fiebat coemptio: | |
| tunc enim non aliter feminae testamenti faciendi ius | |
| habebant, exceptis quibusdam personis, quam si coemp- | |
| tionem fecissent remancipataeque et manumissae fuis- | 5 |
| sent; sed hanc nec<ess>itatem coemptionis faciendae ex | |
| auctoritate diui Hadriani senatus remisit. * * * | |
| * * * | |
| * * * | |
| fiduciae causa <c>um <ui>r<o> s<uo f>ecer<it> | 115b.1 |
| c<oemptionem>, nihilo minus filiae loco incipit esse: nam | |
| si omnino qualibet ex causa u<x>or in manu uiri sit, | |
| placuit eam filiae iura nancisci. | |
| Superest, ut exponamus, quae personae in man- | 116.1 |
| cipio sint. | |
| Omnes igitur liberorum personae, siue | 117.1 |
| masculini siue feminini sexus, quae in potestate pa- | |
| rentis sunt, mancipari ab hoc eodem modo possunt, | |
| quo etiam serui mancipari possunt. | |
| Idem iuris | 118.1 |
| est in earum personis, quae in manu sunt: <nam femi- | |
| nae a> coemptionatoribus eodem modo possunt <manci- | |
| pari, quo liberi a parente possunt>, adeo qu<i>dem, <ut | |
| quamuis ea sola> apud coemptionatorem filiae loco sit. | 5 |
| <quae ei> nupta sit, <tamen> nihilo minus etiam quae ei | |
| nup<t>a non sit nec ob id filiae loco sit, ab eo manci- | |
| pari possit. | |
| <Sed> plerumque solum et a parenti- | 118a.1 |
| bus et a coemptionatoribus mancipantur, cum uelint | |
| parentes coemptionatoresque <ex> suo iure eas personas | |
| dimittere, sicut inferius euidentius apparebit. | |
| Est | 119.1 |
| autem mancipatio, ut supra quoque diximus, imagi- | |
| naria quaedam uenditio: quod et ipsum ius proprium | |
| ciuium Romanorum est; eaque res ita agitur: adhibitis | |
| non minus quam quinque testibus ciuibus Romanis | 5 |
| puberibus et praeterea alio eiusdem condicionis, qui | |
| libram aeneam teneat, qui appellatur libripens, is, qui | |
| mancipio accipit, rem tenens ita dicit: hunc ego ho- | |
| minem ex iure quiritium meum esse aio isque mihi | |
| emptus esto hoc aere aeneaque libra; deinde | 10 |
| aere percutit libram idque aes dat ei, a quo mancipio | |
| accipit, quasi pretii loco. | |
| Eo modo et seruiles | 120.1 |
| et liberae personae mancipantur; animalia quoque, quae | |
| mancipi sunt, quo in numero habentur boues, equi, | |
| muli, asini; item praedia tam urbana quam rustica, | |
| quae et ipsa mancipi sunt, qualia sunt Italica, eodem | 5 |
| modo solent mancipari. | |
| In eo solo praediorum | 121.1 |
| mancipatio a ceterorum mancipatione differt, quod per- | |
| sonae serui<l>es et liberae, item animalia, quae mancipi | |
| sunt, nisi in praesentia sint, mancipari non possunt; | |
| adeo quidem, ut eum, <qui> mancipio accipit, adpre- | 5 |
| hendere id ipsum, quod ei mancipio datur, necesse sit; | |
| unde etiam mancipatio dicitur, quia manu res capitur: | |
| praedia uero absentia solent mancipari. | |
| Ideo | 122.1 |
| autem aes et libra adhibetur, quia olim aereis tantum | |
| nummis utebantur; et erant asses, dipundii, semisses, | |
| quadrantes, nec ullus aureus uel argenteus nummus in | |
| usu erat, sicut ex lege xii tabularum intellegere pos- | 5 |
| sumus; eorumque nummorum uis et potestas non in | |
| numero erat, sed in pondere; . . . . . . . . . . . . | |
| asses librales erant, et dipondii . . . . . . . . . . . . | |
| unde etiam dupondius dictus <est, qua>si duo pondo: | |
| quod nomen adhuc in usu retinetur. semiss<es quo>que | 10 |
| et quadrantes pro rata scilicet portione ad pondus exa- | |
| minati erant. <tunc igitur et qu>i daba<t alicui> pecu- | |
| niam, non numerabat eam, sed appendebat; unde serui, | |
| quibus permittitur admini<st>ratio pecuniae, disp<e>n<s>atores | |
| appellati sunt. | 15 |
| * * * | 123.1 |
| * * * | |
| * * * <illa> quidem | |
| quae coemptionem fac<it, non> de<ducitur in> seruilem | |
| condicionem, <at a parentibus et a coemptionatoribus> | 5 |
| mancipati mancipataeue seruorum loco constituuntur, | |
| adeo quidem, ut ab eo, cuius in mancipio sunt, neque | |
| hereditates neque legata aliter capere possint, quam | |
| si <si>mul eodem testamento liberi esse iubeantur, sicuti | |
| iuris est in persona seruorum. sed differentiae ratio | 10 |
| manifesta est, cum a parentibus et a coemptionatori- | |
| bus isdem uerbis mancipio accipi<a>ntur, quibus serui; | |
| quod non similiter <fit i>n coemptione. | |
| Videamus nunc, quo modo <ii>, qui alieno iuri | 124.1 |
| <subi>ecti sunt, eo iure liberentur. | |
| Ac prius de his dispiciamus, qui in potestate | 125.1 |
| sunt. | |
| Et quidem seru<i que>madmodum potestate | 126.1 |
| liberentur, ex his intell<ege>re possumus, quae de seruis | |
| manumittend<is su>perius exposuimus. | |
| Hi uero, | 127.1 |
| qui <in potestate pa>rentis sun<t, mortuo eo sui iuris fiunt. | |
| sed hoc di>stinctionem recipit; nam <mortuo pat>re san<e> | |
| omni modo filii filiaeue sui iuris efficiunt<ur;> mortuo | |
| uero auo <non omni> modo nepotes <nepte>sue <sui i>uris | 5 |
| <fiunt, sed ita si post mortem aui> in patris sui potesta- | |
| tem recasuri non s<unt. ita>que si moriente auo <pater | |
| eorum et uiuat et in potesta>te patris fuerit, tunc post | |
| ob<itum aui in patris> sui potestate fiunt; si uero is, | |
| quo tempore au<us> moritur, aut iam mor<tuus est aut> | 10 |
| exiit de potestate <patris, tunc hi, quia in potestatem> | |
| eius cadere non possunt, sui iuris fiunt. | |
| Cum | 128.1 |
| autem is, cui [ob aliquod maleficium ex lege Cornelia] | |
| aqua et igni interdicitur, ciuitatem Romanam amitt<a>t, | |
| sequitur, ut quia eo modo ex numero ciuium Roma- | |
| norum tollitur, proinde ac mortuo eo desinant liberi | 5 |
| in potestate eius esse: nec enim ratio patitur, ut pere- | |
| grinae condicionis homo ciuem Romanum in potestate | |
| habeat. pari ratione et si ei, qui in potestate parentis | |
| sit, aqua et igni interdictum fuerit, desinit in potestate | |
| parentis esse, quia aeque ratio non patitur, ut pere- | 10 |
| grinae condicionis homo in potestate sit ciuis Romani | |
| parentis. | |
| Quod si ab hostibus captus fuerit parens, | 129.1 |
| quamuis seruus hostium fiat, tamen pendet ius libero- | |
| rum propter ius postliminii, quo hi, qui ab hostibus | |
| capti sunt, si reuersi fuerint, omnia pristina iura reci- | |
| piunt; itaque reuersus habebit liberos in potestate: si | 5 |
| uero illic mortuus sit, erunt quidem liberi sui iuris; | |
| sed utrum ex hoc tempore, quo mortuus est apud | |
| hostes parens, an ex illo, quo ab ho<st>ibus captus est, | |
| dubitari potest. ipse quoque filius neposue si ab ho- | |
| stibus captus fuerit, similiter dicemus propter ius post- | 10 |
| liminii potestatem quoque parentis in suspenso esse. | |
| Praeterea exeunt liberi uirilis sexus de parentis | 130.1 |
| potestate, si flamines Diales inaugurentur, et feminini | |
| sexus, si uirgines Vestales capiantur. | |
| Olim quo- | 131.1 |
| que, quo tempore populus Romanus in Latinas regiones | |
| colonias deducebat, qui iussu parentis in coloniam | |
| Latinam nomen dedissent, desinebant in potestate pa- | |
| rentis esse, quia efficerentur alterius ciuitatis ciues. | 5 |
| <Praeterea> emancipatione desinunt liberi in po- | 132.1 |
| testate parent<u>m esse. sed filius quidem tribus man- | |
| cipationibus, ceteri uero liberi siue masculini sexus | |
| siue feminini una mancipatione exeunt de parentium | |
| potestate: lex enim xii tabularum tantum in persona | 5 |
| filii de tribus mancipationibus loquitur his uerbis: 'si | |
| pater <ter> filium uenum du<it>, a patre filius liber esto'. | |
| <eaque> res ita agitur: mancipat pater filium alicui; is | |
| eum uindicta manumittit: eo facto reuertitur in pote- | |
| statem patris; is eum iterum mancipat uel eidem uel | 10 |
| alii (sed in usu est eidem mancipari) isque eum postea | |
| similiter uindicta manumittit; eo facto rursus in pote- | |
| statem patris reuertitur; tertio pater eum mancipat | |
| uel eidem uel alii (sed hoc in usu est, ut eidem man- | |
| cip<etur>) <eaque> mancipatione <de>sini<t i>n potestate patris | 15 |
| esse, etiamsi nondum manumissus sit, sed adhuc in | |
| causa mancipii. * * * | |
| * * * | |
| <Admonendi autem sumus liberum esse arbitrium | 133.1 |
| ei, qui filium et ex eo nepotem in potestate habebit, filium | |
| quidem de potestate dimittere, nepotem uero in potestate | |
| retinere: uel ex diuerso filium quidem in potestate reti- | |
| nere, nepotem uero manumittere, uel omnes sui iuris effi- | 5 |
| cere. eadem et de pronepote dicta esse intellegemus.> | |
| <Praeterea parentes etiam liberos in adoptionem | 134.1 |
| datos in potestate habere desinunt. et in filio quidem, | |
| si in adoptionem datur, tres mancipationes> et dua<e> | |
| intercedentes manumissiones proinde fiunt, ac fieri | |
| solent, cum ita eum pater de potestate dimittit, ut | 5 |
| sui iuris efficiatur. deinde aut patri remancipatur, et | |
| ab eo is, qui adoptat, uindicat apud praetorem filium | |
| suum esse, et illo contra non uin<di>cante <a> praetore | |
| uindicanti filius addicitur, aut non remancipatur patri, | |
| <sed> ab <e>o uindicat is, qui adop<tat, apud> que<m in tertia> | 10 |
| mancipatione est: sed sane commodius est patri re- | |
| mancipari. in ceteris uero liberorum personis, seu | |
| masculini seu feminini sexus, una scilicet mancipatio | |
| sufficit, et aut remancipantur parenti aut non reman- | |
| cipantur. eadem et in prouinciis apud praesidem pro- | 15 |
| uinciae solent fieri. | |
| Qui ex filio semel iterumue | 135.1 |
| mancipato conceptus est, licet post tertiam mancipa- | |
| tionem patris sui nascatur, tamen in aui potestate est, | |
| et ideo ab eo et <e>mancipari et in adoptionem dari | |
| potest. at is, qui ex eo filio conceptus est, qui in | 5 |
| tertia mancipatione est, non nascitur in aui potestate: | |
| sed eum Labeo quidem existimat in eiusdem mancipio | |
| esse, cuius et pater sit: utimur autem hoc iure, ut | |
| quamdiu pater eius in mancipio sit, pendeat ius eius, | |
| et si quidem pater eius ex mancipatione manumissus | 10 |
| erit, cad<a>t in eius potestatem, si uero is, dum in man- | |
| cipio sit, decesserit, sui iuris fiat. | |
| Eadem sci- | 135a.1 |
| licet * * * | |
| * * * | |
| * * * ut supra diximus, quod in | |
| filio faciunt tres mancipationes, hoc facit una manci- | 5 |
| patio in nepote. | |
| * * * | 136.1 |
| * * * | |
| * * * Maximi et | |
| Tuberonis cautum est, u<t> haec quod ad sacra tantum | |
| uideatur in manu esse, quod uero ad ceteras causas | 5 |
| proinde habeatur, atque si in manum non conuenisset. | |
| <eae uero mulieres, quae in manum conueniunt per | |
| coemptione>m, potestate parentis liberantur; nec interest, | |
| an in uiri sui manu sint an extranei, quamuis hae | |
| solae loco filiarum habeantur, quae in uiri manu <su>nt. | 10 |
| * * * | 137.1 |
| * * * | |
| * * * desinunt in manu esse, et | |
| si ex ea mancipatione manumissae fuerint, sui iuris | |
| effici<untur.> | 5 |
| * * * | 137a.1 |
| * * * | |
| * * * nihil<o> magis | |
| potest <c>ogere, quam et filia patrem. sed filia quidem | |
| nullo modo patrem potest cogere, etiam si adoptiua | 5 |
| sit: haec autem <uirum> repudio misso proinde compel- | |
| lere potest, atque si ei numquam nupta fuisset. | |
| Ii, qui in causa mancipii sunt, quia seruorum | 138.1 |
| loco habentur, uindicta, censu, testamento manumissi | |
| sui iuris fiunt. | |
| Nec tamen in hoc casu lex Aelia | 139.1 |
| Sentia locum habet: itaque nihil requirimus, cuius | |
| aetatis sit is, qui manumittit et qui manumittitur; ac | |
| ne illud quidem, an patronum creditoremue manumis- | |
| sor habeat; ac ne numerus quidem lege Fufia Caninia | 5 |
| finitus in his personis locum habet. | |
| Quin etiam | 140.1 |
| inuito quoque eo, cuius in mancipio sunt, censu liber- | |
| tatem consequi possunt, excepto eo, quem pater ea | |
| lege mancipio dedit, ut sibi remancipetur; nam quo- | |
| dam modo tunc pater potestatem propriam reseruare | 5 |
| sibi uidetur eo ipso, quod mancipio recipit. ac ne is | |
| quidem dicitur inuito eo, cuius in mancipio est, censu | |
| libertatem consequi, quem pater ex noxali causa man- | |
| cipio dedit, ueluti quod furti eius nomine damnatus | |
| est et eum mancipio actori dedit: nam hunc actor | 10 |
| pro pecunia habet. | |
| In summa admonendi sumus | 141.1 |
| aduersus eos, quos in mancipio habemus, nihil nobis | |
| contumeliose facere licere; alioquin iniuriarum tene- | |
| bimur. ac ne diu quidem in eo iure detinentur homi- | |
| nes, sed plerumque hoc fit dicis gratia uno momento; | 5 |
| nisi scilicet ex noxali causa mancipantur. | |
| Transeamus nunc ad aliam diuisionem. nam | 142.1 |
| ex his personis, quae neque in potestate neque in | |
| manu neque in mancipio sunt, quaedam uel in tutela | |
| sunt uel in curatione, quaedam neutro iure tenentur. | |
| uideamus igitur, quae in tutela, quae in curatione sint: | 5 |
| ita enim intellegemus ceteras personas, quae neutro | |
| iure tenentur. | |
| Ac prius dispiciamus de his, quae | 143.1 |
| in tutela sunt. | |
| Permissum est itaque parentibus liberis, quos | 144.1 |
| in potestate sua habent, testamen<to tu>tores dare: mascu- | |
| lini quidem sexus inpuberibus, <feminini uero inpuberi- | |
| bus puberibus>que, <uel> cum nuptae sint. ueteres enim | |
| uoluerunt feminas, etiamsi perfectae aetatis sint, propter | 5 |
| animi leuitatem in tutela esse. | |
| Itaque si quis | 145.1 |
| filio filiaeque testamento tutorem dederit et ambo ad | |
| pubertatem peruenerint, filius quidem desinit habere | |
| tutorem, filia uero nihilo minus in tutela permanet: | |
| tantum enim ex lege Iulia et Papia Poppaea iure libe- | 5 |
| rorum a tutela liberantur feminae. loquimur autem | |
| exceptis uirginibus Vestalibus, quas etiam ueteres in | |
| honorem sacerdotii liberas esse uoluerunt: itaque etiam | |
| lege xii tabularum cautum est. | |
| Nepotibus autem | 146.1 |
| neptibusque ita demum possumus testamento tutores | |
| dare, si post mortem nostram in patris sui potestatem | |
| iure recasuri non sint. itaque si filius meus mortis | |
| meae tempore in potestate mea sit, nepotes ex eo non | 5 |
| poterunt ex testamento meo habere tutorem, quamuis | |
| in potestate mea fuerint; scilicet quia mortuo me in | |
| patris sui potestate futuri sunt. | |
| Cum tamen in | 147.1 |
| compluribus aliis causis postumi pro iam natis habe- | |
| antur, et in hac causa placuit non minus postumis | |
| quam iam natis testamento tutores dari posse, si | |
| modo in ea causa sint, ut si uiuis nobis nascantur, | 5 |
| in potestate nostra fiant. hos <enim> etiam heredes in- | |
| stituere possumus, cum extraneos postumos heredes in- | |
| stituere permissum non sit. | |
| <Vxori>, quae in manu | 148.1 |
| est, proinde ac filiae, item nurui, quae in filii manu | |
| est, proinde ac nepti tutor dari potest. | |
| Rectissime | 149.1 |
| autem tutor sic dari potest: lucium titium liberis | |
| meis tutorem do <uel uxori meae> tutorem do. sed | |
| et si ita scriptum sit: liberis meis uel uxori m<e>ae | |
| titius tutor esto, recte datus intellegitur. | 5 |
| In | 150.1 |
| persona tamen uxoris, quae in manu est, recepta est | |
| etiam tutoris optio, id est ut liceat ei permittere, | |
| quem uelit ipsa, tutorem sibi optare, hoc modo: | |
| titiae uxori meae tutoris optionem do. quo | 5 |
| casu licet uxori <tutorem optare> uel in omnes res uel | |
| in unam forte aut duas. | |
| Ceterum aut plena optio | 151.1 |
| datur aut angusta. | |
| Plena ita dari solet, ut pro- | 152.1 |
| xime supra diximus. angusta ita dari solet: titiae | |
| uxori meae tutoris optionem dumtaxat semel do, | |
| aut dumtaxat bis do. | |
| Quae optiones plurimum | 153.1 |
| inter se differunt: nam quae plenam optionem habet, | |
| potest semel et bis et ter et saepius tutorem optare; | |
| quae uero angus<tam> habet optionem, si dumtaxat semel | |
| data est optio, amplius quam semel optare non potest, | 5 |
| si tantum bis, amplius quam bis optandi facultatem | |
| non habet. | |
| Vocantur autem hi, qui nominatim | 154.1 |
| testamento tutores dantur, datiui, qui ex optione su- | |
| muntur, optiui. | |
| Quibus testamento quidem tutor datus non | 155.1 |
| sit, iis ex lege xii <tabularum> agnati sunt tutores, qui | |
| uocantur legitimi. | |
| Sunt autem agnati per uirilis | 156.1 |
| sexus personas cognatione iuncti, quasi a patre cognati, | |
| ueluti frater eodem patre natus, fratris filius neposue | |
| ex eo, item patruus et patrui filius et nepos ex eo. | |
| at hi, qui per feminini sexus personas cognatione con- | 5 |
| iunguntur, non sunt agnati, sed alias naturali iure | |
| cognati. itaque inter auunculum et sororis filium non | |
| agnatio est, sed cognatio. item amitae, materterae | |
| filius non est mihi agnatus, sed cognatus, et inuicem | |
| scilicet ego illi eodem iure coniungor, quia qui nascun- | 10 |
| tur, patris, non matris familiam secuntur. | |
| Sed | 157.1 |
| olim quidem, quantum ad legem xii tabularum attinet, | |
| etiam feminae agnatos habebant tutores. sed postea | |
| lex Claudia lata est, quae, quod ad feminas attinet, | |
| <agnatorum> tutelas sustulit: itaque masculus quidem | 5 |
| inpubes fratrem puberem aut patruum habet tutorem; | |
| femina uero talem habere tutorem non potest. | |
| Sed | 158.1 |
| adgnationis quidem ius kapitis diminutione perimitur, | |
| cognationis uero ius eo modo non commutatur, quia | |
| ciuilis ratio ciuilia qu<i>dem iura corrumpere potest, | |
| naturalia uero non potest. | 5 |
| Est autem kapitis di- | 159.1 |
| minutio prioris <status> permutatio: eaque tribus modis | |
| accidit: nam aut maxima est kapitis diminutio aut | |
| minor, quam quidam mediam uocant, aut minima. | |
| Maxima est kapitis diminutio, cum aliquis simul | 160.1 |
| et ciuitatem et libertatem amittit; quae accidit in- | |
| censis, qui ex forma censuali uenire iubentur: quod | |
| ius * * * | |
| * * * | 5 |
| * * * , qui contra eam legem in | |
| urbe Roma domicilium habuerint; item feminae, quae | |
| ex senatus consulto Claudiano ancillae fiunt eorum do- | |
| minorum, quibus inuitis et denuntiantibus cum seruis | |
| eorum coierint. | 10 |
| Minor siue media est kapitis di- | 161.1 |
| minutio, cum ciuitas amittitur, libertas retinetur; | |
| quod accidit ei, cui aqua et igni interdictum fuerit. | |
| Minima est capitis diminutio, cum et ciuitas et | 162.1 |
| libertas retinetur, sed status hominis conmutatur; | |
| quod accidit in his, qui adoptantur, item in his, quae | |
| coemptionem faciunt, et in his, qui mancipio dantur | |
| quique ex mancipatione manumittuntur; adeo quidem, | 5 |
| ut quotiens quisque mancipetur aut manumittatur, | |
| totiens capite diminuatur. | |
| Nec solum maior<ibus | 163.1 |
| capitis> diminutionibus ius adgnationis corrumpitur, sed | |
| etiam minima; et ideo si ex duobus liberis alterum | |
| pater emancipauerit, post obitum eius neuter alteri | |
| agnationis iure tutor esse poterit. | 5 |
| Cum autem | 164.1 |
| ad agnatos tutela pertineat, non simul ad omnes per- | |
| tinet, sed ad eos tantum, qui proximo gradu sunt. * * * | |
| * * * | |
| Ex eadem lege xii tabularum libertarum et | 165.1 |
| inpuberum libertorum tutela ad patronos liberosque | |
| eorum pertinet; quae et ipsa tutela legitima uocatur, | |
| no<n quia nominatim> ea lege de hac tutela ca<uetur, sed> | |
| quia proinde accepta est per interpretationem, atque | 5 |
| si uerbis legis <introducta> esset: eo enim ipso, <quod> | |
| h<eredita>tes libertorum libertarumque, si intestati de- | |
| cessissent, iusserat lex ad patronos liberosue eorum | |
| pertinere, crediderunt ueteres uoluisse legem etiam tu- | |
| telas ad eos pertinere, quia et agnatos, quos ad here- | 10 |
| ditatem uocauit, eosdem et tutores esse iusserat. | |
| [De fiduciaria <tutela>.] | |
| Exemplo patronorum re- | 166.1 |
| cepta est <et alia tutela, quae et ipsa legitima uocatur. | |
| nam si quis filium nepotemue aut pronepotem inpuberes, | |
| uel filiam neptemue aut proneptem tam puberes quam | |
| inpuberes alteri ea lege mancipio dederit, ut sibi reman- | 5 |
| ciparentur, remancipatosque manumiserit, legitimus eorum | |
| tutor erit.> | |
| Sunt et aliae tutelae, quae fiduciariae | 166a.1 |
| uocantur, id est quae ideo nobis competunt, quia libe- | |
| rum caput mancipatum nobis uel a parente uel a | |
| coemptionatore manumiserimus. | |
| Sed Latinarum et | 167.1 |
| Latinorum impuberum <tute>la non omni modo ad manu- | |
| missores libertinorum pertinet, sed ad eos, quorum | |
| ante manumissionem ex iure Quiritium <fuerunt: unde | |
| si ancilla ex iure Quiritium> tua sit, in bonis mea, a | 5 |
| me quidem solo, non etiam a te manumissa Latin<a> | |
| fieri potest, et bona eius ad me pertinen<t>, sed eius | |
| tutela tibi competit; nam ita lege Iunia cauetur. ita- | |
| que si ab eo, cuius et in bonis et ex iure Quiritium | |
| ancilla fuerit, facta sit Latina, ad eundem et bona et | 10 |
| tutela pertinent. | |
| Agnatis et patronis et liberorum capitum ma- | 168.1 |
| numissoribus permissum est feminarum tutelam alii in | |
| iure cedere; pupillorum autem tutelam non est per- | |
| missum cedere, quia non uidetur onerosa, cum tem- | |
| pore pubertatis finiatur. | 5 |
| Is autem, cui ceditur | 169.1 |
| tutela, cessicius tutor uocatur. | |
| Quo mortuo aut | 170.1 |
| kapite diminuto reuertitur ad eum tutorem tutela, qui | |
| cessit; ipse quoque, qui cessit, si mortuus aut kapite | |
| diminutus sit, a cessicio tutela discedit et reuertitur | |
| ad eum, qui post eum, qui cesserat, secundum gradum | 5 |
| in ea tutela habuerit. | |
| Sed quantum ad agnatos | 171.1 |
| pertinet, nihil hoc tempore de cessicia tutela quaeritur, | |
| cum agnatorum tutelae in feminis lege Claudia sub- | |
| latae sint. | |
| Sed fiduciarios quoque quidam puta- | 172.1 |
| uerunt cedendae tutelae ius non habere, cum ipsi se | |
| oneri subiecerint. quod etsi placeat, in parente tamen, | |
| qui filiam neptemue aut proneptem alteri ea lege man- | |
| cipio dedit, ut sibi remanciparetur, remancipatamque | 5 |
| manumisit, idem dici non debet, cum is et legitimus | |
| tutor habeatur et non minus huic quam patronis honor | |
| praestandus sit. | |
| Praeterea senatus consulto mulieribus permis- | 173.1 |
| sum est in absentis tutoris locum alium petere, quo | |
| petito prior desinit; nec interest, quam longe absit | |
| is tutor. | |
| Sed excipitur, ne in absentis patroni | 174.1 |
| locum liceat libertae tutorem petere. | |
| Patroni | 175.1 |
| autem loco habemus etiam parentem, qui ex eo, quod | |
| ipse sibi remancipatam filiam neptemue aut proneptem | |
| manumisit, legitimam tutelam nanctus est. <sed> huius | |
| quidem liberi fiduciarii tutoris loco numerantur; pa- | 5 |
| troni autem liberi eandem tutelam adipiscuntur, quam | |
| et pater eorum habuit. | |
| Sed aliquando etiam in | 176.1 |
| patroni absentis locum permittitur tutorem petere, | |
| ueluti ad hereditatem adeundam. | |
| Idem senatus | 177.1 |
| censuit et in persona pupilli patroni filii. | |
| Nam | 178.1 |
| et lege Iulia de maritandis ordinibus ei, quae in legi- | |
| tima tutela pupilli sit, permittitur dotis constituendae | |
| gratia a praetore urbano tutorem petere. | |
| Sane | 179.1 |
| patroni filius, etiamsi inpubes si<t>, t<amen> libertae effi- | |
| cietur tutor, quamquam in nulla re auctor fieri potest, | |
| cum ipsi nihil permissum sit sine tutoris auctoritate | |
| agere. | 5 |
| Item si qua in tutela legitima furiosi aut | 180.1 |
| muti sit, permittitur ei senatus consulto dotis consti- | |
| tuendae gratia tutorem petere. | |
| Quibus casibus | 181.1 |
| saluam manere tutelam patrono patronique filio mani- | |
| festum est. | |
| Praeterea senatus censuit, ut si tutor | 182.1 |
| pupilli pupillaeue suspectus a tutela remotus sit siue | |
| ex iusta causa fuerit excusatus, in locum eius alius | |
| tutor detur, quo facto prior tutor amittit tutelam. | |
| Haec omnia similiter et Romae et in prouinciis | 183.1 |
| obseruantur, scilicet ut in prouinciis a praeside pro- | |
| uinciae tutor pe<ti debeat>. | |
| Olim cum legis actiones in usu erant, etiam | 184.1 |
| ex illa causa tutor dabatur, si inter tutorem et mu- | |
| lierem pupillum<u>e lege agendum erat: nam quia ipse | |
| tutor in re sua auctor esse non poterat, alius daba- | |
| tur, quo auctore legis actio perageretur: qui diceba- | 5 |
| tur praetorius tut<or>, quia a praetore urbano da- | |
| batur. sed post sublatas legis actiones quidam putant | |
| hanc speciem dandi tutoris in usu esse desisse; ali<is | |
| autem> placet adhuc in usu esse, si legitimo iudicio | |
| agatur. | 10 |
| Si cui nullus omnino tutor sit, ei datur in | 185.1 |
| urbe Roma ex lege Atilia a praetore urbano et maiore | |
| parte tribunorum plebis, qui Atilianus tutor uocatur; | |
| in prouinciis uero a praesidibus prouinciarum <ex> lege | |
| Iulia et Titia. | 5 |
| Et ideo si cui testamento tutor | 186.1 |
| sub condicione aut ex die certo datus sit, quamdiu | |
| condicio aut dies pendet, tutor dari potest; item si | |
| pure datus fuerit, quamdiu nemo heres existat, tamdiu | |
| ex his legibus tutor petendus est; qui desinit tutor | 5 |
| esse, posteaquam aliquis ex testamento tutor esse coe- | |
| perit. | |
| Ab hostibus quoque tutore capto ex his | 187.1 |
| legibus tutor peti debet; qui desinit tutor esse, si is, | |
| qui captus est, in ciuitatem reuersus fuerit: nam re- | |
| uersus recipit tutelam iure postliminii. | |
| Ex his apparet, quot sint species tutelarum. | 188.1 |
| si uero quaeramus, in quot genera hae species didu- | |
| cantur, longa erit disputatio: nam de ea re ualde | |
| ueteres dubitauerunt. nos qui diligentius hunc tracta- | |
| tum exsecuti sumus et in edicti interpretatione et in his | 5 |
| libris, quos ex Quinto Mucio fecimus, hoc totum <omitti- | |
| mus. hoc solum> tantisper sufficit admonuisse, quod | |
| quidam quinque genera esse dixerunt, ut Quintus Mu- | |
| cius, alii tria, ut Seruius Sulpicius; alii duo, ut Labeo; | |
| alii tot genera esse crediderunt, quot etiam species essent. | 10 |
| Sed inpuberes quidem in tutela esse omnium | 189.1 |
| ciuitatium iure contingit; quia id naturali rationi con- | |
| ueniens est, ut is, qui perfectae aetatis non sit, alte- | |
| rius tutela regatur, nec fere ulla ciuitas est, in qua | |
| non licet parentibus liberis suis inpuberibus testamento | 5 |
| tutorem dare; quamuis, ut supra diximus, soli ciues | |
| Romani uideantur tantum liberos suos in potestate | |
| habere. | |
| Feminas uero perfectae aetatis in tutela | 190.1 |
| esse fere nulla pretiosa ratio suasisse uidetur: nam | |
| quae uulgo creditur, quia leuitate animi plerumque | |
| decipiuntur et aequum erat eas tutorum auctoritate | |
| regi, magis speciosa uidetur quam uera; mulieres enim, | 5 |
| quae perfectae aetatis sunt, ipsae sibi negotia tractant, | |
| et in quibusdam causis dicis gratia tutor interponit | |
| auctoritatem suam; saepe etiam inuitus auctor fieri a | |
| praetore cogitur. | |
| Unde cum tutore nullum ex | 191.1 |
| tutela iudicium mulieri datur: at ubi pupillorum pu- | |
| pillarumue negotia tutores tractant, eis post puber- | |
| tatem tutelae iudici<o> rationem reddunt. | |
| Sane | 192.1 |
| patronorum et parentum legitimae tutelae uim aliquam | |
| habere intelleguntur eo, quod hi neque ad testamen- | |
| tum faciendum neque ad res mancipi alienandas neque | |
| ad obligationes suscipiendas auctores fieri coguntur, | 5 |
| praeterquam si magna causa alienandarum rerum man- | |
| cipi obligationisque suscipiendae interueniat. eaque | |
| omnia ipsorum causa constituta sunt, ut quia ad eos | |
| intestatarum mortuarum hereditates pertinent, neque | |
| per testamentum excludantur ab hereditate neque alie- | 10 |
| natis pretiosioribus rebus susceptoque aere alieno mi- | |
| nus loc<u>ples ad eos hereditas <per>ueniat. | |
| Apud | 193.1 |
| peregrinos non similiter, ut apud nos, in tutela sunt | |
| feminae; sed tamen plerumque quasi in tutela sunt: | |
| ut ecce lex Bithynorum, si quid mulier <contra>hat, | |
| maritum auctorem esse iubet aut filium eius puberem. | 5 |
| Tutela autem liberantur ingenuae quidem trium | 194.1 |
| <liberorum iure, libertinae uero quattuor, si in patroni> | |
| liberorumue eius legitima tut<ela> sint; nam ceterae, | |
| quae alterius generis tutores habent, uelut Atilianos | |
| aut fiduciarios, trium liberorum iure tutela liberantur. | 5 |
| Potest autem pluribus modis libertina <tutorem> | 195.1 |
| alterius generis habere, ueluti si a femina manumissa | |
| sit; tunc enim e lege Atilia petere debet tutorem, uel | |
| in prouincia <e lege Iulia> et Titia: nam in patronae | |
| tutela esse non potest. | 5 |
| Item si <sit a> masculo | 195a.1 |
| manumissa et auctore eo coemptionem fecerit, deinde | |
| remancipata et manumissa sit, patronum quidem ha- | |
| bere tutorem desinit, incipit autem habere eum tu- | |
| torem, a quo manumissa est, qui fiduciarius dicitur. | 5 |
| Item si patron<us eiusue filius> in adoptionem se | 195b.1 |
| dedit, debet liberta <e lege Atilia uel Iulia et> Titia tu- | |
| torem petere. | |
| Similiter ex iisdem legibus petere | 195c.1 |
| debet tutorem liberta, si patronus decesserit nec | |
| ullum uirilis sexus liberorum in familia re<liquerit>. | |
| Masculi <autem cum> puberes esse coeperint, tutela | 196.1 |
| liberantur: p<uberem autem> Sabinus quidem et Cassius | |
| ceterique nostri praeceptores eum esse putant, qui | |
| habitu corporis pubertatem ostendit, id est eum, qui | |
| generare potest; sed in his, qui pubescere non possunt, | 5 |
| quales sunt spadones, eam aetatem esse spectandam, | |
| cuius aetatis puberes fiunt; sed diuersae scholae aucto- | |
| res annis putant pubertatem aestimandam, id est eum | |
| puberem esse existimant, <qui xiiii annos expleuit.> * * * | |
| * * * | 10 |
| * * * aetatem peruenerit, in qua res suas tueri | 197.1 |
| possit, sicuti apud peregrinas gentes custodiri superius | |
| indicauimus. | |
| Ex iisdem causis et in prouinciis a | 198.1 |
| praesidibus earum curatores dari uolunt. | |
| Ne tamen et pupillorum et eorum, qui in cura- | 199.1 |
| tione sunt, negotia a tutoribus curatoribusque consu- | |
| mantur aut deminuantur, curat praetor, ut et tutores | |
| <et> curatores eo nomine satisdent. | |
| Sed hoc non | 200.1 |
| est perpetuum; nam et tutores testamento dati satis- | |
| dare non coguntur, quia fides eorum et diligentia ab | |
| ipso testatore probata est; et curatores, ad quos non | |
| e lege curatio pertinet, sed <qui> uel a consule uel a | 5 |
| praetore uel a praeside prouinciae <dan>tur, plerumque | |
| non coguntur satisdare, scilicet quia satis hon<esti | |
| elec>t<i s>unt. |