| LIBER SEPTIMVS DECIMVS | |
| Hostis ut Ausoniis decederet aduena terris, | 17.1 |
| fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae | |
| caelicolum Phrygia genetricem sede petitam | |
| Laomedonteae sacrandam moenibus urbis: | |
| aduectum exciperet numen, qui lectus ab omni | 5 |
| concilio patrum praesentis degeret aeui | |
| optimus. en nomen melius maiusque triumphis! | |
| iamque petita aderat Latia portante Cybebe | |
| puppe, atque ante omnis magno cedente senatu | |
| obuius accitis properabat Scipio sacris, | 10 |
| qui, genitus patruo ductoris ad Africa bella | |
| tunc lecti, multa fulgebat imagine auorum. | |
| isque ubi longinquo uenientia numina ponto | |
| accepit supplex palmis Tuscique sonora | |
| Thybridis adduxit sublimis ad ostia puppim, | 15 |
| femineae tum deinde manus subiere, per amnem | |
| quae traherent celsam religatis funibus alnum. | |
| circum arguta cauis tinnitibus aera, simulque | |
| certabant rauco resonantia tympana pulsu, | |
| semiuirique chori, gemino qui Dindyma monte | 20 |
| casta colunt, qui Dictaeo bacchantur in antro, | |
| quique Idaea iuga et lucos nouere silentis. | |
| hos inter fremitus ac laeto uota tumultu | |
| substitit adductis renuens procedere uinclis | |
| sacra ratis subitisque uadis immobilis haesit. | 25 |
| tum puppe a media magno clamore sacerdos: | |
| 'Parcite pollutis contingere uincula palmis | |
| et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae, | |
| ferte gradus nec uos casto miscete labori, | |
| dum satis est monuisse deae. quod si qua pudica | 30 |
| mente ualet, si qua inlaesi sibi corporis astat | |
| conscia, uel sola subeat pia munera dextra.' | |
| Hic, prisca ducens Clausorum ab origine nomen, | |
| Claudia, non aequa<e> populi male credita fama<e>, | |
| in puppim uersis palmisque oculisque profatur: | 35 |
| 'Caelicolum genetrix, numen, quod numina nobis | |
| cuncta creas, cuius proles terramque fretumque | |
| sideraque et manis regnorum sorte gubernant, | |
| si nostrum nullo uiolatum est crimine corpus, | |
| testis, diua, ueni et facili me absolue carina.' | 40 |
| tum secura capit funem, fremitusque leonum | |
| audiri uisus subito, et grauiora per auris | |
| nulla pulsa manu sonuerunt tympana diuae. | |
| fertur prona ratis (uentos impellere credas) | |
| contraque aduersas ducentem praeuenit undas. | 45 |
| extemplo maior cunctis spes pectora mulcet | |
| finem armis tandem finemque uenire periclis. | |
| Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra | |
| abscondit late propulsis puppibus aequor, | |
| cui numen pelagi placauerat hostia taurus, | 50 |
| iactaque caeruleis innabant fluctibus exta. | |
| tunc a sede deum purumque per aethera lapsae | |
| armigerae Iouis ante oculos coepere uolucres | |
| aequoreas monstrare uias ac ducere classem. | |
| augurium clangor laetum dabat. inde secuti | 55 |
| tantum praegressos liquida sub nube uolatus | |
| quantum non frustra speculantum lumina seruant, | |
| litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae. | |
| Nec segnis tanta in semet ueniente procella | |
| Africa terribilem magno sub nomine molem | 60 |
| regis opes contra et Massyla parauerat arma, | |
| spesque Syphax Libycis una et Laurentibus unus | |
| terror erat. campos pariter uallesque refusas | |
| litoraque implerat nullo decorare tapete | |
| cornipedem Nomas adsuetus, densaeque per auras | 65 |
| condebant iaculis stridentibus aethera nubes. | |
| immemor hic dextraeque datae iunctique per aras | |
| foederis, et mensas testis atque hospita iura | |
| fasque fidemque simul, prauo mutatus amore, | |
| ruperat atque toros regni mercede pararat. | 70 |
| uirgo erat eximia specie claroque parente, | |
| Hasdrubalis proles, thalamis quam cepit ut altis, | |
| ceu face succensus prima taedaque iugali, | |
| uertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto | |
| foedere amicitiae dotalia transtulit arma. | 75 |
| Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem | |
| ductori monuisse fuit, missique minantur: | |
| stet regno, reputet superos, pacta hospita seruet: | |
| longe coniugia ac longe Tyrios hymenaeos | |
| inter Dardanias acies fore. sanguine quippe, | 80 |
| si renuat, blando nimium facilique marito | |
| statura obsequia et thalami flagrantis amores. | |
| Sic Latius permixta minis, <s>ed cassa monebat | |
| ductor. nam surdas coniunx obstruxerat aures. | |
| ergo, asper monitis frustra nitentibus, enses | 85 |
| aduocat et castas polluti foederis aras | |
| testatus uaria Martem mouet impiger arte. | |
| castra, leui calamo cannaque intecta palustri, | |
| qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor, | |
| adgreditur, furtum armorum tutantibus umbris, | 90 |
| ac tacita spargit celata incendia nocte. | |
| inde, ubi collecti rapidam diffundere pestem | |
| coeperunt ignes et se per pinguia magno | |
| pabula ferre sono, clare expatiantur in auras | |
| et fumos uolucri propellunt lumine flammae. | 95 |
| it totis inimica lues cum turbine castris, | |
| atque alimenta uorat strepitu Vulcanus anhelo | |
| arida, et ex omni manant incendia tecto. | |
| sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis | |
| excitis somno, multorumque ora uocantum | 100 |
| auxilium inuadunt flammae. fluit undique uictor | |
| Mulciber et rapidis amplexibus arma uirosque | |
| corripit: exundat pestis, semustaque castra | |
| albenti uolitant per nubila summa fauilla. | |
| ipsius ingenti regis tentoria saltu | 105 |
| lugubre increpitans late circumuolat ardor, | |
| hausissetque uirum, trepidus ni clade satelles | |
| e somno ac stratis rapuisset inulta precantem. | |
| Verum ubi mox iuncto sociarant aggere uires | |
| Massylus Tyriusque duces, accitaque regno | 110 |
| lenierat pubes infaustae uulnera noctis, | |
| ira pudorque dabant et coniunx, tertius ignis, | |
| immanis animos, adflataque barbarus ora | |
| castrorum flammis et se uelamine nullo | |
| uix inter trepidas ereptum ex hoste cateruas | 115 |
| frendebat minitans: sed enim non luce Syphacem | |
| nec claro potuisse die nec sole tuente | |
| a quoquam uinci. iactarat talia uecors, | |
| sed iam claudebat flatus nec plura sinebat | |
| Atropos et tumidae properabat stamina linguae. | 120 |
| namque, ubi prosiluit castris, ceu turbidus amnis, | |
| qui siluas ac saxa trahens per deuia praeceps | |
| uoluitur et ripas spumanti gurgite laxat, | |
| ante omnis praeuectus equo trahit agmina uoce. | |
| contra naua manus Rutuli celsusque ruebat | 125 |
| uiso rege procul raptis exercitus armis, | |
| ac sibi quisque: 'Videsne? uidesne, ut in agmine primo | |
| Massylus uolitet deposcens proelia rector? | |
| fac nostrum hoc, mea dextra, decus. uiolauit et aras | |
| caelicolum et casti ductoris foedera rupit. | 130 |
| sit satis hunc castris semel effugisse crematis.' | |
| sic secum taciti et certatim spicula fundunt. | |
| prima in cornipedis sedit spirantibus ignem | |
| naribus hasta uolans erexitque ore cruento | |
| quadrupedem elatis pulsantem calcibus auras. | 135 |
| corruit asper ecus confixaque cuspide membra | |
| huc illuc iactans rectorem prodidit hosti. | |
| inuadunt uanumque fugae atque attollere fessos | |
| adnitentem artus reuocato a uulnere telo | |
| corripiunt, tum uincla uiro manicaeque, pudendu<m>, | 140 |
| addita, et, exemplum non umquam fidere laetis, | |
| sceptriferas arta palmas uinxere catena. | |
| ducitur ex alto deiectus culmine regni, | |
| qui modo sub pedibus terras et sceptra patensque | |
| litora ad Oceani sub nutu uiderat aequor. | 145 |
| prostratis opibus regni Phoenissa metuntur | |
| agmina, et inuisus Marti notusque fugarum | |
| uertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis. | |
| Stabat Carthago, truncatis undique membris, | |
| uni <in>nixa uiro, tantoque fragore ruentem | 150 |
| Hannibal absenti retinebat nomine molem. | |
| id relicum fessos opis auxiliique ciere | |
| rerum extrema iubent, huc confugere pauentes, | |
| postquam se superum desertos numine cernunt. | |
| nec mora: propulsa sulcant uada salsa carina, | 155 |
| qui reuocent patriaeque ferant mandata monentis, | |
| ne lentus nullas uideat Carthaginis arces. | |
| Quarta Aurora ratem Dauni deuexerat oras, | |
| et fera ductoris turbabant somnia mentem. | |
| namque grauis curis carpit dum nocte quietem, | 160 |
| cernere Flaminium Gracchumque et cernere Paulum | |
| uisus erat simul aduersos mucronibus in se | |
| destrictis ruere atque Itala depellere terra, | |
| omnisque a Cannis Trasimennique omnis ab undis | |
| in pontum impellens umbrarum exercitus ibat. | 165 |
| ipse fugam cupiens notas euadere ad Alpes | |
| quaerebat terraeque ulnis amplexus utrisque | |
| haerebat Latiae, donec uis saeua profundo | |
| truderet et rapidis daret asportare procellis. | |
| His aegrum uisis adeunt mandata ferentes | 170 |
| legati patriaeque extrema pericula pandunt: | |
| Massyla ut ruerint arma, ut ceruice catenas | |
| regnator tulerit Libyae, letoque negato | |
| seruetur noua pompa Ioui, Carthago laboret | |
| ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas, | 175 |
| non una concussa fuga. se, triste profatu, | |
| uidisse, arderent cum bina in nocte silenti | |
| castra, et luceret sceleratis Africa flammis. | |
| praerapidum iuuenem minitari, Bruttia seruet | |
| litora dum Poenus, detracturum ignibus atris, | 180 |
| in quam se referat, patriam suaque inclita facta. | |
| haec postquam dicta, et casus patuere metusque, | |
| effundunt lacrimas dextramque ut numen adorant. | |
| Audiuit toruo obtutu defixus et aegra | |
| expendit tacite cura secum ipse uolutans | 185 |
| an tanti Carthago foret. sic deinde profatur: | |
| 'O dirum exitium mortalibus! o nihil umquam | |
| crescere nec magnas patiens exurgere laudes | |
| inuidia! euersam iam pridem excindere Romam | |
| atque aequasse solo potui, traducere captam | 190 |
| seruitum gentem Latioque imponere leges. | |
| dum sumptus dumque arma duci fessosque secundis | |
| summisso tirone negant recreare maniplos, | |
| dumque etiam Cerere et uictu fraudasse cohortis | |
| Hannoni placet, induitur tota Africa flammis, | 195 |
| pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas. | |
| nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal unus | |
| subsidium, nunc in nostra spes ultima dextra. | |
| uertentur signa, ut patres statuere, simulque | |
| et patriae muros et te seruabimus, Hannon.' | 200 |
| Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes | |
| propellit multumque gemens mouet aequore classem. | |
| non terga est ausus cedentum inuadere quisquam, | |
| non reuocare uirum: cuncti praestare uidentur, | |
| quod sponte abscedat, superi, tandemque resoluat | 205 |
| Ausoniam. uentos optant, et litora ab hoste | |
| nuda uidere sat est: ceu flamina comprimit Auster | |
| cum fera et abscedens reddit mare, nauita parco | |
| interea uoto non auras poscit amicas | |
| contentus caruisse Noto, pacemque quietam | 210 |
| pro facili cursu reputat satis. omnis in altum | |
| Sidonius uisus conuerterat undique miles: | |
| ductor defixos Itala tellure tenebat | |
| intentus uultus, manantesque ora rigabant | |
| per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat, | 215 |
| haud secus ac patriam pulsus dulcisque penatis | |
| linqueret et tristis exul traheretur in oras. | |
| Vt uero adfusis puppes procedere uentis | |
| et sensim coepere procul subsidere montes, | |
| nullaque iam Hesperia et nusquam iam Daunia tellus, | 220 |
| hic secum infrendens: 'Mentisne ego compos et hoc nunc | |
| indignus reditu, qui memet finibus umquam | |
| amorim Ausoniae? flagrasset subdita taedis | |
| Carthago, et potius cecidisset nomen Elissae. | |
| quid? tunc sat compos, qui non ardentia tela | 225 |
| a Cannis in templa tuli Tarpeia, Iouemque | |
| detraxi solio? sparsissem incendia montis | |
| per septem bello uacuos gentique superbae | |
| Iliacum exitium et proauorum fata dedissem. | |
| cur porro haec angant? nunc, nunc inuadere ferro | 230 |
| quis prohibet rursumque ad moenia tendere gressus? | |
| ibo et, castrorum relegens monumenta meorum, | |
| qua uia nota <uoca>t, remeabo Anienis ad undas. | |
| flectite in Italiam proras, auertite classem: | |
| faxo ut uallata reuocetur Scipio Roma.' | 235 |
| Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto | |
| prospexit uertique rates ad litora uidit, | |
| quassans caeruleum genitor caput aequora fundo | |
| eruit et tumidum mouet ultra litora pontum. | |
| extemplo uentos imbresque et rupe procellas | 240 |
| concitat Aeolias ac nubibus aethera condit. | |
| tum, penitus telo molitus regna tridenti | |
| intima, ab occasu Tethyn impellit et ortu | |
| ac totum Oceani turbat caput. aequora surgunt | |
| spumea et inlisu scopulus tremit omnis aquarum. | 245 |
| primus se attollens Nasamonum sedibus Auster | |
| nudauit Syrtim correpta nubilus unda. | |
| insequitur sublime ferens nigrantibus alis | |
| abruptum Boreas ponti latus. intonat ater | |
| discordi flatu et partem rapit aequoris Eurus. | 250 |
| hinc rupti reboare poli, atque hinc crebra micare | |
| fulmina, et in classem ruere implacabile caelum. | |
| consensere ignes nimbique et fluctus et ira | |
| uentorum, noctemque freto imposuere tenebrae. | |
| ecce, intorta Noto ueniensque a puppe procella | 255 |
| antemnae immugit (stridorque immite rudentum | |
| sibilat) ac similem monti nigrante profundo | |
| ductoris frangit super ora trementia fluctum. | |
| exclamat uoluens oculos caeloque fretoque: | |
| 'Felix o frater diuisque aequate cadendo, | 260 |
| Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis | |
| pugnanti peperit letum, et cui fata dedere | |
| Ausoniam extremo tellurem adprendere morsu. | |
| at mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae | |
| egregiae occubuere animae, dimittere uitam | 265 |
| non licitum, uel, cum ferrem in Capitolia flammas, | |
| Tarpeio Iouis ad manis descendere telo.' | |
| Talia dum maeret, diuersis flatibus acta | |
| in geminum ruit unda latus puppimque sub atris | |
| aequoris aggeribus tenuit, ceu turbine mersam. | 270 |
| mox nigris alte pulsa exundantis harenae | |
| uerticibus ratis aetherias remeauit ad auras | |
| et fluctus supra uento librante pependit. | |
| at geminas Notus in scopulos atque horrida saxa | |
| dura sorte rapit, miserandum et triste, biremis. | 275 |
| increpuere ictu prorae. tum murice acuto | |
| dissiliens sonuit rupta compage carina. | |
| hic uaria ante oculos facies: natat aequore toto | |
| arma inter galeasque uirum cristasque rubentis | |
| florentis Capuae gaza et seposta triumpho | 280 |
| Laurens praeda ducis, tripodes mensaeque deorum | |
| cultaque nequiquam miseris simulacra Latinis. | |
| tum Venus emoti facie conterrita ponti | |
| talibus adloquitur regem maris: 'Hoc satis irae | |
| interea, genitor: satis ad maiora minarum. | 285 |
| cetera parce, precor, pelago, ne tollat acerba | |
| hoc Carthago decus, nullo superabile bello | |
| progenuisse caput, nostrosque in funera Poeni | |
| Aeneadas undis totoque eguisse profundo.' | |
| Sic Venus. et tumidi considunt gurgite fluctus. | 290 |
| * | 290a |
| obuiaque aduersis propellunt agmina castris. | 291 |
| Dux, uetus armorum scitusque accendere corda | |
| laudibus, ignifero mentes furiabat in iram | |
| hortatu decorisque urebat pectora flammis: | |
| 'Tu mihi Flaminii portas rorantia caesi | 295 |
| ora ducis: nosco dextram. tu primus in ictus | |
| ingentis Pauli ruis ac defigis in ossa | |
| mucronem. tibi pugnacis gestantur opima | |
| Marcelli, Gracchusque cadens tibi proluit ensem. | |
| ecce manus, quae pulsantem te, belliger Appi, | 300 |
| moenia sublimis Capuae de culmine muri | |
| excelso fusa moribundum perculit hasta. | |
| ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen | |
| Fuluius excepit non unum pectore uulnus. | |
| huc prima te siste acie, cui consul in armis | 305 |
| Crispinus cecidit. me tu comitare per hostis, | |
| qui nobis, memini, ad Cannas laetissimus irae | |
| Seruili fers ora ducis suffixa ueruto. | |
| cerno flagrantis oculos uultumque timendum | |
| non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum | 310 |
| o iuuenis, qualem uidi, cum flumine saeuo | |
| insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis | |
| mersisti fundo luctantem uana tribunum. | |
| at tu, qui gelidas Ticini primus ad undas | |
| Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum, | 315 |
| incepta exequere et nati mihi redde cruorem. | |
| horrescamne ipsos, ueniant si ad proelia, diuos, | |
| cum stetis, turmae, uidi contermina caelo | |
| quas iuga calcantis summas uolitare per Alpis, | |
| cum uideam, quorum ferro manibusque capaces | 320 |
| arsere Argyripae campi? num segnior ibis | |
| nunc mihi, qui primus torques in moenia telum | |
| Dardana, nec nostrae facilis concedere laudi? | |
| te<n>' uero, tene extimulem, qui, fulmina contra | |
| et nimbos tonitrusque ac summi numinis iras | 325 |
| cum starem, perferre sonos ac uana iubebas | |
| nubila et ante ducem Capitolia celsa petebas? | |
| quid uos, quis claro deletum est Marte Saguntum, | |
| exhorter, quos nobilitant primordia belli? | |
| ut meque et uobis dignum, defendite, quaeso, | 330 |
| praeteritas dextrae laudes. diuum ipse fauore | |
| uincendoque senex patriam post trina labantem | |
| lustra et non uisos tam longa aetate penatis | |
| ac natum et fidae iam pridem coniugis ora | |
| confisus uobis repeto. non altera restat | 335 |
| iam Liby<a>e, nec Dardaniis pugna altera restat. | |
| certatus nobis hodie dominum accipit orbis.' | |
| Hannibal haec. sed non patiens remorantia uerba | |
| Ausonius miles, quotiens dux coeperat ora | |
| soluere ad effatus, signum pugnamque petebant. | 340 |
| Haec procul aeria speculantem nube sororem | |
| ut uidit diuum genitor maestosque sub acri | |
| obtutu uultus, sic ore effatus amico est: | |
| 'Qui te mentis edunt morsus? da noscere coniunx. | |
| num Poeni casus ducis et Carthaginis angit | 345 |
| cura tuae? sed enim reputa tecum ipsa furores | |
| Sidonios. gentem contra et fatalia regna | |
| Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli | |
| fractis foederibus populo modus? ipsa malorum | |
| non plus Carthago tulit exhausitque laboris, | 350 |
| quam pro Cadmea <s>u<bi>isti exercita gente. | |
| turbasti maria ac terras iuuenemque ferocem | |
| immisti Latio. tremuerunt moenia Romae, | |
| perque bis octonos primus fuit Hannibal annos | |
| humani generis. tempus componere gentes. | 355 |
| ad finem uentum, et claudenda est ianua belli.' | |
| Tum supplex Iuno: 'Neque ego, haec mutare laborans | |
| quis est fixa dies, pendenti nube resedi, | |
| nec reuocare acies bellumue extendere quaero. | |
| quae donare potes, quoniam mihi gratia languet | 360 |
| et cecidit iam primus amor, nil fila sororum | |
| aduersus posco: uertat terga Hannibal hosti, | |
| ut placet, et cineres Troiae Carthagine reg<n>ent. | |
| illud te gemini per mutua pignora amoris | |
| et soror et coniunx oro: tranare pericla | 365 |
| magnanimum patiare ducem uitamque remittas | |
| neue sinas captum Ausonias perferre catenas. | |
| stent etiam contusa malis mea moenia, fracto | |
| nomine Sidonio, et nostro seruentur honori.' | |
| Sic Iuno, et contra breuiter sic Iuppiter orsus: | 370 |
| 'Do spatium muris, ut uis, Carthaginis altae. | |
| stent lacrimis precibusque tuis. sed percipe, coniunx, | |
| quatenus indulsisse uacet. non longa supersunt | |
| fata urbi, uenietque pari sub nomine ductor, | |
| qui nunc seruatas euertat funditus arces. | 375 |
| aetherias quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras, | |
| ereptus pugnae. miscere hic sidera ponto | |
| et terras implere uolet redeuntibus armis: | |
| noui feta uiri bello praecordia. sed lex | |
| muneris haec esto nostri: Saturnia regna | 380 |
| ne post haec uideat, repetat neue amplius umquam | |
| Ausoniam. nunc instanti raptum auehe leto | |
| ne, latis si miscebit fera proelia campis, | |
| Romulei nequeas iuuenis subducere dextrae.' | |
| Dum statuit fata Omnipotens urbique ducique, | 385 |
| inuadunt acies pugnam et clamore lacessunt | |
| sidera. non alio grauiores tempore uidit | |
| aut populos tellus aut, qui patria arma mouerent, | |
| maioris certare duces. discriminis alta | |
| in medio merces, quicquid tegit undique caelum. | 390 |
| ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro, | |
| excelsumque caput penna nutante leuabat | |
| crista rubens. saeuus magno de nomine terror | |
| praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis. | |
| at contra ardenti radiabat Scipio cocco, | 395 |
| terribilem ostentans clipeum, quo patris et una | |
| caelarat patrui spirantis proelia dira | |
| effigies: flammam ingentem frons alta uomebat. | |
| sub tanta cunctis ui telorumque uirumque | |
| in ducibus stabat spes et uictoria solis. | 400 |
| quin etiam, fauor ut subigit plerosque metusue, | |
| Scipio si Libycis esset generatus in oris, | |
| sceptra ad Agenoreos credunt uentura nepotes, | |
| Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset, | |
| haud dubitant terras Itala in dicione futuras. | 405 |
| Contremuere aurae, rapido uibrantibus hastis | |
| turbine, et horrificam traxere per aethera nubem. | |
| inde ensis propiorque acies et comminus ora | |
| admota ac dira flagrantia lumina flamma. | |
| sternitur, in medium contemptrix turba pericli | 410 |
| quae primis se praecipitem tulit obuia telis, | |
| gentilemque bibit tellus inuita cruorem. | |
| feruidus ingenii Masinissa et feruidus aeui | |
| in primas Macetum turmas immania membra | |
| infert et iaculo circumuolat alite campum. | 415 |
| caerulus haud aliter, cum dimicat, incola T<h>yles | |
| agmina falcigero circumuenit arta couinno. | |
| Graia phalanx patrio densarat more cateruas | |
| iunctisque astabat nulli penetrabilis hastis. | |
| immemor has pacti post foedus in arma Philippus | 420 |
| miserat et quassam refouebat Agenoris urbem. | |
| rarescit multo laxatus uulnere miles | |
| atque aperit patulas prostrato corpore late | |
| inter tela uias. inrumpit mole ruinae | |
| Ausonius globus et periuria Graia resignat. | 425 |
| Archemorum Rutilus, Teucrum Norbanus (et ambo | |
| Mantua pubenti genetrix dimiserat aeuo), | |
| obtruncat Samium bellacis dextra Caleni, | |
| at Clytium Selius, Pellaeum et uana tumentem | |
| ad nomen patriae Clytium: sed gloria Pellae | 430 |
| haud ualuit misero defendere Daunia tela. | |
| Saeuior his Latius uastabat Bruttia signa | |
| Laelius increpitans: 'Adeone Oenotria tellus | |
| detestanda fuit, quam per maria aspera perque | |
| insanos Tyrio fugeretis remige fluctus? | 435 |
| sed fugisse satis fuerit. Latione cruore | |
| insuper externas petitis perfundere terras?' | |
| haec dicens Silarum meditantem in proelia telo | |
| praeuenit. hasta uolans imo sub gutture sedit | |
| et uitae uocisque uias simul incita clausit. | 440 |
| Vergilio Caudinus, acerbo Laus Amano | |
| sternitur. accendunt iras uultusque uirorum | |
| armorumque habitus noti et uox consona linguae. | |
| quos ubi nudantis conspexit Hamilcare cretus | |
| terga fuga, 'State ac nostram ne prodite gentem' | 445 |
| uociferans subit et conuertit proelia dextra: | |
| qualis in aestiferis Garamantum feta ueneno | |
| attollit campis feruenti pastus harena | |
| colla Paraetonius serpens lateque per auras | |
| undantem torquet perfundens nubila tabem. | 450 |
| continuo infesta portantem cuspide uulnus | |
| impedit anteuolans Herium, cui nobile nomen | |
| Marrucina domus clarumque Teate ferebat. | |
| atque illi magnum nitenti et laudibus hostis | |
| arrecto capuli ad finem manus incita sedit, | 455 |
| quaerebatque miser morienti lumine fratrem, | |
| cum iuuenis subit et leto stimulatus acerbo | |
| Pleminius saeuum mucronem ante ora coruscat | |
| ac fratrem magno minitans clamore reposcit. | |
| huic proles Barcae: 'Germanum reddere uero | 460 |
| si placet, haud renuo. maneant modo foedera nostra: | |
| Hasdrubalem reuocate umbris. egone aspera ponam | |
| umquam in Romanos odia, aut mansuescere corda | |
| nostra sinam, parcamque uiro quem terra crearit | |
| Itala? tum manes inimico<s> sede repellat | 465 |
| aeterna socioque abigat me frater Auerno.' | |
| sic ait et clipei propulsum pondere toto, | |
| lubrica qua tellus lapsantis sanguine fratris | |
| fallebat nisus, prosternit et occupat ense. | |
| extendit labens palmas, Heriumque iacentem | 470 |
| amplexus, iuncta leniuit morte dolores. | |
| tum Libys inuadit mixtae certamina turbae | |
| conuertitque ruens per longum hostilia terga, | |
| ut cum fulminibus permixta tonitrua mundum | |
| terrificant, summique labat domus alta parentis: | 475 |
| omne hominum terris trepidat genus, ipsaque ob ora | |
| lux atrox micat, et praesens astare uiritim | |
| creditur intento perculsis Iuppiter igne. | |
| Parte alia, ceu sola forent discrimina campo | |
| quo mis<c>eret agens truculentum Scipio Martem, | 480 |
| aspera pugna nouas uaria sub imagine leti | |
| dat formas. hic ense iacet prostratus adacto, | |
| hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa, | |
| ast hos, turpe, pauor fusos proiecit in ora, | |
| horum aduersa dedit Gradiuo pectora uirtus. | 485 |
| ipse super strages ductor Rhoeteius instat, | |
| qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum | |
| et Geticas soluit feruenti sanguine Mauors | |
| laetus caede niues, glaciemque Aquilonibus actam | |
| perrumpit stridens sub pondere belliger axis. | 490 |
| iamque ardore truci lustrans fortissima quaeque | |
| nomina obit ferro. claris spectata per orbem | |
| stragibus occumbit late inter tela iuuentus: | |
| qui muros rapuere tuos miserasque nefandi | |
| principium belli fecere, Sagunte, ruinas, | 495 |
| qui sacros, Trasimenne, lacus, Phaethontia quique | |
| polluerant tabo stagna, ac fiducia tanta | |
| quos tulit, ut superum regi soliumque domosque | |
| irent direptum: mactantur comminus uno | |
| exitio, redduntque animas, temerata fereba<n>t | 500 |
| qui secreta deum et primo<s> reserasse negatas | |
| gressibus humanis Alpis. formidinis huius | |
| plena acies propere retro exanimata ruebat: | |
| haud secus ac tectis urbis Vulcania pestis | |
| cum sese infudit, rapidusque incendia flatus | 505 |
| uentilat et uolucris spargit per culmina flammas, | |
| attonitum erumpit subita formidine uulgus, | |
| lateque ut capta passim trepidatur in urbe. | |
| Verum ubi cunctari taedet dispersa uirorum | |
| proelia sectantem et leuiori Marte teneri, | 510 |
| omnes in causam belli auctoremque malorum | |
| uertere iam uires tandem placet. Hannibal unus | |
| dum restet, non, si muris Carthaginis ignis | |
| subdatur caesique cadant exercitus omnis, | |
| profectum Latio. contra, si concidat unus, | 515 |
| nequiquam fore Agenoreis cuncta arma uirosque. | |
| illum igitur lustrans circumfert lumina campo | |
| rimaturque ducem. iuuat in certamina summa | |
| ferre gradum, cuperetque uiro concurrere, tota | |
| spectante Ausonia. celsus clamore feroci | 520 |
| prouocat increpitans hostem et noua proelia poscit. | |
| Quas postquam audiuit uoces conterrita Iuno, | |
| ne Libyci ducis impauidas ferrentur ad aures, | |
| effigiem informat Latiam propereque coruscis | |
| attollit cristis, addit clipeumque iubasque | 525 |
| Romulei ducis atque umeris imponit honorem | |
| fulgentis saguli, dat gressum habitusque cientis | |
| proelia et audacis adicit sine corpore motus. | |
| tum par effigies fallacis imagine uana | |
| cornipedis moderanda cito per deuia passu | 530 |
| belligerae datur ad speciem certaminis umbrae. | |
| sic Poeni ducis ante oculos exultat et ultro | |
| Scipio Iunoni simulatus tela coruscat. | |
| at, uiso laetus rectore ante ora Latino | |
| et tandem propius sperans ingentia, Poenus | 535 |
| quadrupedi citus imponit uelocia membra | |
| et iacit aduersam properati turbinis hastam. | |
| dat terga et campo fugiens uolat ales imago | |
| tramittitque acies. tum uero, ut uictor et alti | |
| iam compos uoti, ferrata calce cruentat | 540 |
| cornipedem et largas Poenus quatit asper habenas: | |
| 'Quo fugis, oblitus nostris te cedere regnis? | |
| nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra.' | |
| haec ait et stricto sequitur mucrone uolantem, | |
| donec longinquo frustratum duxit in arua | 545 |
| diuersa spatio procul a certamine pugnae. | |
| tum fallax subito simulacrum in nubila cessit. | |
| fulmineus ductor 'Quisnam se numine caeco | |
| composuit nobis' inquit 'deus? aut latet idem | |
| cur monstro? tantumne obstat mea gloria diuis? | 550 |
| sed non auelles umquam, quicumque secundus | |
| caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem | |
| eripies uerum nobis.' frena inde citati | |
| conuertit furibundus equi campumque petebat, | |
| cum subito occultae pestis conlapsa tremore | 555 |
| cornipedis moles ruit atque efflauit anhelo | |
| pectore Iunonis curis in nubila uitam. | |
| tum uero impatiens 'Vestra est haec altera, uestra | |
| fraus,' inquit 'superi: non fallitis. aequore mersum | |
| texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae! | 560 |
| anne huic seruabar leto? mea signa secuti, | |
| quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absens | |
| accipio gemitus uocesque ac uerba uocantum | |
| Hannibalem. quis nostra satis delicta piabit | |
| Tartareus torrens?' simul haec fundebat et una | 565 |
| spectabat dextram ac leti feruebat amore. | |
| Tunc Iuno, miserata uirum, pastoris in ora | |
| uertitur ac siluis subito procedit opacis | |
| atque his adloquitur uersantem ingloria fata: | |
| 'Quaenam te siluis accedere causa subegit | 570 |
| armatum nostris? num dura ad proelia tendis, | |
| magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis? | |
| si uelox gaudes ire et compendia grata | |
| sunt tibi, uicino in medios te tramite ducam.' | |
| adnuit atque onerat promissis pectora largis | 575 |
| pastoris patresque docet Carthaginis altae | |
| magna repensuros, nec se leuiora daturum. | |
| praecipitem et uasto superantem proxima saltu | |
| circumagit Iuno ac fallens regione uiarum | |
| non gratam inuito seruat celata salutem. | 580 |
| Interea Cadmea manus, deserta pauensque, | |
| non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit | |
| saeui nota ducis. pars ferro occumbere credunt, | |
| pars damnasse aciem et diuis cessisse sinistris. | |
| ingruit Ausonius uersosque agit aequore toto | 585 |
| rector. iamque ipsae trepidant Carthaginis arces: | |
| impletur terrore uago cuncta Africa pulsis | |
| agminibus, uolucrique fuga sine Marte ruentes | |
| tendunt attonitos extrema ad litora cursus | |
| ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras; | 590 |
| pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi. | |
| sic ubi, ui caeca tandem deuictus, ad astra | |
| euomuit pastos per saecula Vesbius ignis | |
| et pelago et terris fusa est Vulcania pestis, | |
| uidere Eoi, monstrum admirabile, Seres | 595 |
| lanigeros cinere Ausonio canescere lucos. | |
| At fessum tumulo tandem regina propinquo | |
| sistit Iuno ducem, facies unde omnis et atrae | |
| apparent admota oculis uestigia pugnae. | |
| qualem Gargani campum Trebiaeque paludem | 600 |
| et Tyrrhena uada et Ph<a>et<h>ontis uiderat amnem | |
| strage uiru<m> undantem, talis, miserabile uisu, | |
| prostratis facies aperitur dira maniplis. | |
| tunc superas Iuno sedes turbata reuisit. | |
| iamque propinquabant hostes tumuloque subibant, | 605 |
| cum secum Poenus: 'Caelum licet omne soluta | |
| in caput hoc compage ruat terraeque dehiscant, | |
| non ullo Cannas abolebis, Iuppiter, aeuo, | |
| decedesque prius regnis, quam nomina gentes | |
| aut facta Hannibalis sileant. nec deinde relinquo | 610 |
| securam te, Roma, mei, patriaeque superstes | |
| ad spes armorum uiuam tibi. nam modo pugna | |
| praecellis, resident hostes: mihi satque superque | |
| ut me Dardaniae matres atque Itala tellus, | |
| dum uiuam, expectent nec pacem pectore norint.' | 615 |
| sic rapitur paucis fugientum mixtus, et altos | |
| inde petit retro montis tutasque latebras. | |
| Hic finis bello. reserantur protinus arces | |
| Ausonio iam sponte duci. iura improba adempta | |
| armaque, et incisae leges, opibusque superbis | 620 |
| uis fracta, et posuit gestatas belua turris. | |
| excelsae tum saeua rates spectacula Poenis | |
| flammiferam accepere facem, subitaque procella | |
| arserunt maria, atque expauit lumina Nereus. | |
| Mansuri compos decoris per saecula rector, | 625 |
| deuictae referens primus cognomina terrae, | |
| securus sceptri, repetit per caerula Romam | |
| et patria inuehitur sublimi tecta triumpho. | |
| ante Syphax feretro residens captiua premebat | |
| lumina, et auratae seruabant colla catenae, | 630 |
| hic Hannon clarique genus Phoenissa iuuenta | |
| et Macetum primi atque incocti corpora Mauri, | |
| tum Nomades notusque sacro, cum lustrat harenas, | |
| Hammoni Garamas et semper naufraga Syrtis. | |
| mox uictas tendens Carthago ad sidera palmas | 635 |
| ibat et effigies orae iam lenis Hiberae, | |
| terrarum finis Gades ac laudibus olim | |
| terminus Herculeis Calpe Baetesque lauare | |
| solis equos dulci consuetus fluminis unda, | |
| frondosumque apicem subigens ad sidera mater | 640 |
| bellorum fera Pyrene nec mitis Hiberus, | |
| cum simul inlidit ponto, quos attulit, amnes. | |
| sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat, | |
| quam uisa Hannibalis campis fugientis imago. | |
| ipse astans curru atque auro decoratus et ostro | 645 |
| Martia praebebat spectanda Quiritibus ora, | |
| qualis odoratis descendens Liber ab Indis | |
| egit pampineos frenata tigride currus; | |
| aut cum Phlegraeis, confecta mole Gigantum, | |
| incessit campis tangens Tirynthius astra. | 650 |
| salue, inuicte parens, non concessure Quirino | |
| laudibus ac meritis non concessure Camillo: | |
| nec uero, cum te memorat de stirpe deorum, | |
| prolem Tarpei mentitur Roma Tonantis. |