| LIBER QVINTVS | |
| Ceperat Etruscos occulto milite colles | 5.1 |
| Sidonius ductor perque alta silentia noctis | |
| siluarum anfractus caecis insederat armis. | |
| at parte e laeua restagnans gurgite uasto | |
| effigiem in pelagi lacus umectabat inerti<s> | 5 |
| et late multo foedabat proxima limo. | |
| quae uada Faunigenae regnata antiquitus Arno | |
| nunc uoluente die Trasimenni nomina seruant. | |
| Lydius huic genitor, <T>moli decus, aequore longo | |
| Maeoniam quondam in Latias aduexerat oras | 10 |
| Tyrrhenus pubem dederatque uocabula terris. | |
| isque insueta tubae monstrauit murmura primus | |
| gentibus et bellis ignaua silentia rupit, | |
| nec modicus uoti natum ad maiora fouebat. | |
| uerum ardens puero castumque exuta pudorem | 15 |
| (nam forma certare deis, Trasimenne, ualeres) | |
| litore correptum stagnis demisit Agylle, | |
| flore capi iuuenem primaeuo lubrica mentem | |
| nympha nec Idalia lenta incaluisse sagitta. | |
| solatae uiridi penitus fouere sub antro | 20 |
| Naides amplexus undosaque regna trementem. | |
| hinc dotale lacus nomen, lateque Hymenaeo | |
| conscia lasciuo Trasimennus dicitur unda. | |
| Et iam curriculo nigram nox roscida metam | |
| stringebat, nec se thalamis Tithonia coniunx | 25 |
| protulerat stabatque nitens in limine primo, | |
| cum minus abnuerit noctem desisse uiator | |
| quam coepisse diem: consul carpebat iniquas, | |
| praegrediens signa ipsa, uias, omnisque ruebat | |
| mixtus eques nec discretis leuia arma maniplis | 30 |
| insertique globo pedites, et inutile Marti | |
| lixarum uulgus praesago cuncta tumultu | |
| implere, et pugnam fugientum more petebant. | |
| tum super ipse lacus densam caligine caeca | |
| exhalans nebulam late corruperat omnem | 35 |
| prospectum miseris, atque atrae noctis amictu | |
| squalebat pressum picea inter nubila caelum. | |
| nec Poenum liquere doli: sedet ense reposto | |
| abditus et nullis properantem occursibus arcet. | |
| ire datur, longeque patet ceu pace quieta | 40 |
| incustoditum, mox inremeabile, litus. | |
| namque sub angustas artato limite fauces | |
| in fraudem ducebat iter, geminumque receptis | |
| exitium, hinc rupes, hinc undae claustra premebant. | |
| at tur<m>a umbroso seruabat uertice montis | 45 |
| hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu: | |
| haud secus ac uitreas sollers piscator ad undas, | |
| ore leuem patulo texens de uimine nassam, | |
| cautius interiora ligat mediamque per aluum | |
| sensim fastigans compressa cacumina nectit | 50 |
| ac fraude artati remeare foraminis arcet | |
| introitu facilem quem traxit ab aequore piscem. | |
| Ocius interea propelli signa iubebat | |
| excussus consul fatorum turbine mentem, | |
| donec flammiferum tollentes aequore currum | 55 |
| solis equi sparsere diem. iamque orbe renato | |
| diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat | |
| caligo in terras nitido resoluta sereno. | |
| tunc ales, priscum populis de more Latinis | |
| auspicium cum bella parant mentesque deorum | 60 |
| explorant super euentu, ceu praescia luctus | |
| damnauit uesci planctuque alimenta refugit. | |
| nec rauco taurus cessauit flebile ad aras | |
| immugire sono pressamque ad colla bipennem | |
| incerta ceruice ferens altaria liquit. | 65 |
| signa etiam effusa certant dum uellere mole, | |
| taeter humo lacera nitentum erupit in ora | |
| exultans cruor, et caedis documenta futurae | |
| ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento. | |
| ac super haec diuum genitor terrasque fretumque | 70 |
| concutiens tonitru Cyclopum rapta caminis | |
| fulmina Tyrrhenas Trasimenni torsit in undas, | |
| ictusque aetheria per stagna patentia flamma | |
| fumauit lacus atque arserunt fluctibus ignes. | |
| heu uani monitus frustraque morantia Parcas | 75 |
| prodigia! heu fatis superi certare minores! | |
| atque hic, egregius linguae nomenque superbum, | |
| Coruinus, Phoebea sedet cui casside fulua | |
| ostentans ales proauitae insignia pugnae, | |
| plenus et ipse deum, et socium terrente pauore | 80 |
| immiscet precibus monita atque his uocibus infit: | |
| 'Iliacas per te flammas Tarpeiaque saxa, | |
| per patrios, consul, muros suspensaque nostrae | |
| euentu pugnae natorum pignora, cedas | |
| oramus superis tempusque ad proelia dextrum | 85 |
| opperiare. dabunt idem camposque diemque | |
| pugnandi: tantum ne dedignare secundos | |
| expectare deos. cum fulserit hora, cruentam | |
| quae stragem Libyae portet, tum signa sequentur | |
| nulla uulsa manu, uescique interritus ales | 90 |
| gaudebit, nullosque uomet pia terra cruores. | |
| an te praestantem belli fugit, improba quantum | |
| hoc possit Fortuna loco? sedet obuius hostis | |
| aduersa fronte, at circa nemorosa minantur | |
| insidias iuga, nec laeua stagnantibus undis | 95 |
| effugium patet, et tenui stant tramite fauces. | |
| si certare dolis et bellum ducere cordi est, | |
| interea rapidis aderit Seruilius armis, | |
| cui par imperium et uires legionibus aequae. | |
| bellandum est astu. leuior laus in duce dextrae.' | 100 |
| Talia Coruinus, primoresque addere passim | |
| orantum uerba, et diuisus quisque timori<s> | |
| nunc superos, ne Flamin<i>o, nunc deinde precari | |
| Flaminium, ne caelicolis contendere perstet. | |
| acrius hoc accensa ducis surrexerat ira, | 105 |
| auditoque furens socias non defore uires | |
| 'Sicine nos' inquit 'Boiorum in bella ruentis | |
| spectastis, cum tanta lues uulgusque tremendum | |
| ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paueret? | |
| quas ego tunc animas dextra, quae corpora fudi, | 110 |
| irata tellure sata et uix uulnere uitam | |
| reddentis uno! iacuere ingentia membra | |
| per campos magnisque premunt nunc ossibus arua. | |
| scilicet has sera ad laudes Seruilius arma | |
| adiungat, nisi diuiso uicisse triumpho | 115 |
| ut nequeam et decoris contentus parte quiescam? | |
| quippe monent superi. similes ne fingite uobis, | |
| classica qui tremitis, diuos. sat magnus in hostem | |
| augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum | |
| auspicium Latio quod in armis dextera praestat. | 120 |
| an, Coruine, sedet, clausum se consul inerti | |
| ut teneat uallo, Poenus nunc occupet altos | |
| Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem, | |
| hinc Clusina petat, postremo ad moenia Romae | |
| inlaesus contendat iter? deforme sub armis | 125 |
| uana superstitio est: dea sola in pectore Virtus | |
| bellantum uiget. umbrarum me noctibus atris | |
| agmina circumstant, Trebiae qui gurgite quique | |
| Eridani uoluuntur aquis, inhumata iuuentus.' | |
| Nec mora. iam medio coetu signisque sub ipsis | 130 |
| postrema aptabat nulli exorabilis arma. | |
| aere atque aequorei tergo flauente iuuenci | |
| cassis erat munita uiro, cui uertice surgens | |
| triplex crista iubas effundit crine Suebo: | |
| Scylla super fracti contorquens pondera remi | 135 |
| instabat saeuosque canum pandebat hiatus, | |
| nobile Gargeni spolium, quod rege superbus | |
| Boiorum caeso capiti inlacerabile uictor | |
| aptarat pugnasque decus portabat in omnis. | |
| loricam induitur: tortos huic nexilis hamos | 140 |
| ferro squama rudi permixtoque asperat auro. | |
| tum clipeum capit, aspersum quem caedibus olim | |
| Celticus ornarat cruor, umentique sub antro | |
| ceu fetum lupa permulcens puerilia membra | |
| ingentem Assaraci caelo nutribat alumnum. | 145 |
| hinc ensem lateri dextraeque accommodat hastam. | |
| stat sonipes uexatque ferox umentia frena, | |
| Caucas<e>am instratus uirgato corpore tigrim. | |
| inde exceptus equo, qua dant angusta uiarum, | |
| nunc hos, nunc illos adit atque hortatibus implet: | 150 |
| 'Vestrum opus est uestrumque decus suffixa per urbem | |
| Poeni ferre ducis spectanda parentibus ora. | |
| unum hoc pro cunctis sat erit caput. aspera quisque | |
| hortamenta sibi referat: "Meus, heu! meus atris | |
| Ticini frater ripis iacet," "At meus alta | 155 |
| metitur stagna Eridani sine funere natus." | |
| haec sibi quisque; sed, est uestrum cui nulla doloris | |
| priuati rabies, is uero ingentia sumat | |
| e medio, fodiant quae magnas pectus in iras, | |
| perfractas Alpes passamque infanda Saguntum, | 160 |
| quosque nefas uetiti transcendere nomen Hiberi, | |
| tangere iam Thybrim. nam dum nos augur et extis | |
| quaesitae fibrae uanusque moratur haruspex, | |
| solum iam superest Tarpeio imponere castra.' | |
| Turbidus haec, uisoque artis in milibus atras | 165 |
| bellatore iubas aptante 'Est, Orfite, munus, | |
| est' ait 'hoc certare tuum, quis opima uolenti | |
| dona Ioui portet feretro suspensa cruento. | |
| nam cur haec alia pariatur gloria dextra?' | |
| hinc praeuectus equo, postquam inter proelia notam | 170 |
| accepit uocem, 'Procul hinc te Martius,' inquit | |
| 'Murrane, ostendit clamor, uideoque furentem | |
| iam Tyria te caede. uenit laus quanta! sed, oro, | |
| haec angusta loci ferro patefacta relaxa.' | |
| tum Soracte satum, praestantem corpore et armis, | 175 |
| Aequanum noscens, patrio cui ritus in aruo, | |
| cum pius Arcitenens accensis gaudet aceruis, | |
| exta ter innocuos laetum portare per ignes, | |
| 'Sic in Apollinea semper uestigia pruna | |
| inuiolata teras uictorque uaporis ad aras | 180 |
| dona serenato referas sollemnia Phoebo: | |
| concipe' ait 'dignum factis, Aequane, furorem | |
| uulneribusque tuis. socio te caedis et irae | |
| non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem | |
| Cinyphiaeque globos dubitarim inrumpere turmae.' | 185 |
| Nec iam ultra monitus et uerba morantia Martem | |
| ferre ualet: longo Aeneadis quod flebitur aeuo | |
| increpuere simul feralia classica signum, | |
| ac tuba terrificis fregit stridoribus auras. | |
| heu dolor, heu lacrimae nec post tot saecula serae! | 190 |
| horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma | |
| exciret Tyrius. latebrosis collibus Astur | |
| et Libys et torta Baliaris saeuus habena | |
| erumpunt multusque Maces Garamasque Nomasque, | |
| tum, quo non alius uenalem in proelia dextram | 195 |
| ocior attulerit conductaque bella probarit, | |
| Cantaber et galeae contempto tegmine Vasco. | |
| hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma simulque | |
| consona uox urget, signum clamore uicissim | |
| per collis Tyria circumfundente corona. | 200 |
| Auertere dei uultus fatoque dederunt | |
| maiori non sponte locum; stupet ipse tyranni | |
| fortunam Libyci Mauors, disiectaque crinem | |
| inlacrimat Venus, et Delum peruectus Apollo | |
| tristem maerenti solatur pectine luctum. | 205 |
| sola Apennini residens in uertice diras | |
| expectat caedes immiti pectore Iuno. | |
| Primae Picentum, rupto ceu turbine fusa | |
| agmina et Hannibalem ruere ut uidere, cohortes | |
| inuadunt ultro et poenas pro morte futura, | 210 |
| turbato uictore, petunt accensa iuuentus, | |
| et uelut erepto metuendi libera caelo | |
| manibus ipsa suis praesumpta piacula mittit. | |
| funditur unanimo nisu et concordibus ausis | |
| pilorum in Poenos nimbus, fixosque repulsi | 215 |
| summittunt clipeos curuato pondere teli. | |
| acrius hoc rursum Libys (et praesentia saeui | |
| extimulat ducis) hortantes se quisque uicissim | |
| incumbunt pressoque impellunt pectore pectus. | |
| Ipsa, facem quatiens ac flauam sanguine multo | 220 |
| sparsa comam, medias acies Bellona pererrat. | |
| stridit Tartareae nigro sub pectore diuae | |
| letiferum murmur, feralique horrida cantu | |
| bucina lymphatas agit in certamina mentes. | |
| his iras aduersa fouent crudusque ruente | 225 |
| fortuna stimulus spem proiecisse salutis: | |
| hos dexter deus et laeto Victoria uultu | |
| adridens acuit, Martisque fauore fruuntur. | |
| Abreptus pulchro caedum Lateranus amore | |
| dum sequitur dextram, in medios penetrauerat hostis. | 230 |
| quem postquam florens aequali Lentulus aeuo | |
| conspexit nimium pugnae nimiumque cruoris | |
| infestas inter non aequo Marte cateruas | |
| fata inritantem, nisu se concitat acri | |
| immitemque Bagam, qui iam uicina ferebat | 235 |
| uulnera pugnantis tergo, uelocior hasta | |
| occupat et socium duris se casibus addit. | |
| tunc alacres arma adglomerant geminaque corusci | |
| fronte micant: paribus fulgent capita ardua cristis. | |
| actus in aduersos casu (namque obuia ferre | 240 |
| arma quis auderet, nisi quem deus ima colentum | |
| damnasset Stygiae nocti?) praefracta gerebat | |
| Syrticus excelso decurrens robora monte | |
| et quatiens acer nodosi pondera rami | |
| flagrabat geminae nequiquam caedis amore: | 245 |
| 'Non hic Aegates infidaque litora nautis, | |
| o iuuenes, motumque nouis sine Marte procellis | |
| fortunam bello pelagus dabit. aequoris olim | |
| uictores, media sit qualis, discite, terra | |
| bellator Libys, et meliori cedite regnis.' | 250 |
| ac simul infesto Lateranum pondere truncae | |
| arboris urgebat iungens conuicia pugnae. | |
| Lentulus huic frendens ira: 'Trasimennus in altos | |
| ascendet citius collis, quam sanguine roret | |
| iste pio ramus,' subsidensque ilia nisu | 255 |
| conantis suspensa fodit. tum feruidus atro | |
| pulmone exundat per hiantia uiscera sanguis. | |
| Nec minus accensis in mutua funera dextris | |
| parte alia campi saeuit furor. altus Iertes | |
| obtruncat Nerium. Rullo ditissimus arui | 260 |
| occumbis, generose Volunx, nec clausa repostis | |
| pondera thesauris patrio nec regia quondam | |
| praefulgens ebore et possessa mapalia soli | |
| profuerunt. quid rapta iuuant, quid gentibus auri | |
| numquam extincta sitis? modo quem Fortuna fouendo | 265 |
| congestis opibus donisque refersit opimis, | |
| nudum Tartarea portabit nauita cumba. | |
| Iuxta bellator iuuenilibus Appius ausis | |
| pandebat campum caede atque, ubi plurima uirtus | |
| nullique aspirare uigor, decus inde petebat. | 270 |
| obuius huic Atlans, Atlans a litore Hibero, | |
| nequiquam extremae longinquus cultor harenae, | |
| impetit os hasta, leuiterque e corpore summo | |
| degustat cuspis generosum extrema cruorem. | |
| intonuere minae, uiolentaque lumina flammis | 275 |
| exarsere nouis. furit et diffulminat omnem | |
| obstantum turbam; at clausum sub casside uulnus | |
| Martia commendat mananti sanguine membra. | |
| tum uero aspiceres pauitantem et condere semet | |
| nitentem sociis iuuenem, ceu tigride cerua | 280 |
| Hyrcana cum pressa tremit, uel territa pennas | |
| colligit accipitrem cernens in nube columba, | |
| aut dumis subit, albenti si sensit in aethra | |
| librantem nisus aquilam, lepus. ora citato | |
| ense ferit, tum colla uiri dextramque micantem | 285 |
| demetit ac mutat successu saeuior hostem. | |
| Stabat fulgentem portans in bella bipennem | |
| Cinyphius socerique miser Magonis inire | |
| optabat pugnam ante oculos spe laudis Isalcas, | |
| Sidonia tumidus sponsa uanoque superbus | 290 |
| foedere promissae post Dardana proelia taedae. | |
| huic immittit atrox uiolentas Appius iras | |
| conantique grauem fronti librare securim | |
| altior insurgens galeam super exigit ictum. | |
| at fragilis ualido conamine soluitur ensis | 295 |
| aere in Cinyphio, nec dispar sortis Isalcas | |
| umbonem incerto detersit futtilis ictu. | |
| tum quod humo haud umquam ualuisset uellere saxum, | |
| ni uires trux ira daret, contorquet anhelans | |
| Appius et lapsu resupino in terga cadentem | 300 |
| mole premit scopuli perfractisque ossibus urget. | |
| uidit coniuncto miscens certamina campo | |
| labentem socer, et lacrimae sub casside fusae | |
| cum gemitu, rapidusque ruit: data foedera nuper | |
| accendunt animos expectatique nepotes. | 305 |
| iamque aderat clipeumque uiri atque immania membra | |
| lustrabat uisu, propiorque a fronte coruscae | |
| lux galeae saeuas paulum tardauerat iras. | |
| haud secus, e specula praeceps delatus opaca, | |
| subsidens campo summissos contrahit artus, | 310 |
| cum uicina trucis conspexit cornua tauri, | |
| quamuis longa fames stimulet, leo: nunc ferus alta | |
| surgentis ceruice toros, nunc torua sub hirta | |
| lumina miratur fronte ac iam signa mouentem | |
| et sparsa pugnas meditantem spectat harena. | 315 |
| hic prior intorquens telum sic Appius infit: | |
| 'Si qua tibi pietas, ictum ne desere foedus | |
| et generum comitare socer.' per tegmina uelox | |
| tunc aerisque moras laeuo stetit hasta lacerto. | |
| at contra non dicta Libys, sed feruidus hastam | 320 |
| perlibrat, magni donum memorabile fratris, | |
| caeso quam uictor sub moenibus ille Sagunti | |
| abstulerat Durio ac spectatae nobile pugnae | |
| germano dederat portare in proelia pignus. | |
| telum ingens perque arma uiri perque ora, doloris | 325 |
| adiutum nisu, letalem pertulit ictum, | |
| exanguesque uiri conantis uellere ferrum | |
| in uulnus cecidere manus. iacet aequore nomen | |
| clarum Maeonio atque Italae pars magna ruinae | |
| Appius. intremuere lacus, corpusque refugit | 330 |
| contractis Trasimennus aquis: telum ore cruento | |
| expirans premit atque admorsae immurmurat hastae. | |
| Nec fati melior Mamercus corpore toto | |
| exsoluit poenas nulli non saucius hosti. | |
| namque per aduersos, qua Lusitana ciebat | 335 |
| pugnas dira manus, raptum cum sanguine caesi | |
| signiferi magna uexillum mole ferebat | |
| et trepida infelix reuocabat signa suorum. | |
| sed furiata cohors ausisque accensa superbis | |
| quodcumque ipsa manu gestabat missile, quicquid | 340 |
| praebebat tellus sparsis uix peruia telis | |
| iniecit pariter, pluresque in corpore nullum | |
| inuenere locum perfossis ossibus hastae. | |
| Aduolat interea fraterni uulneris ira | |
| turbatus Libyae ductor, uisoque cruore, | 345 |
| num lateri cuspis, num toto pondere telum | |
| sedisset, fratremque amens sociosque rogabat. | |
| utque metum leti procul et leuiora pauore | |
| cognouit, proprio tectum gestamine praeceps | |
| ex acie rapit et tutis a turbine pugnae | 350 |
| constituit castris. medicas hinc ocius artes | |
| et senioris opem Synhali uocat. unguere uulnus | |
| herbarum hic sucis ferrumque e corpore cantu | |
| exigere et somnum tacto misisse chelydro | |
| anteibat cunctos, nomenque erat inde per urbes | 355 |
| perque Paraetoniae celebratum litora Syrtis. | |
| ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon | |
| scire pater dederat Synhalo morsusque ferarum | |
| telorumque grauis ictus sedare medendo. | |
| atque is deinde suo moriens caelestia dona | 360 |
| monstrauit nato, natusque heredis honori | |
| tramisit patrias artis. quem deinde secutus | |
| haud leuior fama Synhalus Garamantica sollers | |
| monstrata augebat studio multaque uetustum | |
| Hammonis comitem numerabat imagine patrem. | 365 |
| tum proauita ferens leni medicamina dextra | |
| ocius, intortos de more astrictus amictus, | |
| mulcebat lympha purgatum sanguine uulnus. | |
| at Mago, exuuias secum caesique uolutans | |
| hostis mente necem, fraternas pectore curas | 370 |
| pellebat dictis et casum laude leuabat: | |
| 'Parce metu, germane. meis medicamina nulla | |
| aduersis maiora feres: iacet Appius hasta | |
| ad manis pulsus nostra. si uita relinquat, | |
| sat nobis actum est: sequar hostem laetus ad umbras.' | 375 |
| Quae dum turbatos auertunt aequore campi | |
| ductores ualloque tenent, ex agmine Poenum | |
| cedentem consul tumulo speculatus ab alto | |
| atque atram belli castris se condere nubem, | |
| turbidus extemplo trepidantis milite maesto | 380 |
| inuadit cuneos subitoque pauore relaxat | |
| iam rarescentis acies. tum uoce feroci | |
| poscit ecum ac mediae ruit in certamina uallis. | |
| sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum | |
| inlidit terris molitus Iuppiter altas | 385 |
| fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia caelo, | |
| intremuere simul tellus et pontus et aether, | |
| ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo. | |
| incidit attonitis inopino turbine Poenis | |
| haud secus improuisa lues, gelidusque sub ossa | 390 |
| peruasit miseris conspecti consulis horror. | |
| it medius ferroque ruens densissima latum | |
| pandit iter. clamor uario discrimine uocum | |
| fert belli rabiem ad superos et sidera pulsat, | |
| ceu pater Oceanus cum saeua Tethye Calpen | 395 |
| Herculeam ferit atque exesa in uiscera montis | |
| contortum pelagus latrantibus ingerit undis: | |
| dant gemitum scopuli, fractasque in rupibus undas | |
| audit Tartessos latis distermina terris, | |
| audit non paruo diuisus gurgite Lixus. | 400 |
| Ante omnis iaculo tacitas fallente per auras | |
| occumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem | |
| Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam. | |
| ille sibi longam Clotho turbamque nepotum | |
| crediderat uanis deceptus in alite signis. | 405 |
| sed non augurio Parcarum impellere metas | |
| concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis | |
| suspiciens oculis caelum superosque reposcit | |
| tempora promissae media iam morte senectae. | |
| nec Bagaso exultare datum <a>ut impune relictum | 410 |
| consulis ante oculos uita spoliasse Libonem. | |
| laurigeris decus illud auis nauaque iuuenta | |
| florebat, sed Massylus succiderat ensis | |
| pubescente caput mala, properoque uirentis | |
| delerat leto bellator barbarus annos. | 415 |
| Flaminium implorasse tamen iam morte suprema | |
| haud frustra fuit. auulsa est nam protinus hosti | |
| ore simul ceruix: iuuit punire feroci | |
| uictorem exemplo <et> monstratum reddere letum. | |
| Quis deus, o Musae, paribus tot funera uerbis | 420 |
| euoluat, tantisque umbris in carmine digna | |
| quis lamenta ferat? certantis laude cadendi | |
| primaeuos iuuenes mortisque in limine cruda | |
| facta uirum et fixis rabiem sub pectore telis? | |
| sternitur alternus uastis concursibus hostis, | 425 |
| nec spoliare uacat praedaeque aduertere mentem. | |
| urget amor caedum, clausis dum detinet hostem | |
| fraternum castris uulnus, funditque ruitque | |
| nunc iaculis, nunc ense, modo inter milia consul | |
| bellantum conspectus equo, modo Marte feroci | 430 |
| ante aquilas et signa pedes. fluit impia riuis | |
| saguineis uallis, tumulique et concaua saxa | |
| armorum sonitus flatusque imitantur equorum. | |
| Miscebat campum, membrorum in proelia portans | |
| celsius humano robur, uisaque pauentis | 435 |
| mole gigantei uertebat corporis alas | |
| Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque | |
| ingens tollebant umeri caput, hirtaque toruae | |
| frontis caesaries et crinibus aemula barba | |
| umbrabat rictus; squalore hinc hispida diro | 440 |
| et uillosa feris horrebant pectora saetis. | |
| aspirare uiro propioremque addere Martem | |
| haud ausum cuiquam. laxo ceu belua campo | |
| incessebatur tutis ex agmine telis. | |
| tandem uesanos palantum in terga ferenti | 445 |
| cum fremitu uultus tacita per nubila penna | |
| intrauit toruum Gortynia lumen harundo | |
| auertitque uirum. fugientis ad agmina consul | |
| intorquet tergo iaculum, quod tegmine nudas | |
| inrupit costas hirtoque a pectore primum | 450 |
| mucronem ostendit. rapidus conuellere temptat | |
| qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit, | |
| donec abundanter defuso sanguine late | |
| procubuit moriens et telum uulnere pressit. | |
| spiritus exundans uicinum puluere moto | 455 |
| perflauit campum et nubem dispersit in auras. | |
| Nec minor interea tumulis siluisque fremebat | |
| diuersis Mauors, uariaque per ardua pugna | |
| et saxa et dumi rorantes caede nitebant. | |
| exitium trepidis letique et stragis acerbae | 460 |
| causa Sychaeus erat. Murranum ille eminus hasta | |
| perculerat, quo non alius, cum bella silerent, | |
| dulcius Oeagrios pulsabat pectine neruos. | |
| occubuit silua in magna patriosque sub ipso | |
| quaesiuit montis leto ac felicia Baccho | 465 |
| Aequana et Zephyro Surrentum molle salubri. | |
| addiderat misero comitem pugnaeque ferocis | |
| gaudebat tristi uictor nouitate Sychaeus. | |
| palantis nam dum sequitur, peruaserat altam | |
| in siluam et priscae reclinis ab ictibus ulmi | 470 |
| terga tuebatur trunco frustraque relictos | |
| Tauranus comites suprema uoce ciebat. | |
| transegit iuuenem ac perfossis incita membris | |
| haesit in opposito cuspis Sidonia ligno. | |
| Quid uobis, quaenam ira deum, uel mente sinistra | 475 |
| quae sedit formido, uiri? qui Marte relicto | |
| ramorum quaesistis opem. non aequus in artis | |
| nimirum rebus suasor metus. arguit asper | |
| exitus euentu praui consulta timoris. | |
| annosa excelsos tendebat in aethera ramos | 480 |
| aesculus, umbrosum magnas super ardua siluas | |
| nubibus insertans altis caput, instar (aperto | |
| si staret campo) nemoris, lateque tenebat | |
| frondosi nigra tellurem roboris umbra. | |
| par iuxta quercus longum molita per aeuum | 485 |
| uertice canenti proferre sub astra cacumen | |
| diffusas patulo laxabat stipite frondes | |
| umbrabatque coma summi fastigia montis. | |
| huc Hennaea cohors, Triquetris quam miserat oris | |
| rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti | 490 |
| dedecus et mentem nimio mutata pauore | |
| certatim sese tulit ascendensque uicissim | |
| pressit nutantis incerto pondere ramos. | |
| mox alius super atque alius consistere tuto | |
| dum certant, pars excussi (nam fragmine putri | 495 |
| ramorum et senio male fida fefellerat arbor), | |
| pars trepidi celso inter tela cacumine pendent. | |
| turbatos una properans consumere peste | |
| corripit aeratam iam dudum in bella bipennem, | |
| deposito clipeo mutatus tela, Sychaeus. | 500 |
| incumbunt sociae dextrae, magnoque fragore | |
| pulsa gemit crebris succumbens ictibus arbos. | |
| fluctuat infelix concusso stipite turba, | |
| ceu, Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos, | |
| fronde super tremuli uix tota cacuminis haerens | 505 |
| iactatur nido pariter nutante uolucris. | |
| procubuit tandem multa deuicta securi | |
| suffugium infelix miseris et inhospita quercus | |
| elisitque uirum spatiosa membra ruina. | |
| Inde aliae cladum facies. contermina taedis | 510 |
| conlucet rapidoque inuoluitur aesculus igni. | |
| iamque inter frondes arenti robore gliscens | |
| uerticibus saeuis torquet Vulcanus anhelos | |
| cum feruore globos flammarum et <c>ulmina torret. | |
| nec tela interea cessant. semusta gementum | 515 |
| atque amplexa cadunt ardentis corpora ramos. | |
| Haec inter miseranda uirum certamina consul | |
| ecce aderat uoluens iram exitiumque Sychaeo. | |
| at iuuenis dubio tantae discrimine pugnae | |
| occupat euentum telo temptare priorem. | 520 |
| cui medio leuiter clipeo stetit aeris in ora | |
| cuspis et oppositas uetita est tramittere crates. | |
| sed non et consul misso concredere telo | |
| fortunam optatae caedis parat, at latus ense | |
| haurit: nec crudae tardarunt tegmina parmae. | 525 |
| labitur infelix atque adpetit ore cruento | |
| tellurem expirans. tum diffundente per artus | |
| frigore se Stygio manantem in uiscera mortem | |
| accipit et longo componit lumina somno. | |
| Atque ea dum uariis permixtus tristia Mauors | 530 |
| casibus alternat, iam castris Mago relictis, | |
| iam Libyae ductor properantia signa citato | |
| raptabant cursu et cessata reponere hauebant | |
| tempora caede uirum ac multo pensare cruore. | |
| it globus intorquens nigranti turbine nubem | 535 |
| pulueris, et surgit sublatis campus harenis, | |
| quaque ferens gressum flectit uestigia ductor, | |
| undanti circum tempestas acta procella | |
| uoluitur atque altos operit caligine montis. | |
| occubuere femur Fontanus, Buta canorum | 540 |
| transfixi guttur, pressoque e uulnere cuspis | |
| prospexit terga. hunc tristes luxere Fregellae | |
| multiplicem proauis, hunc mater Anagnia fleuit. | |
| haud dispar fortuna tibi, Laeuine, sed auso | |
| non eadem. neque enim Tyrio concurrere regi | 545 |
| temptas, sed lectus par ad certamen Ithemon | |
| Autololum moderator erat; quem poplite caeso | |
| dum spoliat, grauis immiti cum turbine costas | |
| fraxinus inrupit, conlapsaque membra sub ictu | |
| hoste super fuso subita cecidere ruina. | 550 |
| [Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat | |
| mille uiros, nulli uictus uel ponere castra | |
| uel iunxisse ratem duroque resoluere muros | |
| ariete et in turrim subitos immittere pontis.] | |
| * | 554a |
| Quem postquam Libyae ductor uirtute feroci | 555 |
| exultare uidet (namque illi uulnere praeceps | |
| terga dabat leuibus diffisus Arauricus armis), | |
| acrius hoc, pulchro Mauorte accensus in iram | |
| et dignum sese ratus in certamina saeuo | |
| comminus ire uiro, referenti e corpore telum | 560 |
| aduolat et fodiens pectus: 'Laudande laborum, | |
| quisquis es, haud alia decuit te occumbere dextra. | |
| ad manis leti perfer decus. Itala gentis | |
| ni tibi origo foret, uita donatus abires.' | |
| hinc Fadum petit et ueterem bellare Labicum, | 565 |
| cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar | |
| clarum spectato dederat certamine nomen. | |
| immemor annorum seniumque oblitus in arma | |
| ille quidem cruda mente et uiridissimus irae | |
| ibat, sed uani frigentem in Marte senectam | 570 |
| prodebant ictus: stipula crepitabat inani | |
| ignis iners cassamque dabat sine robore flammam. | |
| quem postquam accepit patrio monstrante superbum | |
| armigero Poenum ductor, 'Certamina primae | |
| hic lue nunc' inquit 'pugnae: te notus Hamilcar | 575 |
| hac trahit ad manis dextra.' tum librat ab aure | |
| intorquens iaculum et uersantem in uulnere sese | |
| transigit. extracta foedauit cuspide sanguis | |
| canitiem et longos finiuit morte labores. | |
| nec minus Herminium primis obtruncat in armis, | 580 |
| adsuetum, Trasimenne, tuos praedantibus hamis | |
| exhaurire lacus patriaeque alimenta senectae | |
| ducere suspenso per stagna iacentia lino. | |
| interea exanimem maesti super arma Sychaeum | |
| portabant Poeni corpusque in castra ferebant. | 585 |
| quos ubi conspexit tristi clamore ruentis | |
| ductor, praesago percussus pectora luctu, | |
| 'Quinam' inquit 'dolor, o socii, quemue ira deorum | |
| eripuit nobis? num te, dulcedine laudis | |
| flagrantem et nimio primi Mauortis amore | 590 |
| atra, Sychaee, dies properato funere carpsit?' | |
| utque dato gemitu lacrimae adsensere ferentum | |
| et dictus pariter caedis maerentibus auctor, | |
| 'Cerno' ait 'aduerso pulchrum sub pectore uulnus | |
| cuspidis Iliacae. dignus Carthagine, dignus | 595 |
| Hasdrubale ad manis ibis, nec te optima mater | |
| dissimilem lugebit auis, Stygiaue sub umbra | |
| degenerem cernens noster uitabit Hamilcar. | |
| at mihi Flaminius, tam maesti causa doloris, | |
| morte sua minuat luctus. haec pompa sequetur | 600 |
| exequias, seroque emptum uolet impia Roma | |
| non uiolasse mei corpus mucrone Sychaei.' | |
| Sic memorans torquet fumantem ex ore uaporem, | |
| iraque anhelatum proturbat pectore murmur, | |
| ut multo accensis feruore exuberat undis | 605 |
| clausus ubi exusto liquor indignatur aeno. | |
| tum praeceps ruit in medios solumque fatigat | |
| Flaminium incessens. nec dicto segnius ille | |
| bella capessebat, propiorque insurgere Mauors | |
| coeperat, et campo iunctus iam stabat uterque, | 610 |
| cum subitus per saxa fragor, motique repente, | |
| horrendum, colles et summa cacumina totis | |
| intremuere iugis. nutant in uertice siluae | |
| pinifero fractaeque ruunt super agmina rupes. | |
| immugit penitus conuulsis ima cauernis | 615 |
| dissiliens tellus nec paruos rumpit hiatus, | |
| atque umbras late Stygias immensa uorago | |
| faucibus ostendit patulis, manesque profundi | |
| antiquum expauere diem. lacus ater in altos | |
| sublatus montis et sede excussus auita | 620 |
| lauit Tyrrhenas ignota aspergine siluas. | |
| iamque eadem populos magnorumque oppida regum | |
| tempestas et dira lues strauitque tulitque. | |
| ac super haec reflui pugnarunt montibus amnes, | |
| et retro fluctus torsit mare. monte relicto | 625 |
| Apenninicolae fugere ad litora Fauni. | |
| pugnabat tamen (heu belli uecordia!) miles, | |
| iactatus titubante solo, tremebundaque tela, | |
| subducta tellure ruens, torquebat in hostem, | |
| donec pulsa uagos cursus ad litora uertit | 630 |
| mentis inops stagnisque inlata est Daunia pubes. | |
| quis consul terga increpitans (nam turbine motae | |
| ablatus terrae inciderat): 'Quid deinde, quid, oro, | |
| restat, io, profugis? uos en ad moenia Romae | |
| ducitis Hannibalem, uos in Tarpeia Tonantis | 635 |
| tecta faces ferrumque datis. sta, miles, et acris | |
| disce ex me pugnas, uel si pugnare negatum, | |
| disce mori. dabit exemplum non uile futuris | |
| Flaminius. ne terga Libys, ne Cantaber umquam | |
| consulis aspiciat. solus, si tanta libido | 640 |
| est uobis rabiesque fugae, tela omnia solus | |
| pectore consumo et moriens fugiente per auras | |
| hac anima uestras reuocabo ad proelia dextras.' | |
| Dumque ea commemorat densosque obit obuius hostis, | |
| aduolat ora ferus mentemque Ducarius. acri | 645 |
| nomen erat gentile uiro, fusisque cateruis | |
| Boiorum quondam patriis antiqua gerebat | |
| uulnera barbaricae mentis, noscensque superbi | |
| uictoris uultus 'Tune' inquit 'maximus ille | |
| Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo, | 650 |
| corporis an tanti manet de uulnere sanguis. | |
| nec uos paeniteat, populares, fortibus umbris | |
| hoc mactare caput: nostros hic curribus egit | |
| insistens uictos alta ad Capitolia patres. | |
| ultrix hora uocat.' pariter tunc undique fusis | 655 |
| obruitur telis, nimboque ruente per auras | |
| contectus nulli dextra iactare reliquit | |
| Flaminium cecidisse sua. nec pugna perempto | |
| ulterior ductore fuit. namque agmine denso | |
| primores iuuenum, laeua ob discrimina Martis | 660 |
| infensi superis dextrisque et cernere Poenum | |
| uictorem plus morte rati, super ocius omnes | |
| membra ducis stratosque artus certamine magno | |
| telaque corporaque et non fausto Marte cruentas | |
| iniecere manus. sic densi caedis aceruo | 665 |
| ceu tumulo texere uirum. tum, strage per undas | |
| per siluas sparsa perque altam sanguine uallem, | |
| in medias fratre inuectus comitante cateruas | |
| caesorum iuuenum Poenus 'Quae uulnera cernis, | |
| quas mortes!' inquit 'premit omnis dextera ferrum, | 670 |
| armatusque iacet seruans certamina miles. | |
| hos, en, hos obitus nostrae spectate cohortes! | |
| fronte minae durant, et stant in uultibus irae. | |
| et uereor, ne, quae tanta creat indole tellus | |
| magnanimos fecunda uiros, huic fata dicarint | 675 |
| imperium, atque ipsis deuincat cladibus orbem.' | |
| Sic fatus cessit nocti; finemque dedere | |
| caedibus infusae subducto sole tenebrae. |