| LIBER QVINTVS DECIMVS | |
| At noua Romuleum carpebat cura senatum, | 15.1 |
| quis trepidas gentes Martemque subiret Hiberum | |
| attritis rebus. geminus iacet hoste superbo | |
| Scipio, belligeri Mauortia pectora fratres. | |
| hi<n>c metus, in Tyrias ne iam Tartessia leges | 5 |
| concedat tellus propioraque bella pauescat. | |
| anxia turba patrum quasso medicamina maesti | |
| imperio circumspectant diuosque precantur | |
| qui laceris ausit ductor succedere castris. | |
| Absterret iuuenem patrios patruique piare | 10 |
| optantem manis tristi conterrita luctu | |
| et reputans annos cognato sanguine turba: | |
| si gentem petat infaustam, inter busta suorum | |
| decertandum hosti, qui fregerit arma duorum, | |
| qui consulta ducum, ac flagret meliore Gradiuo: | 15 |
| nec promptum teneris immania bella lacertis | |
| moliri regimenque rudi deposcere in aeuo. | |
| Has lauri residens iuuenis uiridante sub umbra | |
| aedibus extremis uoluebat pectore curas, | |
| cum subito adsistunt, dextra laeuaque per auras | 20 |
| adlapsae, haud paulum mortali maior imago, | |
| hinc Virtus, illinc Virtuti inimica Voluptas. | |
| altera Achaemenium spirabat uertice odorem | |
| ambrosias diffusa comas et ueste refulgens, | |
| ostrum qua fuluo Tyrium suffuderat auro. | 25 |
| fronte decor quaesitus acu, lasciuaque crebras | |
| ancipiti motu iaciebant lumina flammas. | |
| alterius dispar habitus: frons hirta nec umquam | |
| composita mutata coma, stans uultus, et ore | |
| incessuque uiro propior laetique pudoris | 30 |
| celsa umeros niueae fulgebat stamine pallae. | |
| Occupat inde prior promissis fisa Voluptas: | |
| 'Quis furor hic non digne puer consumere bello | |
| florem aeui? Cannaene tibi grauiorque palude | |
| Maeonius Stygia lacus excessere Padusque? | 35 |
| quem tandem ad finem bellando fata lacesses? | |
| tune etiam temptare paras Atlantica regna | |
| Sidoniasque domos? moneo, certare periclis | |
| desine et armisonae caput obiectare procellae. | |
| ni fugis hos ritus, Virtus te saeua iubebit | 40 |
| per medias uolitare acies mediosque per ignis. | |
| haec patrem patruumque tuos, haec prodiga Paulum, | |
| haec Decios Stygias Erebi detrusit ad undas, | |
| dum cineri titulum memorandaque nomina bustis | |
| praetendit nec sensurae, quod gesserit, umbrae. | 45 |
| at si me comitere, puer, non limite duro | |
| iam tibi decurrat concessi temporis aetas. | |
| haud umquam trepidos abrumpet bucina somnos, | |
| non glaciem Arctoam, non experi<e>re furentis | |
| ardorem Cancri nec mensas saepe cruento | 50 |
| gramine compositas. aberunt sitis aspera et haustus | |
| sub galea puluis †partique minore† labores. | |
| sed current albusque dies horaeque serenae, | |
| et molli dabitur uictu sperare senectam. | |
| quantas ipse deus laetos generauit in usus | 55 |
| res homini plenaque dedit bona gaudia dextra! | |
| atque idem, exemplar lenis mortalibus aeui, | |
| imperturbata placidus tenet otia mente. | |
| illa ego sum, Anchisae Venerem Simoentos ad undas | |
| quae iunxi, generis uobis unde editus auctor. | 60 |
| illa ego sum, uerti superum quae saepe parentem | |
| nunc auis in formam, nunc torui in cornua tauri. | |
| huc aduerte aures. currit mortalibus aeuum, | |
| nec nasci bis posse datur: fugit hora, rapitque | |
| Tartareus torrens ac secum ferre sub umbras, | 65 |
| si qua animo placuere, negat. quis luce suprema | |
| dimisisse meas sero non ingemit horas?' | |
| Postquam conticuit finisque est addita dictis, | |
| tum Virtus 'Quasnam iuuenem florentibus' inquit, | |
| 'pellicis in fraudes annis uitaeque tenebras, | 70 |
| cui ratio et magnae caelestia semina mentis | |
| munere sunt concessa deum? mortalibus alti | |
| quantum caelicolae, tantumdem animalibus isti | |
| praecellunt cunctis. tribuit namque ipsa minore<s> | |
| hos terris Natura deo<s>; sed foedere certo | 75 |
| degeneres tenebris animas damnauit Auernis. | |
| at, quis aetherii seruatur seminis ortus, | |
| caeli porta patet. referam quid cuncta domantem | |
| Amphitryoniaden? quid, cui, post Seras et Indos | |
| captiuo Liber cum signa referret ab Euro, | 80 |
| Caucaseae currum duxere per oppida tigres? | |
| quid suspiratos magno in discrimine nautis | |
| Ledaeos referam fratres uestrumque Quirinum? | |
| nonne uides, hominum ut celsos ad sidera uultus | |
| sustulerit deus ac sublimia finxerit ora, | 85 |
| cum pecudes uolucrumque genus formasque ferarum | |
| segnem atque obscenam passim strauisset in aluum? | |
| ad laudes genitum, capiat si munera diuum, | |
| felix ad laudes hominum genus. huc, age, paulum | |
| aspice (nec longe repetam), modo Roma minanti | 90 |
| impar Fidenae contentaque crescere asylo | |
| quo sese extulerit dextris: idem aspice, late | |
| florentis quondam luxus quas uerterit urbes. | |
| quippe nec ira deum tantum nec tela nec hostes, | |
| quantum sola noces animis inlapsa, Voluptas. | 95 |
| Ebrietas tibi f<o>eda comes, tibi Luxus et atris | |
| circa te semper uolitans Infamia pennis. | |
| mecum Honor ac Laudes et laeto Gloria uultu | |
| et Decus ac niueis Victoria concolor alis. | |
| me cinctus lauro producit ad astra Triumphus. | 100 |
| casta mihi domus et celso stant colle penates: | |
| ardua saxoso perducit semita cliuo. | |
| asper principio (neque enim mihi fallere mos est) | |
| prosequitur labor. adnitendum intrare uolenti, | |
| nec bona censendum, quae Fors infida dedisse | 105 |
| atque eadem rapuisse ualet. mox celsus ab alto | |
| infra te cernes hominum genus. omnia contra | |
| experienda manent quam spondet blanda Voluptas. | |
| stramine proiectus duro patiere sub astris | |
| insomnis noctes frigusque famemque domabis. | 110 |
| idem iustitiae cultor, quaecumque capesses, | |
| testis factorum stare arbitrabere diuos. | |
| tunc, quotiens patriae rerumque pericula poscent, | |
| arma feres primus, primus te in moenia tolles | |
| hostica, nec ferro mentem uincere nec auro. | 115 |
| hinc tibi non Tyrio uitiatas murice uestes | |
| nec donum deforme uiro fragrantis amomi | |
| sed dabo, qui uestrum saeuo nunc Marte fatigat | |
| imperium, superare manu laurumque superbam | |
| in gremio Iouis excisis deponere Poenis.' | 120 |
| Quae postquam cecinit sacrato pectore Virtus, | |
| exemplis laetum uultuque audita probantem | |
| conuertit iuuenem. sed enim indignata Voluptas | |
| non tenuit uoces. 'Nil uos iam demoror ultra:' | |
| exclamat 'uenient, uenient mea tempora quondam, | 125 |
| cum docilis nostris magno certamine Roma | |
| seruiet imperiis, et honos mihi habebitur uni.' | |
| sic quassans caput in nubis se sustulit atras. | |
| At iuuenis plenus monitis ingentia corde | |
| molitur iussaeque calet uirtutis amore. | 130 |
| ardua rostra petit, nullo fera bella uolente, | |
| et grauia ancipitis deposcit munera Martis. | |
| arrecti cunctorum animi: pars lumina patris, | |
| pars credunt toruos patrui reuirescere uultus. | |
| sed quamquam instinctis tacitus tamen aegra pericli | 135 |
| pectora subrepit terror, molemque pauentes | |
| expendunt belli, et numerat fauor anxius annos. | |
| Dumque ea confuso percenset murmure uulgus, | |
| ecce per oblicum caeli squalentibus auro | |
| effulgens maculis ferri inter nubila uisus | 140 |
| anguis et ardenti radiare per aera sulco, | |
| quaque ad caeliferi tendit plaga litus Atlantis | |
| perlabi resonante polo. bis terque coruscum | |
| addidit augurio fulmen pater, et uaga late | |
| per subitum moto strepuere tonitrua mundo. | 145 |
| tum uero capere arma iubent genibusque salutant | |
| summissi augurium: <h>ac iret qua ducere diuos | |
| perspicuum et patrio monstraret semina signo. | |
| Certatim comites rerum bellique ministros | |
| adglomerant sese atque acris sociare labores | 150 |
| exposcunt, laudumque loco est isdem esse sub armis. | |
| tum noua caeruleum descendit classis in aequor. | |
| it comes Ausonia atque in terras transit Hiberas: | |
| ut, cum saeua fretis immisit proelia, Corus | |
| Isthmon curuata sublime superi<a>cit unda | 155 |
| et spumante ruens per saxa gementia fluctu | |
| Ionium Aegaeo miscet mare. celsus in arma | |
| emicat ac prima stans Scipio puppe profatur: | |
| 'Diue tridentipotens, cuius maria ire per alta | |
| ordimur, si iusta paro, decurrere classi | 160 |
| da, pater, ac nostros ne sperne iuuare labores. | |
| per pontum pia bella ueho.' leuis inde secunda | |
| aspirans aura propellit carbasa flatus. | |
| iamque agiles, Tyrrhena sonant qua caerula, puppes | |
| Ausonium euasere latus Ligurumque citatis | 165 |
| litora tramittunt proris. hinc gurgite ab alto | |
| tellurem procul inrumpentem in sidera cernunt, | |
| aerias Alpis. occurrunt moenia Grais | |
| condita Massiliae: populis haec cincta superbis, | |
| barbarus immani cum territet accola ritu, | 170 |
| antiquae morem patriae cultumque habitumque | |
| Phocais armiferas inter tenet hospita gentes. | |
| hinc legit Ausonius sinuatos gurgite ductor | |
| anfractus pelagi. nemoroso uertice celsus | |
| apparet collis, fugiuntque in nubila siluae | 175 |
| Pyrenes, tunc Emporiae ueteresque per ortus | |
| Graiorum uulgus, tunc hospita Tarraco Baccho. | |
| considunt portu. securae gurgite clauso | |
| stant puppes, positusque labor terrorque profundi. | |
| Nox similes morti dederat placidissima somnos: | 180 |
| uisa uiro stare effigies ante ora parentis | |
| atque hac aspectu turbatum uoce monere: | |
| 'Nate, salus quondam genitoris, nate, parentis | |
| et post fata decus, bellorum dira creatrix | |
| euastanda tibi tellus, et caede superbi | 185 |
| ductores Libyae cauta uirtute domandi, | |
| qui sua nunc trinis diducunt agmina castris. | |
| si conferre manum libeat, coeantque uocatae | |
| hinc atque hinc acies, ualeat quis ferre ruentis | |
| tergemina cum mole uiros? absiste labore | 190 |
| ancipiti, sed nec segnis potiora capesse. | |
| urbs colitur Teucro quondam fundata uetusto, | |
| nomine Carthago: Tyrius tenet incola muros. | |
| ut Libyae sua, sic terris memorabile Hiberis | |
| haec caput est. non ulla opibus certauerit auri, | 195 |
| non portu celsoue situ, non dotibus arui | |
| uberis aut agili fabricanda ad tela uigore. | |
| inuade auersis, nate, hanc ductoribus urbem: | |
| nulla acies famae tantum praedaeue pararit.' | |
| Talia monstrabat genitor propiusque monebat, | 200 |
| cum iuuenem sopor et dilapsa reliquit imago. | |
| surgit et infernis habitantia numina lucis | |
| ac supplex patrios compellat nomine manis: | |
| 'Este duces bello et monstratam ducite ad urbem; | |
| uobis ultor ego et Sarrano murice fulgens | 205 |
| inferias mittam fusis insignis Hiberis | |
| et tumulis addam sacros certamine ludos.' | |
| Praegreditur celeratque uias et corripit agmen | |
| pernici rapidum cursu camposque fatigat. | |
| sic, ubi prosiluit Pisaeo carcere praeceps, | 210 |
| non solum ante alios, sed enim, mirabile dictu, | |
| ante suos it uictor ecus, currumque per auras | |
| haud ulli durant uisus aequare uolantem. | |
| iamque Hyperionia lux septima lampade surgens | |
| sensim attollebat propius subeuntibus arces | 215 |
| urbis et admoto crescebant culmina gressu, | |
| ac pelago uectus seruata Laelius hora | |
| quam dederat ductor subigendae ab moenia classi | |
| a tergo adfusis cingebat tecta carinis. | |
| Carthago, impenso naturae adiuta fauore, | 220 |
| excelsos tollit pelago circumflua muros. | |
| artatas ponti fauces modica insula claudit, | |
| qua Titan ortu terras aspergit Eoo. | |
| at, qua prospectat Phoebi iuga sera cadentis, | |
| pigram in planitiem stagnantis egerit undas | 225 |
| quas auget ueniens refluusque reciprocat aestus. | |
| sed gelidas a fronte sedet sublimis ad Arctos | |
| urbs imposta iugo pronumque excurrit in aequor | |
| et tuta aeterno defendit moenia fluctu. | |
| Audax, ceu plano gradiens uictricia campo | 230 |
| ferret signa, iugum certabat scandere miles. | |
| [Aris ductor erat. qui contra, amplexus in artis | |
| auxilium atque excelsa loci, praesepserat arcem.] | |
| pugnabat natura soli, paruoque superne | |
| bellantum nisu passim per prona uoluti | 235 |
| truncato instabiles fundebant corpore uitam. | |
| uerum ubi concessit pelagi reuolubilis unda | |
| et fluctus rapido fugiebat in aequora lapsu, | |
| quaque modo excelsae sulcarant caerula puppes | |
| hac impune dabat Nereus transcurrere planta, | 240 |
| hinc tacite nitens informidatus adire | |
| ductor Dardanius subitam trahit aequore pubem | |
| perque undas muris pedes aduolat. inde citati | |
| a tergo accelerant, qua fisus fluctibus Aris | |
| incustoditam sine milite liquerat urbem. | 245 |
| tum prostratus humi, miserandum, uicta catenis | |
| Poenus colla dedit populumque addixit inermem. | |
| hanc oriens uidit Titan, cum surgeret, urbem | |
| uallari castris captamque aspexit eandem | |
| ocius Hesperio quam gurgite tingueret axem. | 250 |
| Aurora ingrediens terris exegerat umbras: | |
| principio statuunt aras. cadit ardua taurus | |
| uictima Neptuno pariter pariterque Tonanti. | |
| tum merita aequantur donis, ac praemia uirtus | |
| sanguine parta capit: phaleris hic pectora fulget, | 255 |
| hic torque aurato circumdat bellica colla, | |
| ille nitet celsus muralis honore coronae. | |
| Laelius ante omnis, cui dextera clara domusque, | |
| ter dena boue et aequorei certaminis alto | |
| donatur titulo Poenique recentibus armis | 260 |
| rectoris. tunc hasta uiris, tunc Martia cuique | |
| uexilla, ut meritum, et praedae libamina dantur. | |
| Postquam perfectae laudes hominumque deumque, | |
| captiuae spectantur opes digestaque praeda: | |
| hoc aurum patribus, bello haec Martique talenta, | 265 |
| hoc regum donis, diuum hoc ante omnia templis, | |
| cetera bellantum dextrae pulchroque labori. | |
| quin etiam accitus populi regnator Hiberi, | |
| cui sponsa et sponsae defixus in ossibus ardor. | |
| hanc notam formae concessit laetus ouansque | 270 |
| indelibata gaudenti uirgine donum. | |
| tum uacui curis uicino litore mensas | |
| instituunt festoque agitant conuiuia ludo. | |
| Laelius effatur: 'Macte, o uenerande, pudici, | |
| ductor, macte animi. cedat tibi gloria lausque | 275 |
| magnorum heroum celebrataque carmine uirtus. | |
| mille Mycenaeus qui traxit in aequora proras | |
| rector, et Inachiis qui Thessala miscuit arma, | |
| femineo socium uiolarunt foedus amore, | |
| nullaque tum Phrygio steterunt tentoria campo | 280 |
| captiuis non plena toris: tibi barbara soli | |
| sanctius Iliaca seruata est Phoebade uirgo.' | |
| haec atque his paria alterno sermone serebant, | |
| donec Nox atro circumdata corpus amictu | |
| nigrantis inuexit equos suasitque quietem. | 285 |
| Emathio interea tellus Aetola tumultu | |
| feruebat, Macetum subitis perculsa carinis. | |
| proximus hinc hosti dextras iungebat Acarnan. | |
| causa noui motus Poenis regique Philippo | |
| in bellum Ausonium sociatae foedere uires. | 290 |
| hic, gente egregius ueterisque ab origine regni, | |
| Aeacidum sceptris proauoque tumebat Achille. | |
| ille et nocturnis conterruit Oricon armis, | |
| quaque per Illyricum Taulantius incola litus | |
| exiguos habitat non ullo nomine muros, | 295 |
| turbidus incessit telis. ille aequore uectus | |
| nunc et Phaeacum Thesprotiaque arua lacessens | |
| Epirum cassis lustrabat futtilis ausis, | |
| nunc et Anactoria signa ostentauit in ora | |
| Ambraciosque sinus Olpaeaque litora bello | 300 |
| perfudit rapido. pepulit uada feruida remis | |
| Leucatae et Phoebi uidit citus Actia templa. | |
| nec portus Ithacae, Laertia regna, Samenque | |
| liquit inaccessam fluctuque sonantia cano | |
| saxa Cephallenum et scopulosis Neriton aruis. | 305 |
| ille etiam, Pelopis sedes et Achaica adire | |
| moenia praegaudens, tristem Calydona Dianae | |
| Oeneasque domos, Curetica tecta, subibat, | |
| promittens contra Hesperiam sua proelia Grais. | |
| tum lustrata Ephyre Patraeque et regia Pleuron | 310 |
| Parnasusque biceps Phoeboque loquentia saxa. | |
| ac saepe ad patrios bello reuocante penatis, | |
| cum modo Sarmaticus regna infestaret Orestes, | |
| aspera nunc Dolopum uis exundasset in agros, | |
| incepto tamen haud facilis desistere uano | 315 |
| belli per Graias umbram circumtulit oras: | |
| donec, nunc pelago, nunc terra exutus, omisit | |
| spem positam in Tyriis et supplex foedera sanxit | |
| Dardana nec legem regno accepisse refugit. | |
| Tunc et Tyndarei Latias fortuna Tarenti | 320 |
| auxit opes laudemque simul. nam perfida tandem | |
| urbs Fabio deuicta seni, postremus in armis | |
| ductoris titulus cauti. sollertia tutum | |
| tum quoque adepta decus, captis sine sanguine muris. | |
| namque ut compertum, qui Punica signa regebat | 325 |
| feminea exuri flamma, tacitusque quietae | |
| exin uirtuti placuit dolus, ire sorori | |
| (nam castris erat in Rutulis) germanus amatae | |
| cogitur et magnis muliebria uincere corda | |
| pollicitis, si reclusas tramittere portas | 330 |
| concedat Libycus rector. uotique potitus | |
| euicto Fabius Poeno circumdata telis | |
| incustodita penetrauit moenia nocte. | |
| Sed quisnam auersos Phoebum tunc iungere ab urbe | |
| Romulea dubitaret equos, qui tempore eodem | 335 |
| Marcellum acciperet letum oppetiisse sub armis? | |
| moles illa uiri calidoque habitata Gradiuo | |
| pectora et haud ullis umquam tremefacta periclis, | |
| heu quantum Hannibalem clara factura ruina, | |
| procubuere. iacet campis Carthaginis horror, | 340 |
| forsan Scipiadae confecti nomina belli | |
| rapturus, si quis paulum deus adderet aeuo. | |
| Collis Agenoreum dirimebat ab aggere uallum | |
| Ausonio (Dauni Mauors consederat aruis). | |
| curarum comes et summi Crispinus honoris | 345 |
| Marcello socius communia bella ciebat. | |
| ad quem Marcellus: 'Gestit lustrare propinquas | |
| mens siluas medioque uiros imponere monti, | |
| ne Libys occultis tumulum prior occupet ausis. | |
| si cordi est, te participem, Crispine, laboris | 350 |
| esse uelim. numquam desunt consulta duobus.' | |
| haec ubi sedere, ardentis attollere sese | |
| iam dudum certant in equos. Marcellus, ut arma | |
| aptantem natum aspexit laetumque tumultu, | |
| 'Vincis' ait 'nostros mirando ardore uigores. | 355 |
| sit praematurus felix labor. urbe Sicana | |
| qualem te uidi, nondum permitteret aetas | |
| cum tibi bella, meo tractantem proelia uultu! | |
| huc, decus, huc, nostrum, lateri te iunge paterno | |
| et me disce nouum Martem temptare magistro.' | 360 |
| tum pueri colla amplectens sic pauca precatur: | |
| 'Summe deum, Libyco, faxis, de praeside nunc his, | |
| his umeris tibi opima feram.' nec plura, sereno | |
| sanguineos fudit cum Iuppiter aethere rores | |
| atque atris arma aspersit non prospera guttis. | 365 |
| uixdum finitis intrarant uocibus artas | |
| letiferi collis fauces, cum turba uolucris | |
| inuadunt Nomades iaculis nimboque feruntur | |
| aetherio similes, caeca fundente latebra | |
| armatos in bella globos. circumdata postquam | 370 |
| nil restare uidet uirtus quod debeat ultra | |
| iam superis, magnum secum portare sub umbras | |
| nomen mortis hauet. tortae nunc eminus hastae | |
| altius insurgit, nunc saeuit comminus ense. | |
| forsan et enasset rapidi freta saeua pericli, | 375 |
| ni telum aduersos nati uenisset in artus. | |
| tum patriae tremuere manus, laxataque luctu | |
| fluxerunt rigidis arma infelicia palmis. | |
| obuia nudatum tramittit lancea pectus, | |
| labensque impresso signauit gramina mento. | 380 |
| At postquam Tyrius saeua inter proelia ductor | |
| infixum aduerso uidit sub pectore telum, | |
| immane exclamat: 'Latias, Carthago, timere | |
| desine iam leges: iacet exitiabile nomen, | |
| Ausonii columen regni. sed dextera nostrae | 385 |
| tam similis non obscurus mittatur ad umbras. | |
| magnanima inuidia uirtus caret.' alta sepulcri | |
| protinus extruitur caeloque educitur ara. | |
| conuectant siluis ingentia robora: credas | |
| Sidonium cecidisse ducem. tum tura dapesque | 390 |
| et fasces clipeusque uiri, pompa ultima, fertur. | |
| ipse facem subdens 'Laus' inquit 'parta perennis: | |
| Marcellum abstulimus Latio. deponere forsan | |
| gens Italum tandem arma uelit. uos ite superbae | |
| exequias animae et cinerem donate supremi | 395 |
| muneris officio: numquam hoc tibi, Roma, negabo.' | |
| alterius par atque eadem fortuna laborum | |
| consulis: exanimem sonipes ad signa reuexit. | |
| Talia in Ausonia. sed non et talis Hiberis | |
| armorum euentus campis. Carthaginis omnes | 400 |
| per subitum raptae pernix uictoria late | |
| terruerat gentes. ducibus spes una salutis, | |
| si socias iungant uires. ingentibus orsum | |
| auspiciis iuuenem, ceu patria gestet in armis | |
| fulmina, sublimi uallatam uertice montis | 405 |
| et sco<p>ulis urbem, cumulatam strage uirorum, | |
| non toto rapuisse die, qua Martius ille | |
| Hannibal in terra consumpto uerterit anno | |
| nec pube aequandam nec opum ubertate Saguntum. | |
| Proximus, adplicito saxosis aggere siluis, | 410 |
| tendebat fratris spirans ingentia facta | |
| Hasdrubal. hic robur mixtusque rebellibus Afris | |
| Cantaber, hic uolucri Mauro pernicior Astur; | |
| tantaque maiestas terra rectoris Hibera, | |
| Hannibalis quantus Laurenti terror in ora. | 415 |
| forte dies priscum Tyriis solemnis honorem | |
| rettulerat, quo primum orsi Carthaginis altae | |
| fundamenta nouam coepere mapalibus urbem. | |
| et laetus, repetens gentis primordia, ductor | |
| festa coronatis agitabat gaudia signis, | 420 |
| pacificans diuos. fraternum laena nitebat | |
| demissa ex umeris donum, quam foederis arti | |
| Trinacrius Libyco rex inter munera pignus | |
| miserat, Aeoliis gestatum insigne tyrannis. | |
| aurata puerum rapiebat ad aethera penna | 425 |
| per nubes aquila intexto librata uolatu. | |
| antrum ingens iuxta, quod acus simulauit in ostro, | |
| Cyclopum domus. hic recubans manantia tabo | |
| corpora letifero sorbet Polyphemus hiatu. | |
| circa fracta iacent excussaque morsibus ossa. | 430 |
| ipse manu extenta Laertia pocula poscit | |
| permiscetque mero ructatos ore cruores. | |
| Conspicuus Siculi Tyrius subteminis arte | |
| gramineas pacem superum poscebat ad aras: | |
| ecce inter medios hostilia nuntius arma, | 435 |
| quadrupedante inuectus equo, aduentare ferebat. | |
| turbatae mentes, imperfectusque deorum | |
| cessit honos. ruptis lincunt altaria sacris: | |
| clauduntur uallo, tenuemque ut roscida misit | |
| lucem Aurora polo, rapiunt certamina Martis. | 440 |
| audax Scipiadae stridentem Sabbura cornum | |
| excepit, geminaeque acies uelut omine motae. | |
| exclamat Latius ductor: 'Prima hostia uobis, | |
| sacrati manes, campo iacet. en age, miles, | |
| in pugnam et caedes, qualis spirantibus ire | 445 |
| adsueras ducibus, talis rue.' dumque ea fatur, | |
| incumbunt. Myconum Laenas Cirtamque Latinus | |
| et Thysdrum Maro et incestum Catilina Nealcen | |
| germanae thalamo obtruncat. cadit obuius acri | |
| Kartalo Nasidio, Libycae regnator harenae. | 450 |
| te quoque Pyrenes uidit conterrita tellus | |
| permixtum Poenis et uix credenda furentem, | |
| magnum Dardaniae, Laeli, decus, omnia felix | |
| cui natura dedit, nullo renuente deorum | |
| ille foro auditus, cum dulci<a> soluerat ora, | 455 |
| aequabat Pyliae Neleia mella senectae. | |
| ille, ubi suspensi patres et curia uocem | |
| posceret, ut cantu ducebat corda senatus. | |
| idem, cum subitum campo perstrinxerat auris | |
| murmur triste tubae, tanto feruore ruebat | 460 |
| in pugnam atque acies, ut natum ad sola liqueret | |
| bella: nihil uitae peragi sine laude placebat. | |
| tunc et furtiua tractantem proelia luce | |
| deiecit Galam. sacris Carthaginis illum | |
| supposito mater partu subduxerat olim, | 465 |
| sed stant nulla diu deceptis gaudia diuis. | |
| tunc Alabim Murrum atque Dracen demisit ad umbras, | |
| femineo clamore Dracen extrema rogantem. | |
| huius ceruicem gladio inter uerba precesque | |
| amputat: absciso durabant murmura collo. | 470 |
| At non ductori Libyco par ardor in armis. | |
| frondosi collis latebras ac saxa capessit | |
| auia, nec caedes extremaue damna mouebant | |
| agminis. Italiam profugus spectabat et Alpis, | |
| praemia magna fugae. tacitum dat tessera signum: | 475 |
| dimissa in collis pugna siluasque ferantur | |
| dispersi et summam, quicumque euaserit, arcem | |
| Pyrenes culmenque petat. tum primus honore | |
| armorum exuto et parma celatus Hibera | |
| in montis abit atque uolens palantia linquit | 480 |
| agmina. desertis Latius uictricia signa | |
| immittit miles castris. non urbe recepta | |
| plus ulla partum praedae, tenuitque moratas | |
| a caede, ut Libycus ductor prouiderat, iras: | |
| fluminei ueluti deprensus gurgitis undis, | 485 |
| auulsa parte inguinibus causaque pericli, | |
| enatat intento praedae fiber auius hoste. | |
| impiger occultis Poenus postquam abditur umbris, | |
| saxosae fidens siluae, maiora petuntur | |
| rursus bella retro et superari certior hostis. | 490 |
| Pyrenes tumulo clipeum cum carmine figunt: | |
| hasdrvbalis spolivm gradivo scipio victor. | |
| Terrore interea posito trans ardua montis | |
| Bebrycia populos armabat Poenus in aula, | |
| mercandi dextras largus belloque parata | 495 |
| prodigere in bellum facilis. praemissa ferocis | |
| augebant animos argenti pondera et auri | |
| parta metalliferis longo discrimine terris. | |
| hinc noua complerunt haud tardo milite castra | |
| uenales animae, Rhodani qui gurgite gaudent, | 500 |
| quorum serpit Arar per rura pigerrimus undae. | |
| iamque hieme adfecta mitescere coeperat annus: | |
| inde iter ingrediens rapidum per Celtica rura | |
| miratur domitas Alpis ac peruia montis | |
| ardua et Herculeae quaerit uestigia plantae | 505 |
| germanique uias diuinis comparat ausis. | |
| Vt uero uentum in culmen, castrisque resedit | |
| Hannibalis, 'Quos Roma,' inquit 'quos a<l>tius, oro, | |
| attollit muros, qui post haec moenia fratri | |
| uicta meo stent incolumes? sit gloria dextrae | 510 |
| felix tanta precor, neue usque ad sidera adisse | |
| inuideat laeuus nobis deus.' agmine celso | |
| inde alacer, qua munitum decliuis ab alto | |
| agger monstrat iter, properatis deuolat armis. | |
| non tanto strepuere metu primordia belli: | 515 |
| nunc geminum Hannibalem, nunc iactant bina coire | |
| hinc atque hinc castra, et pastos per prospera bella | |
| sanguine ductores Italo coniungere Martem | |
| et duplicare acies: uenturum ad moenia cursu | |
| hostem praecipiti et uisurum haerentia porta | 520 |
| spicula Elissaeis nuper contorta lacertis. | |
| His super infrendens sic secum Oenotria Tellus: | |
| 'Tantone, heu superi! spernor contempta furore | |
| Sidoniae gentis, quae quondam sceptra timentem | |
| nati Saturnum nostris considere in oris | 525 |
| et regnare dedi? decima haec iam uertitur aestas | |
| ex quo proterimur. iuuenis, cui sola supersunt | |
| in superos bella, extremo de litore rapta | |
| intulit arma mihi temeratisque Alpibus ardens | |
| in nostros descendit agros. quot corpora texi | 530 |
| caesorum, stratis totiens deformis alumnis! | |
| nulla mihi floret bacis felicibus arbor: | |
| immatura seges rapido succiditur ense: | |
| culmina uillarum nostrum delapsa feruntur | |
| in gremium foedantque suis mea regna ruinis. | 535 |
| hunc etiam, uastis qui nunc sese intulit oris, | |
| perpetiar, miseras quaerentem exurere belli | |
| reliquias? tum me scindat uagus Afer aratro | |
| et Libys Ausoniis commendet semina sulcis, | |
| ni cuncta exultant quae latis agmina campis | 540 |
| uno condiderim tumulo.' dum talia uersat, | |
| et thalamos claudit Nox atra deumque hominumque, | |
| tendit Amyclaei praeceps ad castra nepotis. | |
| is tum Lucanis cohibentem finibus arma | |
| Poenum uicini seruabat caespite ualli. | 545 |
| hic iuuenem adgreditur Latiae telluris imago: | |
| 'Clausorum decus atque erepto maxima Romae | |
| spes Nero Marcello, rumpe atque expelle quietem. | |
| magnum aliquid tibi, si patriae uis <cr>edere fatis, | |
| audendum est, quod depulso quoque moenibus hoste | 550 |
| uictores fecisse tremant. fulgentibus armis | |
| Poenus inundauit campos, qua Sena relictum | |
| Gallorum a populis seruat per saecula nomen. | |
| ni propere alipedes rapis ad certamina turmas, | |
| serus deletae post auxiliabere Romae. | 555 |
| surge, age, fer gressus. patulos regione Metauri | |
| damnaui tumulis Poenorum atque ossibus agros.' | |
| His dictis abit atque abscedens uisa pauentem | |
| attrahere et fractis turmas propellere portis. | |
| rumpit flammato turbatus corde soporem | 560 |
| ac supplex geminas tendens ad sidera palmas | |
| tellurem Noctemque et caelo sparsa precatur | |
| astra ducemque uiae tacito sub lumine Phoeben. | |
| inde legit dignas tanta ad conamina dextras, | |
| quaque iacet superi Larinas accola ponti, | 565 |
| qua duri bello gens Marrucina fidemque | |
| exuere indocilis sociis Frentanus in armis, | |
| tum, qua uitiferos domitat Praetutia pubes | |
| laeta laboris agros, et penna et fulmine et undis | |
| hibernis et Achaemenio uelocior arcu | 570 |
| euolat. hortator sibi quisque: 'Age, perge, salutem | |
| Ausoniae ancipites superi et, stet Roma cadatne, | |
| in pedibus posuere tuis,' clamantque ruuntque. | |
| hortandi genus acer habet praecedere ductor: | |
| illum augent cursus adnisi aequare sequendo | 575 |
| atque indefessi noctemque diemque feruntur. | |
| At Roma, aduersi tantum mala gliscere belli | |
| accipiens, trepidare metu nimiumque Neronem | |
| sperauisse queri, atque uno sibi uulnere posse | |
| auferri restantem animam. non arma nec aurum | 580 |
| nec pubem ne<c>, quem fundat, superesse cruorem. | |
| scilicet Hasdrubalem inuadat, qui ad proelia soli | |
| Hannibali satis esse nequit? iam rursus, ubi arma | |
| auertisse suo cognorit deuia uallo, | |
| haesurum portis Poenum. uenisse, superbo | 585 |
| qui fratri certet, cui maxima gloria cedat | |
| urbis deletae. fremit amens corde sub imo | |
| ordo patrum ac magno interea meditatur amore | |
| seruandi decoris, quonam se fine minanti | |
| seruitio eripiat diuosque euadat iniquos. | 590 |
| hos inter gemitus obscuro noctis opacae | |
| succedit castris Nero, quae coniuncta feroci | |
| Liuius Hasdrubali uallo custode tenebat. | |
| belliger is quondam scitusque accendere Martem | |
| floruerat primo clarus pugnator in aeuo, | 595 |
| mox falso laesus non aequi crimine uulgi | |
| secretis ruris tristes absconderat annos. | |
| sed, postquam grauior moles terrorque periclo | |
| poscebat propiore uirum, reuocatus ad arma | |
| tot caesis ducibus patriae donauerat iram. | 600 |
| At non Hasdrubalem fraudes latuere recentum | |
| armorum, quamquam tenebris Nox texerat astus. | |
| pulueris in clipeis uestigia uisa mouebant | |
| et, properi signum accursus, sonipesque uirique | |
| substricti corpus. bis clarum bucina signum | 605 |
| praeterea gemino prodebat iuncta magistro | |
| castra regi. uerum, fratri si uita supersit, | |
| qui tandem licitum socias coniungere uires | |
| consulibus? sed enim solum, dum uera patescant, | |
| cunctandi restare dolum Martemque trahendi. | 610 |
| Nec consulta fugae segni formidine differt. | |
| nox somni genetrix mortalia pectora curis | |
| purgarat, tenebraeque horrenda silentia alebant: | |
| erepit suspensa ferens uestigia castris | |
| et muta elabi tacito iubet agmina passu. | 615 |
| inlunem nacti per rura tacentia noctem | |
| accelerant uitantque sonos. sed percita falli | |
| sub tanto motu Tellus nequit: implicat actas | |
| caeco errore uias umbrisque fauentibus arto | |
| circumagit spatio sua per uestigia ductos. | 620 |
| nam, qua curuatas sinuosis flexibus amnis | |
| obliquat ripas refluoque per aspera lapsu | |
| in sese redit, hac, casso ducente labore, | |
| exiguum inuoluunt frustratis gressibus orbem, | |
| inque errore uiae tenebrarum munus ademptum. | 625 |
| Lux urget panditque fugam. ruit acer apertis | |
| turbo equitum portis, atque omnis ferrea late | |
| tempestas operit campos. nondum arma manusque | |
| permixtae: iam tela bibunt praemissa cruorem. | |
| hinc iussae Poenum fugientem sistere pennae | 630 |
| Dictaeae uolitant, hinc lancea turbine nigro | |
| fert letum cuicumque uiro, quem prenderit ictus. | |
| deponunt abitus curam trepidique coactas | |
| constituunt acies et spes ad proelia uertunt. | |
| Ipse inter medios (nam rerum dura uidebat) | 635 |
| Sidonius ductor, tergo sublimis ab alto | |
| quadrupedantis equi, tendens uocemque manusque: | |
| 'Per decora, extremo uobis quaesita sub axe, | |
| per fratris laudes oro, uenisse probemus | |
| germanum Hannibalis. Latio Fortuna laborat | 640 |
| aduersis documenta dare atque ostendere, quantus | |
| uerterit in Rutulos domitor telluris Hiberae, | |
| suetus ad Herculeas miles bellare columnas. | |
| forsitan et pugnas ueniat germanus in ipsas. | |
| digna uiro, digna, obtestor, spectacula pleno | 645 |
| corporibus properate solo. quicumque timeri | |
| dux bello poterat, fratri iacet. unica nunc spes | |
| e poena ac latebris infracto Liuius aeuo | |
| damnatum offertur uobis <caput>. ite, agite, oro, | |
| sternite ductorem, cum quo concurrere fratri | 650 |
| sit pudor, et turpi finem donate senectae.' | |
| At contra Nero: 'Quid cessas clusisse labores | |
| ingentis belli? pedibus tibi gloria, miles, | |
| parta ingens: nunc accumula coepta ardua dextra. | |
| heu temere abducto liquisti robore castra, | 655 |
| ni factum absoluit uictoria. praecipe laudem: | |
| aduentu cecidisse tuo memorabitur hostis.' | |
| Parte alia insignis nudatis casside canis | |
| Liuius: 'Huc, iuuenes, huc me spectate ruentem | |
| in pugnas, quantumque meus patefecerit ensis, | 660 |
| tantum intrate loci, et tandem praecludite ferro | |
| iam nimium patulas Poenis grassantibus Alpis. | |
| quod ni ueloci prosternimus agmina Marte | |
| et fulmen subitum Carthaginis Hannibal adsit, | |
| qui deus infernis quemquam nostrum eximat umbris?' | 665 |
| hinc galea capite accepta dicta horrida ferro | |
| sancit et obtectus senium fera proelia miscet. | |
| illum, per cuneos et per densissima campi | |
| corpora tot dantem leto quot spicula torsit, | |
| turbati fugere Macae, fugere feroces | 670 |
| Autololes Rhodanique comas intonsa iuuentus. | |
| Fatidicis Nabis ueniens Hammonis harenis | |
| improba miscebat securus proelia fati, | |
| ceu tutante deo, ac patriis spolia Itala templis | |
| fixurum uano tumidus promiserat ore. | 675 |
| ardebat gemma Garamantide caerula uestis, | |
| ut cum sparsa micant stellarum lumina caelo, | |
| et gemmis galeam clipeumque accenderat auro. | |
| casside cornigera dependens infula sacros | |
| prae se terrores diuumque ferebat honorem. | 680 |
| arcus erat pharetraeque uiro atque incocta cerastis | |
| spicula, et armatus peragebat bella ueneno. | |
| necnon, cornipedis tergo de more repostus, | |
| sustentata genu per campum pondera conti | |
| Sarmatici prona aduersos urgebat in hostis. | 685 |
| tum quoque transfixum telo per membra, per arma | |
| consulis ante oculos magno clamore Sabellum | |
| asportabat ouans et ouans Hammona canebat. | |
| non tulit hanc iram tantosque in corde tumores | |
| barbarico senior telumque intorsit et una | 690 |
| praedam animamque simul uictori uictor ademit. | |
| Adsilit, audito tristis clamore ruinae, | |
| Hasdrubal, et coeptantem Arabum raptare perempto | |
| gemmiferi spolium cultus auroque rigentis | |
| exuuias iaculum a tergo perlibrat ad ossa. | 695 |
| iam correpta miser geminis uelamina palmis | |
| carpebat propere et trepidos nudauerat artus: | |
| concidit ac sacras uestes atque aurea fila | |
| reddidit exanimo, spoliatum lapsus in hostem. | |
| at Canthus Rutilum, Canthus possessor harenae | 700 |
| qua celebre inuicti nomen posuere Philaeni, | |
| ditem ouium Rutilum obtruncat, cui mille sub altis | |
| lanigerae balant stabulis. ipse otia molli | |
| exercens cura gelido nunc flumine soles | |
| frangebat nimios pecori, nunc laetus in herba | 705 |
| tondebat niueae splendentia uellera lanae, | |
| aut, pecus e pastu cum sese ad tecta referret, | |
| noscentis matres spectabat ouilibus agnos. | |
| occubuit clipei transfixo proditus aere | |
| et sero ingemuit stabulis exire paternis. | 710 |
| Acrius hoc Italum pubes incurrit et urget: | |
| ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci | |
| fulminis, ut Borean pontus fugit, ut caua currunt | |
| nubila, cum pelago caelum permiscuit Eurus. | |
| procerae stabant, Celtarum signa, cohortes, | 715 |
| prima acies. hos impulsu cuneoque feroci | |
| laxat uis subita, et fessos errore uiarum | |
| nec soli faciles longique laboris anhelos | |
| auertit patrius genti pauor. addere tergo | |
| hastas Ausonius teloque instare sequaci | 720 |
| nec donare fugam. cadit uno uulnere Thyrmis, | |
| non uno Rhodanus, profligatumque sagitta | |
| lancea deturbat Morinum et iam iamque cadentem. | |
| cedentis urget, totas largitus habenas, | |
| Liuius acer equo et turmis abeuntibus infert | 725 |
| cornipedem. tunc auersi <f>ug<i>entia colla | |
| disicit ense Mosae. percussit pondere terram | |
| cum galea ex alto lapsum caput: at residentem | |
| turbatus rapuit sonipes in proelia truncum. | |
| hic Cato (nam medio uibrabat et ipse tumultu) | 730 |
| 'Si, primas' inquit 'bello cum amisimus Alpes, | |
| hic iuueni oppositus Tyrio foret! hei mihi quanta | |
| cessauit Latio dextra, et quot funera Poenis | |
| donarunt praui suffragia tristia campi!' | |
| Iamque inclinabant acies, cunctisque pauorem | 735 |
| Gallorum induerat pauor, et Fortuna ruebat | |
| Sidonia: ad Rutulos Victoria uerterat alas. | |
| celsus ceu prima reflorescente iuuenta | |
| ibat consul ouans, maior maiorque uideri. | |
| ecce trahens secum canentem puluere turmam | 740 |
| ductor Agenoreus subit, intorquensque lacertis | |
| tela sonat: 'Cohibete fugam. cui cedimus hosti? | |
| nonne pudet? conuersa senex marcentibus annis | |
| agmina agit. nunc, quaeso, mihi nunc dextera in armis | |
| degenerat, nostrique piget? mihi Belus auorum | 745 |
| principium, mihi cognatum Sidonia Dido | |
| nomen, et ante omnis bello numerandus Hamilcar | |
| est genitor. mihi, cui cedunt montesque lacusque | |
| et campi atque amnes, frater. me magna secundum | |
| Carthago putat Hannibali, me Baetis in oris | 750 |
| aequant germano passae mea proelia gentes.' | |
| talia dum memorat, medios ablatus in hostis, | |
| ut noua conspecti fulserunt consulis arma, | |
| hastam praepropero nisu iacit. illa per oras | |
| aerati clipei et loricae tegmina summo | 755 |
| incidit haud felix umero parceque petitum | |
| perstrinxit corpus nec multo tincta cruore, | |
| uana sed optanti promisit gaudia Poeno. | |
| Turbati Rutuli, confusaque pectora uisu | |
| terrifico. tunc increpitans conamina consul: | 760 |
| 'Femineis laesum uana inter cornua corpus | |
| unguibus aut palmis credas puerilibus ictum. | |
| ite, docete, uiri, Romanae uulnera suerint | |
| quanta adferre manus.' tum uero effunditur ingens | |
| telorum uis, et densa sol uincitur umbra. | 765 |
| iamque per extentos alterna strage uirorum | |
| corpora fusa iacent campos, demersaque in undam | |
| iunxerunt cumulo crescente cadauera ripas: | |
| ut, cum uenatu saltus exercet opacos | |
| Dictynna et laetae praebet spectacula matri, | 770 |
| aut Pindi nemora excutiens aut Maenala lustrans | |
| (omnis Naiadum plenis comitata pharetris | |
| turba ruit, striduntque sagittiferi goryti), | |
| tum per saxa ferae perque ipsa cubilia fusae, | |
| per uallis fluuiosque atque a<n>tra uirentia musco | 775 |
| multa strage iacent: exultat uertice montis | |
| gratam perlustrans oculis Latonia praedam. | |
| Audito ante alios senioris uulnere, rumpit | |
| per medios Nero saeuus iter, uisaque uirorum | |
| aequali pugna 'Quid enim, quid deinde relictum est | 780 |
| Italiae fatis? hunc si non uincitis hostem, | |
| Hannibalem uincetis?' ait. ruit ocius amens | |
| in medios, Tyriumque ducem inter prima frementem | |
| agmina ut aspexit, rabidi ceu belua ponti, | |
| per longum sterili ad pastus iactata profundo, | 785 |
| cum procul in fluctu piscem male saucia uidit, | |
| aestuat et lustrans nantem sub gurgite praedam | |
| absorbet late permixtum piscibus aequor: | |
| non telo mora, non dictis. 'Haud amplius' inquit | |
| 'elabere mihi. non hic nemora auia fallent | 790 |
| Pyrenes, nec promissis frustrabere uanis, | |
| ut quondam terra fallax deprensus Hibera | |
| euasti nostram mentito foedere dextram.' | |
| Haec Nero, et intorquet iaculum, nec futtilis ictus. | |
| nam latere extremo cuspis librata resedit. | 795 |
| inuadit stricto super haec interritus ense | |
| conlapsique premens umbone trementia membra, | |
| 'Si qua sub extremo casu mandata referri | |
| germano uis forte tuo, portabimus' inquit. | |
| contra Sidonius: 'Leto non terreor ullo. | 800 |
| utere Marte tuo, dum nostris manibus adsit | |
| actutum uindex. mea si suprema referre | |
| fratri uerba paras, mando, Capitolia uictor | |
| exurat cinerique Iouis permisceat ossa | |
| et cineres nostros.' cupientem adnectere plura | 805 |
| feruentemque ira mortis transuerberat ense | |
| et rapit infidum uictor caput. agmina fuso | |
| sternuntur duce non ultra fidentia Marti. | |
| Iamque diem solisque uias nox abstulit atra, | |
| cum uires parco uictu somnoque reducunt, | 810 |
| ac, nondum remeante die, uictricia signa, | |
| qua uentum, referunt clausis formidine castris. | |
| tum Nero procera sublimia cuspide portans | |
| ora ducis caesi 'Cannas pensauimus,' inquit | |
| 'Hannibal, et Trebiam et Trasimenni litora tecum | 815 |
| fraterno capite. i, duplica nunc perfida bella | |
| et geminas accerse acies. haec praemia restant | |
| qui tua tramissis optarint Alpibus arma.' | |
| compressit lacrimas Poenus minuitque ferendo | |
| constanter mala et inferias in tempore dignas | 820 |
| missurum fratri clauso commurmurat ore. | |
| tum castris procul amotis, aduersa quiete | |
| dissimulans, dubia exclusit certamina Martis. |