| LIBER QVARTVS | |
| Fama per Ausoniae turbatas spargitur urbes | 4.1 |
| nubiferos montes et saxa minantia caelo | |
| accepisse iugum, Poenosque per inuia uectos, | |
| aemulaque Herculei iactantem facta laboris | |
| descendisse ducem. diros canit improba motus | 5 |
| et gliscit gressu uolucrique citatior Euro | |
| terrificis quatit attonitas rumoribus arces. | |
| adstruit auditis docilis per inania rerum | |
| pascere rumorem uulgi pauor: itur in acris | |
| bellorum raptim curas, subitusque per omnem | 10 |
| Ausoniam Mauors strepit et ciet arma uirosque. | |
| pila nouant, ac detersa rubigine saeuus | |
| induitur ferro splendor, niueumque repostae | |
| instaurant galeae coni decus; hasta iuuatur | |
| ammento, reuocantque noua fornace bipennis. | 15 |
| conseritur tegimen laterum impenetrabile, multas | |
| passurus dextras atque inrita uulnera, thorax. | |
| pars arcu inuigilant, domitat pars uerbere anhelum | |
| cornipedem in gyros saxoque exasperat ensem. | |
| nec uero muris, quibus est luctata uetustas, | 20 |
| ferre morantur opem; subuectant saxa cauasque | |
| retractant turris, edit quas longior aetas. | |
| hinc tela accipiunt arces, ac robora portis | |
| et fidos certant obices accersere silua, | |
| circumdant fossas. haud segnis cuncta magister | 25 |
| praecipitat timor, ac uastis trepidatur in agris. | |
| deseruere larem: portant ceruicibus aegras | |
| attoniti matres ducentisque ultima fila | |
| grandaeuos rapuere senes, tum crine soluto | |
| ante agitur coniunx, dextra laeuaque trahuntur | 30 |
| parui non aequo comitantes ordine nati. | |
| sic uulgus, traduntque metus, nec poscitur auctor. | |
| at patres, quamquam exterrent immania coepta | |
| inque sinu bellum, atque Alpes et peruia saxa | |
| decepere, tamen crudam contra aspera mentem | 35 |
| et magnos tollunt animos. iuuat ire periclis | |
| ad decus et dextra memorandum condere nomen | |
| quale dedit numquam rebus Fortuna secundis. | |
| Sed Libyae ductor tuto fouet agmina uallo | |
| fessa gradum multoque gelu torpentia neruos, | 40 |
| solandique genus, laetos ostentat ad urbem | |
| per campos superesse uiam, Romamque sub ictu. | |
| at non et rerum curas consultaque belli | |
| stare probat solusque nequit perferre quietem. | |
| armiferae quondam prisca inter tempora gentes | 45 |
| Ausonium inuasere latus sedesque beatas | |
| et metui peperere manu. mox impia bella | |
| Tarpeius pater et capti sensere Quirites. | |
| hic dum sollicitat donis et inania corda | |
| ac fluxam morum gentem fouet armaque iungit, | 50 |
| iam consul uolucri praeuectus litora classe | |
| Scipio Phocaicis sese referebat ab oris, | |
| ingentisque duces, pelagi terraeque laborem | |
| diuersum emensos, propiora pericula uallo | |
| iungebant, magnaeque aderant primordia cladis. | 55 |
| namque ut, conlatis admoto consule castris, | |
| sustulerat Fortuna moras, signumque furoris | |
| accensae uiso poscebant hoste cohortes: | |
| †debellata procul, quaecumque uocantur Hiberis, | |
| ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor | 60 |
| uoce sonat: non Pyrenen Rhodanumue ferocem | |
| iussa aspernatos, Rutulam fumasse Saguntum, | |
| raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum | |
| Amphitryoniadae fuerit labor, isse sub armis | |
| Poenorum turmas, equitemque per ardua uectum | 65 |
| insultasse iugo, et fremuisse hinnitibus Alpes. | |
| Contra pulchra suos uocat ad discrimina consul: | |
| 'Hostem, miles, habes fractum ambustumque niuosis | |
| cautibus atque aegre torpentia membra trahentem. | |
| en age, qui sacros montis rupesque profundas | 70 |
| transiluit, discat quanto stet celsius arce | |
| Herculea uallum, et maius sit scandere collis | |
| an uestros rupisse globos. det inania famae, | |
| dum magna fuso pugna retroque ruenti, | |
| qua uentum est, obstent Alpes. super ardua ductum | 75 |
| huc egere dei, Latios ut sanguine finis | |
| imbueret, tellusque hostilis conderet ossa. | |
| scire libet, noua nunc nobis atque altera bellum | |
| Carthago, anne eadem mittat, quae mersa sub aequor | |
| Aegatis inter uasto iacet obruta ponto.' | 80 |
| Haec ait atque agmen Ticini flectit ad undas. | |
| caeruleas Ticinus aquas et stagna uadoso | |
| perspicuus seruat turbari nescia fundo | |
| ac nitidum uiridi lente trahit amne liquorem. | |
| uix credas labi: ripis tam mitis opacis | 85 |
| argutos inter uolucrum certamine cantus | |
| somniferam ducit lucenti gurgite lympham. | |
| Iamque sub extremum noctis fugientibus umbris | |
| lux aderat, Somnusque suas confecerat horas. | |
| explorare locos consul collisque propinqui | 90 |
| ingenium, et campis quae sit natura, parabat. | |
| par studium Poeno similesque in pectore curae. | |
| ergo aderant rapidis equitum comitantibus alis. | |
| Verum ubi commoto docuerunt puluere nubes | |
| hostem ferre gradum, et propius propiusque sonoro | 95 |
| quadrupedum cornu tellus gemit, ac simul acer | |
| uincentum lituos hinnitus saeuit equorum, | |
| 'Arma, uiri, rapite arma, uiri,' dux instat uterque. | |
| ambobus uelox uirtus geminusque cupido | |
| laudis et ad pugnas Martemque insania concors. | 100 |
| Haud mora. iam tantum campi dirimebat ab ictu | |
| quantum impulsa ualet comprendere lancea nodo, | |
| cum subitum liquida non ullis nubibus aethra | |
| augurium mentes oculosque ad sidera uertit. | |
| accipiter medio tendens a limite solis | 105 |
| dilectas Veneri notasque ab honore Diones | |
| turbabat uiolentus aues atque unguibus idem, | |
| idem nunc rostro, duris nunc ictibus alae, | |
| ter quinas dederat saeua inter uulnera leto. | |
| nec finis satiesue, noui sed sanguinis ardor | 110 |
| gliscere, et urgebat trepidam iam caede priorum | |
| incertamque fugae pluma labente columbam, | |
| donec Phoebeo ueniens Iouis ales ab ortu | |
| in tenuis tandem nubis dare terga coegit. | |
| tum uictrix laetos signa ad Romana uolatus | 115 |
| conuertit, prolesque ducis qua parte decora | |
| Scipio quassabat puerilibus arma lacertis, | |
| clangorem bis terque dedit, rostroque coruscae | |
| perstringens conum galeae se reddidit astris. | |
| Exclamat Liger (huic superos sentire monentis | 120 |
| ars fuit ac penna monstrare futura magistra): | |
| 'Poene, bis octonos Italis in finibus annos | |
| audaci similis uolucri sectabere pubem | |
| Ausoniam multamque feres cum sanguine praedam. | |
| sed compesce minas: renuit tibi Daunia regna | 125 |
| armiger ecce Iouis. nosco te, summe deorum: | |
| adsis o firmesque tuae, pater, alitis omen. | |
| nam tibi seruantur, ni uano cassa uolatu | |
| mentitur superos praepes, postrema subactae | |
| fata, puer, Libyae et maius Carthagine nomen.' | 130 |
| Contra laeta Bogus Tyrio canit omina regi, | |
| et faustum accipitrem caesasque in nube uolucres | |
| Aeneadis cladem et Veneris portendere genti. | |
| tum dictis comitem contorquet primus in hostis | |
| ceu suadente deo et fatorum conscius hastam. | 135 |
| illa uolans patuli longe per inania campi | |
| ictum perdiderat spatio, ni fusus habenas | |
| dum primae decus adfectat decerpere pugnae | |
| obuia quadrupedis praeceps Catus ora tulisset. | |
| sic elanguescens ac iam casura petitum | 140 |
| inuenit uulnus caedemque accepit ab hoste | |
| cornus et oblatae stetit inter tempora frontis. | |
| Incurrunt acies, magnoque fragore per aequor | |
| suspendunt cuncti frenis sublime reductos | |
| cornipedes ultroque ferunt. erectus in auras | 145 |
| it sonipes rapidaque uolans per aperta procella | |
| tenuia uix summo uestigia puluere signat. | |
| Boiorum ante alias Crixo duce mobilis ala | |
| arietat in primos obicitque immania membra. | |
| ipse tumens ataui Brenni se stirpe ferebat | 150 |
| Crixus et in titulos Capitolia capta trahebat, | |
| Tarpeioque iugo demens et uertice sacro | |
| pensantes aurum Celtas umbone gerebat. | |
| colla uiri fuluo radiabant lactea torque, | |
| auro uirgatae uestes, manicaeque rigebant | 155 |
| ex auro, et simili uibrabat crista metallo. | |
| Sternitur impulsu uasto perculsa Camertum | |
| prima phalanx, spissaeque ruunt conferta per arma | |
| undae Boiorum: sociata examina densent | |
| infandi Senones, conlisaque quadrupedantum | 160 |
| pectoribus toto uoluuntur corpora campo. | |
| arua natant, altusque uirum cruor, altus equorum | |
| lubrica belligerae sorbet uestigia turmae. | |
| seminecum letum peragit grauis ungula pulsu | |
| et circumuolitans taetros e sanguine rores | 165 |
| spargit humo miserisque suo lauit arma cruore. | |
| spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori | |
| purpureo moriens uictricia sanguine tinguis. | |
| nam tibi, dum stimulas cornu atque in proelia mentes | |
| accendis renouasque uiros ad uulnera cantu, | 170 |
| haesit barbaricum sub anhelo gutture telum | |
| et clausit raucum letali uulnere murmur. | |
| at sonus extremo morientis fusus ab ore | |
| flexa pererrauit mutis iam cornua labris. | |
| Crixus Picentem Laurumque, nec eminus ambo, | 175 |
| sed gladio Laurum—Picenti rasilis hasta | |
| ripis lecta Padi letum tulit. auia namque | |
| dum petit ac laeuo meditatur fallere gyro, | |
| hasta uiri femur et pariter per anhela uolantis | |
| ilia sedit equi et geminam dedit horrida mortem. | 180 |
| idem sanguinea Venuli ceruice reuellens | |
| sternit praecipitem tepido te, Farfare, telo | |
| et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino, | |
| egregium Ausoniae decus ac memorabile nomen, | |
| si dent fata moras aut seruent foedera Poeni, | 185 |
| tum Remulum atque, olim celeberrima nomina bello, | |
| Tiburtis Magios Hispellatemque Metaurum | |
| et Clanium dubia meditantem cuspide uulnus. | |
| Nec locus est Tyriis belli pugnaeue, sed omnem | |
| Celticus impleuit campum furor. inrita nulli | 190 |
| spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum. | |
| hic inter trepidos immane Quirinius audens, | |
| cui fugere ignotum atque inuicta mente placebat | |
| rebus in aduersis exceptum pectore letum, | |
| cuspide flammat ecum ac dispergit gaesa lacerto, | 195 |
| si reserare uiam atque ad regem rumpere ferro | |
| detur iter, certusque necis petit omnibus ausis, | |
| quod nequeat sentire, decus. cadit inguine fosso | |
| Teutalus, et uasto quatitur sub pondere tellus. | |
| occumbit Sarmens, flauam qui ponere uictor | 200 |
| caesariem crinemque tibi, Gradiue, uouebat | |
| auro certantem et rutilum sub uertice nodum. | |
| sed Parcae intonsa non exaudita uouentem | |
| ad manes traxere coma. per candida membra | |
| it fumans cruor, et tellus perfusa rubescit. | 205 |
| at non tardatus iaculo occurrente Ligaunus | |
| inruit aduersumque uiro rotat obuius ensem | |
| et ferit insurgens, umero qua brachia lenti | |
| adnectunt nerui, decisaque uulnere dextra | |
| laxatis paulum moribunda pependit habenis, | 210 |
| dumque micans tremulo conatu lora retemptat, | |
| flectentem adsuetos imitatur nescia frenos. | |
| demetit auersi Vosegus tum colla, iubaque | |
| suspensam portans galeam atque inclusa perempti | |
| ora uiri, patrio diuos clamore salutat. | 215 |
| Dumque ea Gallorum populi dant funera campo, | |
| accitas propere castris in proelia consul | |
| raptabat turmas primusque ruebat in hostem | |
| candenti sublimis equo. trahit undique lectum | |
| diuitis Ausoniae iuuenem, Marsosque Coramque | 220 |
| Laurentumque decus iaculatoremque Sabellum | |
| et Gradiuicolam celso de colle Tudertem | |
| indutosque simul gentilia lina Faliscos, | |
| quosque sub Herculeis †taciturno flumine muris | |
| pomifera arua creant Anienicolae Catilli, | 225 |
| quosque in praegelidis duratos Hernica riuis | |
| mittebant saxa et nebulosi rura Casini. | |
| ibant in Martem terrae dominantis alumni | |
| damnati superis nec iam reditura iuuentus. | |
| Scipio qua medius pugnae uorat agmina uertex | 230 |
| infert cornipedem atque instinctus strage suorum | |
| inferias caesis mactat Labarumque Padumque | |
| et Caunum et multo uix fusum uulnere Breucum | |
| Gorgoneoque Larum torquentem lumina uultu. | |
| occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato; | 235 |
| nam dum frena ferox obiecto corpore prensat | |
| atque aequat celsus residentis consulis ora | |
| ipse pedes, frontem in mediam grauis incidit ensis, | |
| et diuisum umeris iacuit caput. at Batus, amens | |
| qui luctatur equo parmaque incursibus obstat, | 240 |
| ictu quadrupedis fulua porrectus harena | |
| elisa incussis amisit calcibus ora. | |
| perfurit Ausonius turbata per aequora ductor, | |
| ceu Geticus Boreas, totum cum sustulit imo | |
| Icarium fundo uictor mare: nauita uasto | 245 |
| iactatur sparsus lacerata classe profundo, | |
| cunctaque canenti perfunditur aequore Cyclas. | |
| Crixus, ut in tenui spes exiguumque salutis, | |
| . . . . . . . . . . . . | 248a |
| armat contemptu mentem necis. horrida barba | 249 |
| sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis | 250 |
| albet, et adfuso squalent a puluere crines. | |
| inuadit Tarium uicino consule pugnas | |
| miscentem saeuisque uirum circumtonat armis. | |
| uoluitur ille solo; nam pronum effundit in armos | |
| fata extrema ferens abies, rapiturque pauore | 255 |
| tractus equi uinctis conexa ad cingula membris. | |
| longa cruor sparso linquit uestigia campo, | |
| et tremulos cuspis ductus in puluere signat. | |
| laudabat leti iuuenem egregiosque parabat | |
| ulcisci consul manis, cum dira per auris | 260 |
| uox uenit, et Crixum ferri clamoribus audit, | |
| haud notum uultu. surgit uiolentior ira | |
| comminus atque oculos optato in corpore figit. | |
| tum stimulans grato plausae ceruicis honore | |
| cornipedem adloquitur: 'Vulgum Martemque minorem | 265 |
| mox, Gargane: uocant superi ad maiora. uidesne, | |
| quantus eat Crixus? iam nunc tibi praemia pono | |
| illum Sidonio fulgentem ardore tapeta, | |
| barbaricum decus, et fuluis donabere frenis.' | |
| sic fatus, magno Crixum clamore ciebat | 270 |
| in pugnam ac uacuo poscebat proelia campo. | |
| nec detractantem par ira accenderat hostem. | |
| ut iussae cessere retro spatiumque dederunt | |
| hinc atque hinc alae et medio stetit aequore pugna, | |
| quantus Phlegraeis Telluris alumnus in aruis | 275 |
| mouit signa Mimas caelumque exterruit armis, | |
| tantus semifero Crixus sub pectore murmur | |
| torquet et horrisonis ululatibus erigit iras: | |
| 'Nemone incensae captaeque superfuit urbi, | |
| ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma, | 280 |
| narraret, dextras? disce en nunc' inquit et una | |
| contorquet nodis et obusto robore diram | |
| uel portas quassare trabem. sonat illa tremendum, | |
| at nimio iactu seruasse improuida campi | |
| distantis spatium propiorem transuolat hostem. | 285 |
| cui consul: 'Ferre haec umbris proauoque memento, | |
| quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique | |
| haud licitum sacri Capitolia cernere montis.' | |
| tum nodo cursuque leui simul adiuuat hastam, | |
| dignum mole uiri nisus. fugit illa per oras | 290 |
| multiplicis lini subtextaque tegmina neruis | |
| atque altum tota metitur cuspide pectus. | |
| procumbit lata porrectus in arua ruina, | |
| et percussa gemit tellus ingentibus armis. | |
| haud aliter structo Tyrrhena ad litora saxo | 295 |
| pugnatura fretis subter caecisque procellis, | |
| pila immane sonans impingitur ardua ponto: | |
| immugit Nereus, diuisaque caerula pulsu | |
| inlisum accipiunt irata sub aequora montem. | |
| ductore amisso pedibus se credere Celtae: | 300 |
| una spes anima tantusque pependerat ardor. | |
| ac ueluti, summo uenator densa Picano | |
| cum lustra exagitat spissisque cubilibus atram | |
| immittit passim dumosa per inuia pestem, | |
| dum tacitas uires et flammam colligit ignis, | 305 |
| nigranti piceus sensim caligine uertex | |
| uoluitur et pingui contorquet nubila fumo: | |
| mox subita in toto lucent incendia monte, | |
| fit sonitus, fugere ferae, fugere uolucres, | |
| atque ima longe trepidant in ualle iuuencae. | 310 |
| At Mago, ut uertisse globos primumque laborem, | |
| qui solus genti est, cas<s>um uidet, arma suorum | |
| ac patrium in pugnas equitem uocat. undique nudi | |
| adsiliunt frenis infrenatique manipli. | |
| nunc Itali in tergum uersis referuntur habenis, | 315 |
| nunc rursus Tyrias retro pauor auehit alas, | |
| aut illi dextros lunatis flexibus orbes, | |
| aut illi laeuos sinuant in cornua gyros. | |
| texunt alterno glomerata uolumina cursu | |
| atque eadem refuga cedentes arte resoluunt. | 320 |
| hac pontum uice, ubi exercet discordia uentos, | |
| fert Boreas Eurusque refert molemque profundi | |
| nunc huc alterno, nunc illuc, flamine gestant. | |
| Aduolat aurato praefulgens murice ductor | |
| Sidonius, circaque Metus Terrorque Furorque. | 325 |
| isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem | |
| extulit et magno percussit lumine campos, | |
| spes uirtusque cadunt, trepidaque a mente recedit | |
| uertere terga pudor, nec leti cura decori, | |
| sed fugere infixum est, terraeque optantur hiatus. | 330 |
| sic, ubi Caucaseis tigris se protulit antris, | |
| linquuntur campi, et tutas petit omne latebras | |
| turbatum insano uultu pecus: illa pererrat | |
| desertas uictrix uallis, iamque ora reducto | |
| paulatim nudat rictu, ut praesentia mandens | 335 |
| corpora, et immani stragem meditatur hiatu. | |
| non illum Metabus, non illum celsior Vfens | |
| euasere tamen, quamuis hic alite planta, | |
| hic ope cornipedis totis ferretur habenis. | |
| nam Metabum ad manis demisit cuspide fulgens | 340 |
| fraxinus, Vfentem conlapsum poplite caeso | |
| ensis obit laudemque pedum cum sanguine ademit. | |
| iamque dedit leto Sthenium Laurumque domoque | |
| Collinum gelida, uiridi quem Fucinus antro | |
| nutrierat dederatque lacum tramittere nando. | 345 |
| fit socius leti coniecta Massicus hasta, | |
| uitiferi sacro generatus uertice montis | |
| et Liris nutritus aquis, qui f<r>onte quieta | |
| dissimulat cursum ac nullo mutabilis imbri | |
| perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas. | 350 |
| [exoritur rabies caedum, ac uix tela furori | |
| sufficiunt. teritur iunctis umbonibus umbo, | |
| pesque pedem premit, et nutantes casside cristae | |
| hostilem tremulo pulsant conamine frontem.] | |
| Tergemini primam ante aciem fera proelia fratres | 355 |
| miscebant, quos Ledaeo Sidonia Barce | |
| Xant<h>ippo felix uteri inter bella crearat. | |
| res Graiae ductorque parens ac nobile Amyclae | |
| nomen et iniectus Spartanis colla catenis | |
| Regulus inflabant ueteri praecordia fama. | 360 |
| Marte probare genus factisque Lacona parentem | |
| ardebant gelidosque dehinc inuisere montis | |
| Taygeta et tandem bellis innare subactis | |
| Eurotan patrium ritusque uidere Lycurgi. | |
| sed Spartam penetrare deus fratresque negarunt | 365 |
| Ausonii, totidem numero, quos miserat altis | |
| Egeriae genitos immitis Aricia lucis, | |
| aetatis mentisque pares; at non dabat ultra | |
| Clotho dura lacus aramque uidere Dianae. | |
| namque ut in aduersos impacti turbine pugnae | 370 |
| Eumachus et Critias et laetus nomine patris | |
| Xanthippus iunxere gradus, (ceu bella leones | |
| inter se furibunda mouent et murmure anhelo | |
| squalentis campos ac longa mapalia complent: | |
| omnis in occultas rupis atque auia pernix | 375 |
| Maurus saxa fugit, coniunxque Libyssa profuso | |
| uagitum cohibens suspendit ab ubere natos; | |
| illi dira fremunt, perfractaque in ore cruento | |
| ossa sonant, pugnantque feri<s> sub dentibus artus) | |
| haud secus Egeriae pubes, hinc Virbius acer, | 380 |
| hinc Capys, adsiliunt paribusque Albanus in armis. | |
| subsidens paulum perfossa proruit aluo | |
| Albanum Critias: ast illi cuncta repente | |
| implerunt clipeum miserando uis<c>era lapsu. | |
| Eumachus inde Capyn—sed tota mole tenebat | 385 |
| ceu fixum membris tegimen; tamen improbus ensis | |
| adnexam parmae decidit uulnere laeuam, | |
| inque suo pressa est non reddens tegmina nisu | |
| infelix manus atque haesit labentibus armis. | |
| ultima restabat fusis iam palma duobus | 390 |
| Virbius. huic trepidos simulanti ducere gressus | |
| Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta, | |
| et tandem aequatae geminato funere pugnae. | |
| inde alterna uiris transegit pectora mucro, | |
| inque uicem erepta posuerunt proelia uita. | 395 |
| felices leti, pietas quos addidit umbris! | |
| optabunt similes uenientia saecula fratres, | |
| aeternumque decus memori celebrabitur aeuo, | |
| si modo ferre diem serosque uidere nepotes | |
| carmina nostra ualent, nec famam inuidit Apollo. | 400 |
| At consul toto palantis aequore turmas | |
| uoce tenet, dum uoce uiget: 'Quo signa refertis? | |
| quis uos heu uobis pauor abstulit? horrida primi | |
| si sors uisa loci pugnaeque lacessere frontem, | |
| post me state uiri et pulsa formidine tantum | 405 |
| aspicite! has dextras capti genuere parentes | |
| quas fugitis. quae spes uictis? Alpesne petemus? | |
| ipsam turrigero portantem uertice muros | |
| credite summissas Romam nunc tendere palmas. | |
| natorum passim raptus caedemque parentum | 410 |
| Vestalisque focos extingui sanguine cerno. | |
| hoc arcete nefas!' postquam inter talia crebro | |
| clamore obtusae crassoque a puluere fauces, | |
| hinc laeua frenos, hinc dextra corripit arma | |
| et latum obiectat pectus strictumque minatur | 415 |
| nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem. | |
| Quas acies alto genitor dum spectat Olympo, | |
| consulis egregii mouere pericula mentem. | |
| Gradiuum uocat et patrio sic ore profatur: | |
| 'Magnanimi me, nate, uiri, ni bella capessis | 420 |
| haud dubie extremus, terret labor: eripe pugnae | |
| ardentem, oblitumque sui dulcedine caedum | |
| siste ducem Libyae; nam plus petit improbus uno | |
| consulis exitio tota quam strage cadentum. | |
| praeterea, cernis, tenerae qui proelia dextrae | 425 |
| iam credit puer atque annos transcendere factis | |
| molitur longumque putat pubescere bello, | |
| te duce primitias pugnae, te magna magistro | |
| audeat et primum hoc uincat, seruasse parentem.' | |
| Haec rerum sator. at Mauors in proelia currus | 430 |
| Odrysia tellure uocat. tum fulminis atri | |
| spargentem flammas clipeum galeamque deorum | |
| haud ulli facilem multoque labore Cyclopum | |
| sudatum thoraca capit quassatque per auras | |
| Titanum bello satiatam sanguinis hastam | 435 |
| atque implet curru campos. exercitus una | |
| Irarum Eumenidesque simul letique cruenti | |
| innumerae facies, frenisque operata regendis | |
| quadriiugos atro stimulat Bellona flagello. | |
| fertur ab immenso tempestas horrida caelo | 440 |
| nigrantisque globos et turbida nubila torquens | |
| inuoluit terras. quatitur Saturnia sedes | |
| ingressu tremefacta dei, ripasque relinquit | |
| audito curru fontique relabitur amnis. | |
| Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes | 445 |
| cinxerat et Tyrio regi noua dona parabat | |
| armorum spolium ac rorantia consulis ora. | |
| stabat Fortunae non cedere certus et acri | |
| mole retorquebat crudescens caedibus hastas, | |
| iamque suo, iamque hostili perfusa cruore | 450 |
| membra madent, cecidere iubae, gyroque per orbem | |
| artato Garamas iaculis propioribus instat | |
| †et librat saeua coniectum cuspide ferrum. | |
| hic puer ut patrio defixum corpore telum | |
| conspexit, maduere genae, subitoque trementem | 455 |
| corripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit. | |
| bis conatus erat praecurrere fata parentis | |
| conuersa in semet dextra, bis transtulit iras | |
| in Poenos Mauors. fertur per tela, per hostis | |
| intrepidus puer et Gradiuum passibus aequat. | 460 |
| continuo cessere globi, latusque repente | |
| apparet campo limes. metit agmina tectus | |
| caelesti clipeo et sternit super arma iacentum | |
| corporaque auctorem teli multasque paternos | |
| ante oculos animas, optata piacula, mactat. | 465 |
| tunc rapta propere duris ex ossibus hasta | |
| innixum ceruice ferens umeroque parentem | |
| emicat. attonitae tanta ad spectacula turmae | |
| tela tenent, ceditque loco Libys asper, et omnis | |
| late cedit Hiber, pietasque insignis et aetas | 470 |
| belligeris fecit miranda silentia campis. | |
| tum celso e curru Mauors 'Carthaginis arces | |
| excindes' inquit 'Tyriosque ad foedera coges. | |
| nulla tamen longo tanta exorietur in aeuo | |
| lux tibi, care puer. macte, o macte indole sacra, | 475 |
| uera Iouis proles. et adhuc maiora supersunt, | |
| sed nequeunt meliora dari.' tum nubila Mauors | |
| aetheraque emenso terras iam sole capessit, | |
| et fessas acies castris clausere tenebrae. | |
| Condebat noctem deuexo Cynthia curru | 480 |
| fraternis adflata rotis, et ab aequore Eoo | |
| surgebant roseae media inter caerula flammae. | |
| at consul tristis campos Poenisque secundam | |
| planitiem metuens Trebiam collisque petebat. | |
| iamque dies rapti cursu nauoque labore, | 485 |
| et medio abruptus fluitabat in amne solutis | |
| pons uinclis, qui Dardanium trauexerat agmen, | |
| Eridani rapidas aderat cum Poenus ad undas. | |
| dumque uada et mollis aditus per deuia flexo | |
| circuitu petit et stagni languentia quaerit, | 490 |
| interdum rapta uicinis saltibus alno | |
| flumineam texit, qua trauehat agmina, classem: | |
| ecce aderat Trebiaeque simul uicina tenebat | |
| Trinacrio accitus per caerula longa Peloro, | |
| Gracchorum proles, consul. gens inclita magno | 495 |
| atque animosa uiro, multusque in imagine claris | |
| praefulgebat auus titulis bellique domique. | |
| Nec Poeni positis trans amnem in gramine castris | |
| deerant. namque animos stimulabant prospera rerum | |
| increpitansque super ductor: 'Quis tertius urbi | 500 |
| iam superest consul? quaenam altera restat in armis | |
| Sicania? en omnes Latiae Daunique nepotum | |
| conuenere manus. feriant nunc foedera mecum | |
| ductores Italum ac leges et pacta reposcant. | |
| at tu, donata tela inter Martia luce, | 505 |
| infelix animae, sic, sic uiuasque tuoque | |
| des iterum hanc laudem nato; nec fine sub aeui | |
| oppetere in bello detur, cum fata uocabunt. | |
| pugnantem cecidisse meum est.' haec personat ardens. | |
| inde leui iaculo Massylumque impiger alis | 510 |
| castra sub ipsa datis inritat et elicit hostem. | |
| Nec Latius uallo miles debere salutem | |
| fas putat aut clausas pulsari cuspide portas. | |
| erumpunt, cunctisque prior uolat aggere aperto | |
| degener haud Gracchis consul. quatit aura comantis | 515 |
| cassidis Auruncae cristas, umeroque refulget | |
| sanguinei patrium saguli decus. agmina magno | |
| respectans clamore uocat, quaque obuia densos | |
| artat turba globos rumpens iter aequore fertur, | |
| ut torrens celsi praeceps e uertice Pindi | 520 |
| cum sonitu ruit in campos magnoque fragore | |
| auulsum montis uoluit latus: obuia passim | |
| armenta immanesque ferae siluaeque trahuntur, | |
| spumea saxosis clamat conuallibus unda. | |
| Non, mihi Maeoniae redeat si gloria linguae | 525 |
| centenasque pater det Phoebus fundere uoces, | |
| tot caedes proferre queam, quot dextera magni | |
| consulis aut contra Tyriae furor edidit irae. | |
| Murranum ductor Libyae, ductorque Phalantum | |
| Ausonius, gnaros belli ueteresque laborum, | 530 |
| alter in alterius fuderunt comminus ore. | |
| monte procelloso Murranum miserat Anxur, | |
| Tritonis †niueo te sacra, Phalante, profundo. | |
| ut primum insigni fulsit uelamine consul, | |
| quamquam orbus partem uisus unoque Cupencus | 535 |
| lumine sufficiens bellis citat improbus hastam | |
| et summae figit tremebundam margine parmae. | |
| cui consul (namque ira coquit): 'Pone, improbe, quicquid | |
| restat in ore fero et truncata fronte relucet.' | |
| sic ait intorquens derecto turbine robur | 540 |
| et dirum tota tramittit cuspide lumen. | |
| nec leuior dextra generatus Hamilcare saeuit. | |
| huic cadit infelix niueis Varenus in armis, | |
| Meuanas Varenus, arat cui diuitis uber | |
| campi Fulginia et patulis Clitumnus in aruis | 545 |
| candentis gelido perfundit flumine tauros. | |
| sed tristes superi, atque ingrata maxima cura | |
| uictima Tarpeio frustra nutrita Tonanti. | |
| instat Hiber leuis et leuior discurrere Maurus. | |
| hinc pila, hinc Libycae certant subtexere cornus | 550 |
| densa nube polum, quantumque interiacet aequi | |
| ad ripas campi, tantum uibrantia condunt | |
| tela, nec artatis locus est in morte cadendi. | |
| Allius, Argyripa Daunique profectus ab aruis | |
| uenator, rudibus iaculis et Iapyge campum | 555 |
| persultabat equo, mediosque inuectus in hostis, | |
| Apula non uana torquebat spicula dextra. | |
| huic horret thorax Samnitis pellibus ursae, | |
| et galea annosi uallatur dentibus apri. | |
| uerum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret | 560 |
| in nemore aut agitet Gargano terga ferarum, | |
| hinc Mago, hinc saeuus pariter uidere Maharbal, | |
| ut subigente fame diuersis rupibus ursi | |
| inuadunt trepidum gemina inter proelia taurum, | |
| nec partem praedae patitur furor, haud secus acer | 565 |
| hinc atque hinc iaculo deuoluitur Allius acto: | |
| it stridens per utrumque latus Maurusia taxus. | |
| obuia tum medio sonuerunt spicula corde, | |
| incertumque fuit, letum cui cederet hastae. | |
| et iam dispersis Romana per agmina signis | 570 |
| palantis agit ad ripas, miserabile, Poenus | |
| impellens trepidos fluuioque immergere certat. | |
| Tum Trebia infausto noua proelia gurgite fessis | |
| incohat ac precibus Iunonis suscitat undas. | |
| haurit subsidens fugientum corpora tellus | 575 |
| infidaque soli frustrata uoragine sorbet. | |
| nec niti lentoque datur conuellere limo | |
| mersa pedum penitus uestigia: labe tenaci | |
| haerent deuincti gressus, resolutaque ripa | |
| implicat aut caeca prosternit fraude paludis. | 580 |
| iamque alius super atque alius per lubrica surgens | |
| dum sibi quisque uiam per inextricabile litus | |
| praeripit et putri luctatur caespite, lapsi | |
| occumbunt seseque sua pressere ruina. | |
| ille celer nandi iamiamque adprendere tuta | 585 |
| dum parat et celso conisus corpore prensat | |
| gramina summa manu liquidisque emergit ab undis, | |
| contorta ripae pendens adfigitur hasta. | |
| hic hostem orbatus telo complectitur ulnis | |
| luctantemque uado permixta morte coercet. | 590 |
| mille simul leti facies. Ligus occidit aruis, | |
| sed proiecta uiri lymphis fluuialibus ora | |
| sanguineum hauserunt longis singultibus amnem. | |
| enabat tandem medio uix gurgite pulcher | |
| Irpinus sociumque manus clamore uocabat, | 595 |
| cum rapidis inlatus aquis et uulnere multo | |
| impulit asper equus fessumque sub aequora mersit. | |
| Accumula<t> clades subito conspecta per undas | |
| uis elephantorum turrito concita dorso. | |
| namque uadis rapitur praeceps, ceu proruta cautes | 600 |
| auulsi montis, Trebiamque insueta timentem | |
| prae se pectore agit spumantique incubat alueo. | |
| explorant aduersa uiros, perque aspera duro | |
| nititur ad laudem uirtus interrita cliuo. | |
| namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem | 605 |
| et famae nudam impatiens 'Spectabimur,' inquit | |
| 'nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum. | |
| experiar, sitne in terris, domitare quod ensis | |
| non queat Ausonius Tyrrhenaue permeet hasta.' | |
| tum iacit adsurgens dextroque in lumine sistit | 610 |
| spicula saeua ferae telumque in uulnere linquit. | |
| stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum | |
| belua prosequitur laceramque cruore profuso | |
| attollit frontem ac lapso dat terga magistro. | |
| tum uero inuadunt iaculis crebraque sagitta, | 615 |
| ausi iam sperare necem, immensosque per armos | |
| et laterum extentus uenit atra cuspide uulnus. | |
| stat multa in tergo et nigranti lancea dorso, | |
| ac siluam ingentem concusso corpore uibrat, | |
| donec consumptis longo certamine telis | 620 |
| concidit et clausit magna uada pressa ruina. | |
| Ecce per aduersum, quamquam tardata morantur | |
| uulnere membra uirum, subit implacabilis amnem | |
| Scipio et innumeris infestat caedibus hostem. | |
| corporibus clipeisque simul galeisque cadentum | 625 |
| contegitur Trebia, et uix cernere linquitur undas. | |
| Mazaeus iaculo, Gestar prosternitur ense, | |
| tum Pelopeus auis Cyrenes incola Thelgon. | |
| huic torquet rapido correptum e gurgite pilum | |
| et quantum longo ferri tenuata rigore | 630 |
| procedit cuspis per hiantia transigit ora. | |
| pulsati ligno sonuere in uulnere dentes. | |
| nec leto quaesita quies: turgentia membra | |
| Eridano Trebia, Eridanus dedit aequoris undis. | |
| tu quoque, Thapse, cadis, tumulo post fata negato. | 635 |
| quid domus Hesperidum aut luci iuuere dearum, | |
| fuluos aurifera seruantes arbore ramos? | |
| Intumuit Trebia et stagnis se sustulit imis | |
| iamque ferox totum propellit gurgite fontem | |
| atque omnis torquet uires. furit unda sonoris | 640 |
| uerticibus, sequiturque nouus cum murmure torrens. | |
| sensit et accensa ductor uiolentius ira | |
| 'Magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, poenas | |
| exsolues:' inquit 'lacerum per Gallica riuis | |
| dispergam rura atque amnis tibi nomina demam, | 645 |
| quoque aperis te fonte, premam, nec tangere ripas | |
| inlabique Pado dabitur. quaenam ista repente | |
| Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem?' | |
| Talia iactantem consurgens agger aquarum | |
| impulit atque umeros curuato gurgite pressit. | 650 |
| arduus aduersa mole incurrentibus undis | |
| stat ductor clipeoque ruentem sustulit amnem. | |
| necnon a tergo fluctus stridente procella | |
| spumeus inrorat summas aspergine cristas. | |
| ire uadis stabilemque uetat defigere gressum | 655 |
| subducta tellure deus, percussaque longe | |
| raucum saxa sonant, undaeque ad bella parentis | |
| excitae pugnant, et ripas perdidit amnis. | |
| tum madidos crinis et glauca fronde reuinctum | |
| attollit cum uoce caput: 'Poenasne superbas | 660 |
| insuper et nomen Trebiae delere minaris, | |
| o regnis inimice meis? quot corpora porto | |
| dextra fusa tua! clipeis galeisque uirorum, | |
| quos mactas, artatus iter cursumque reliqui. | |
| caede, uides, stagna alta rubent retroque feruntur. | 665 |
| adde modum dextrae aut campis incumbe propinquis.' | |
| Haec, Venere adiuncta, tumulo spectabat ab alto | |
| Mulciber obscurae tectus caligine nubis, | |
| ingrauat ad caelum sublatis Scipio palmis: | |
| 'Di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma, | 670 |
| talin me leto tanta inter proelia nuper | |
| seruastis? fortine animam hanc excindere dextra | |
| indignum est uisum? redde o me, nate, periclis, | |
| redde hosti! liceat bellanti accersere mortem | |
| quam patriae fratrique probem.' tum percita dictis | 675 |
| ingemuit Venus et rapidas derexit in amnem | |
| coniugis inuicti uires. agit undique flammas | |
| dispersus ripis ignis multosque per annos | |
| nutritas fluuio populatur feruidus umbras. | |
| uritur omne nemus, lucosque effusus in altos | 680 |
| immissis crepitat uictor Vulcanus habenis. | |
| iamque ambusta comas abies, iam pinus et alni, | |
| iam solo restans trunco dimisit in altum | |
| populus adsuetas ramis habitare uolucres. | |
| flamma uorax imo penitus de gurgite tractos | 685 |
| absorbet latices, saeuoque urgente uapore | |
| siccus inarescit ripis cruor. horrida late | |
| scinditur in rimas et hiatu rupta dehiscit | |
| tellus, ac stagnis altae sedere fauillae. | |
| Miratur pater aeternos cessare repente | 690 |
| Eridanus cursus, Nympharumque intima maestus | |
| impleuit chorus attonitis ululatibus antra. | |
| ter caput ambustum conantem attollere iacta | |
| lampade Vulcanus mersit fumantibus undis, | |
| ter correpta dei crines nudauit harundo. | 695 |
| tum demum admissae uoces et uota precantis, | |
| orantique datum ripas seruare prioris, | |
| ac tandem a Trebia reuocauit Scipio fessas | |
| munitum in collem Graccho comitante cohortes. | |
| at Poenus multo fluuium ueneratus honore | 700 |
| gramineas undis statuit socialibus aras, | |
| nescius heu, quanto superi maiora mouerent, | |
| et quos Ausoniae luctus, Trasimenne, parares. | |
| Boiorum nuper populos turbauerat armis | |
| Flaminius, facilisque uiro tum gloria belli, | 705 |
| corde leuem atque astus inopem contundere gentem. | |
| sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno. | |
| hunc laeuis urbi genitum ad fatalia damna | |
| ominibus parat imperio Saturnia fesso | |
| ductorem dignumque uirum ueniente ruina. | 710 |
| inde ubi prima dies iuris, clauumque regendae | |
| inuasit patriae, ac sub nutu castra fuere, | |
| ut pelagi rudis et pontum tractare per artem | |
| nescius, accepit miserae si iura carinae, | |
| uentorum tenet ipse uicem cunctisque procellis | 715 |
| dat iactare ratem: fertur uaga gurgite puppis | |
| ipsius in scopulos dextra impellente magistri— | |
| ergo agitur raptis praeceps exercitus armis | |
| Lydorum <in> populos sedemque ab origine prisci | |
| sacratam Corythi iunctosque a sanguine auorum | 720 |
| Maeonios Italis permixta stirpe colonos. | |
| Nec regem Afrorum noscenda ad coepta moratur | |
| laude super tanta monitor deus. omnia somni | |
| condiderant aegrisque dabant obliuia curis, | |
| cum Iuno in stagni numen conuersa propinqui | 725 |
| et madidae frontis crinis circumdata fronde | |
| populea stimulat subitis praecordia curis | |
| ac rumpit ducis haud spernenda uoce quietem: | |
| 'O felix famae et Latio lacrimabile nomen | |
| Hannibal, Ausoniae si te Fortuna creasset | 730 |
| ad magnos uenture deos, cur fata tenemus? | |
| pelle moras. breuis est magni Fortuna fauoris. | |
| quantum uouisti, cum Dardana bella parenti | |
| iurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum | |
| sanguinis, et patrias satiabis caedibus umbras. | 735 |
| nobis persolues meritos securus honores. | |
| namque ego sum celsis quem cinctum montibus ambit | |
| Tmolo missa manus, stagnis Trasimennus opacis.' | |
| His agitur monitis et laetam numine pubem | |
| protinus aerii praeceps rapit aggere montis. | 740 |
| horrebat glacie saxa inter lubrica summo | |
| piniferum caelo miscens caput Apenninus. | |
| condiderat nix alta trabes, et uertice celso | |
| canus apex stricta surgebat ad astra pruina. | |
| ire iubet. prior extingui labique uidetur | 745 |
| gloria, post Alpes si stetur montibus ullis. | |
| scandunt praerupti nimbosa cacumina saxi. | |
| nec superasse iugum finit mulcetue laborem: | |
| plana natant, putrique gelu liquentibus undis | |
| inuia limosa restagnant arua palude. | 750 |
| iamque ducis nudus tanta inter inhospita uertex | |
| saeuitia quatitur caeli, manante per ora | |
| perque genas oculo. facilis spreuisse medentis | |
| optatum bene credit emi quocumque periclo | |
| bellandi tempus. non frontis parcit honori, | 755 |
| dum ne perdat iter, non cetera membra moratur | |
| in pretium belli dare, si uictoria poscat, | |
| satque putat lucis, Capitolia cernere uictor | |
| qua petat atque Italum feriat qua comminus hostem. | |
| talia perpessi tandem inter saeua locorum | 760 |
| optatos uenere lacus, ubi deinde per arma | |
| sumeret amissi numerosa piacula uisus. | |
| Ecce autem patres aderant Carthagine missi. | |
| causa uiae non parua uiris, nec laeta ferebant. | |
| mos fuit in populis, quos condidit aduena Dido, | 765 |
| poscere caede deos ueniam ac flagrantibus aris | |
| (infandum dictu) paruos imponere natos. | |
| urna reducebat miserandos annua casus | |
| sacra Thoanteae ritusque imitata Dianae. | |
| cui fato sortique deum de more petebat | 770 |
| Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon. | |
| sed propior metus armati ductoris ab ira | |
| et magna ante oculos stabat redeuntis imago. | |
| asperat haec, foedata genas lacerataque crinis, | |
| atque urbem complet maesti clamoris Imilce, | 775 |
| Edonis ut Pangaea super trieteride mota | |
| it iuga et inclusum suspirat pectore Bacchum. | |
| ergo inter Tyrias, facibus ceu subdita, matres | |
| clamat: 'Io coniunx, quocumque in cardine mundi | |
| bella moues, huc signa refer. uiolentior hic est, | 780 |
| hic hostis propior. tu nunc fortasse sub ipsis | |
| urbis Dardaniae muris uibrantia tela | |
| excipis intrepidus clipeo saeuamque coruscans | |
| lampada Tarpeis infers incendia tectis. | |
| interea tibi prima domus atque unica proles | 785 |
| heu gremio in patriae Stygias raptatur ad aras. | |
| i nunc, Ausonios ferro populare penates | |
| et uetitas molire uias. i, pacta resigna | |
| per cunctos iurata deos. sic praemia reddit | |
| Carthago et talis iam nunc tibi soluit honores. | 790 |
| quae porro haec pietas delubra aspergere tabo? | |
| heu primae scelerum causae mortalibus aegris, | |
| naturam nescire deum! iusta ite precari | |
| ture pio caedumque feros auertite ritus. | |
| mite et cognatum est homini deus. hactenus, oro, | 795 |
| sit satis ante aras caesos uidisse iuuencos. | |
| aut si uelle nefas superos fixumque sedetque, | |
| me, me, quae genui, uestris absumite uotis. | |
| cur spoliare iuuat Libycas hac indole terras? | |
| an flendae magis Aegates et mersa profundo | 800 |
| Punica regna forent, olim si sorte cruenta | |
| esset tanta mei uirtus praerepta mariti?' | |
| haec dubios uario diuumque hominisque timore | |
| ad cauta inlexere patres, ipsique relictum | |
| abnueret sortem an superum pareret honori. | 805 |
| tum uero trepidare metu uix compos Imilce, | |
| magnanimi metuens immitia corda mariti. | |
| His auide auditis ductor sic deinde profatur: | |
| 'Quid tibi pro tanto non impar munere soluat | |
| Hannibal aequatus superis? quae praemia digna | 810 |
| inueniam, Carthago parens? noctemque diemque | |
| arma feram, templisque tuis hinc plurima faxo | |
| hostia ab Ausonio ueniat generosa Quirino. | |
| at puer armorum et belli seruabitur heres. | |
| spes, o nate, meae Tyriarumque unica rerum, | 815 |
| Hesperia minitante, salus, terraque fretoque | |
| certare Aeneadis dum stabit uita memento. | |
| perge (patent Alpes) nostroque incumbe labori. | |
| uos quoque, di patrii, quorum delubra piantur | |
| caedibus atque coli gaudent formidine matrum, | 820 |
| huc laetos uultus totasque aduertite mentes. | |
| namque paro sacra et maioris molior aras. | |
| tu, Mago, aduersi conside in uertice montis, | |
| tu laeuos propior collis accede, Choaspe, | |
| ad claustra et fauces ducat per opaca Sychaeus. | 825 |
| ast ego te, Trasimenne, uago cum milite praeceps | |
| lustrabo et superis quaeram libamina belli. | |
| namque haud parua deus promissis spondet apertis, | |
| quae spectata, uiri, patriam referatis in urbem.' |