| LIBER SEXTVS | |
| Iam, Tartessiaco quos soluerat aequore Titan | 6.1 |
| in noctem diffusus, equos iungebat Eois | |
| litoribus, primique nouo Phaethonte retecti | |
| Seres lanigeris repetebant uellera lucis, | |
| et foeda ante oculos strages, propiusque patebat | 5 |
| insani Mauortis opus: simul arma uirique | |
| ac mixtus sonipes dextraeque in uulnere caesi | |
| haerentes hostis, passim clipeique iubaeque | |
| atque artus trunci capitum fractusque iacebat | |
| ossibus in duris ensis. nec cernere deerat | 10 |
| frustra seminecum quaerentia lumina caelum. | |
| tum spumans sanie lacus et fluitantia summo | |
| aeternum tumulis orbata cadauera ponto. | |
| Nec tamen aduersis ruerat tota Itala uirtus. | |
| Bruttius ingenti miserandae caedis aceruo, | 15 |
| non aequum ostentans confosso corpore Martem, | |
| extulerat uix triste caput truncosque trahebat | |
| per stragem neruis interlabentibus artus, | |
| tenuis opum, non patre nitens linguaue, sed asper | |
| ense, nec e Volsca quisquam uir gente redemit | 20 |
| plus aeui nec<e> magnanima. puer addere sese | |
| pubescente gena castris optarat et acri | |
| Flaminio spectatus erat, cum Celtica uictor | |
| obrueret bello diuis melioribus arma. | |
| inde honor ac sacrae custodia Marte sub omni | 25 |
| alitis: hinc causam nutriuit gloria leti. | |
| namque necis certus, captae prohibere nequiret | |
| cum Poenos aquilae, postquam subsidere fata | |
| uiderat et magna pugnam inclinare ruina, | |
| occulere interdum et terrae mandare parabat. | 30 |
| sed subitis uictus telis labentia membra | |
| prostrauit super ac mentita morte tegebat. | |
| uerum ubi lux nocte e Stygia miseroque sopore | |
| reddita, uicini de strage cadaueris hasta | |
| erigitur soloque uigens conamine late | 35 |
| stagnantem caede et facilem discedere terram | |
| ense fodit, clausamque aquilae infelicis adorans | |
| effigiem, palmis languentibus aequat harenas. | |
| supremus fessi tenuis tum cessit in auras | |
| halitus et magnam misit sub Tartara mentem. | 40 |
| Iuxta cernere erat meritae sibi poscere carmen | |
| uirtutis sacram rabiem. Laeuinus, ab alto | |
| Priuerno, uitis Latiae praesignis honore, | |
| exanimum Nasamona Tyren super ipse iacebat | |
| exanimis: non hasta uiro, non ensis: in artis | 45 |
| abstulerat Fors arma. tamen certamine nudo | |
| inuenit Marti telum dolor. ore cruento | |
| pugnatum, ferrique uicem dens praebuit irae. | |
| iam lacerae nares foedataque lumina morsu, | |
| iam truncum raptis caput auribus, ipsaque diris | 50 |
| frons depasta modis, et sanguine abundat hiatus; | |
| nec satias, donec mandentia linqueret ora | |
| spiritus et plenos rictus mors atra teneret. | |
| Talia dum praebet tristis miracula uirtus, | |
| diuerso interea fugientes saucia turba | 55 |
| iactantur casu siluisque per auia caecis | |
| ablati furtim multo cum uulnere solos | |
| per noctem metantur agros. sonus omnis et aura | |
| exterrent pennaque leui commota uolucris. | |
| non sopor aut menti requies. agit asper acerba | 60 |
| nunc Mago attonitos, nunc arduus Hannibal hasta. | |
| Serranus, clarum nomen, tua, Regule, proles, | |
| qui longum semper fama gliscente per aeuum | |
| infidis seruasse fidem memorabere Poenis, | |
| flore nitens primo, patriis heu Punica bella | 65 |
| auspiciis ingressus erat, miseramque parentem | |
| et dulcis tristi repetebat sorte penates | |
| saucius. haud illi comitum super ullus, et atris | |
| uulneribus qui ferret opem: per deuia, fractae | |
| innitens hastae furtoque ereptus opacae | 70 |
| noctis, iter tacitum Perusina ferebat in arua. | |
| hic fessus parui, quaecumque ibi fata darentur, | |
| limina pulsabat tecti, cum membra cubili | |
| euoluens non tarda Marus (uetus ille parentis | |
| miles et haud surda tractarat proelia fama) | 75 |
| procedit renouata focis et paupere Vesta | |
| lumina praetendens. utque ora agnouit et aegrum | |
| uulneribus diris ac, lamentabile uisu, | |
| lapsantis fultum truncata cuspide gressus, | |
| funesti rumore mali iam saucius aures: | 80 |
| 'Quod scelus, o nimius uitae nimiumque ferendis | |
| aduersis genitus, cerno? te, maxime, uidi, | |
| ductorum, cum captiuo Carthaginis arcem | |
| terreres uultu, crimen culpamque Tonantis, | |
| occidere atque hausi, quem non Sidonia tecta | 85 |
| expulerint euersa meo de corde, dolorem. | |
| estis ubi en iterum, superi? dat pectora ferro | |
| Regulus, ac stirpem tantae periura recidit | |
| surgentem Carthago domus.' inde aegra reponit | |
| membra toro, nec ferre rudis medicamina (quippe | 90 |
| callebat bellis) nunc purgat uulnera lympha, | |
| nunc mulcet sucis. ligat inde ac uellera molli | |
| circumdat tactu et torpentis mitigat artus. | |
| exin cura seni tristem depellere fesso | |
| ore sitim et parca uires accersere mensa. | 95 |
| quae postquam properata, sopor sua munera tandem | |
| applicat et mitem fundit per membra quietem. | |
| necdum exorta dies, Marus instat uulneris aestus: | |
| expertis medicare modis gratumque teporem | |
| exutus senium trepida pietate ministrat. | 100 |
| Hic iuuenis maestos tollens ad sidera uultus | |
| cum gemitu lacrimisque simul: 'Si culmina nondum | |
| Tarpeia exosus damnasti sceptra Quirini, | |
| extremas Italum res Ausoniamque ruentem | |
| aspice,' ait 'genitor, tandemque aduerte procellis | 105 |
| aequos Iliacis oculos. amisimus Alpes, | |
| nec deinde aduersis modus est: Ticinus et ater | |
| stragibus Eridanus, tuque insignite tropaeis | |
| Sidoniis Trebia et tellus lacrimabilis Arni. | |
| sed quid ego haec? grauior quanto uis ecce malorum! | 110 |
| uidi crescentis Trasimenni caedibus undas, | |
| prostrataque uirum mole inter tela cadentem | |
| uidi Flaminium. testor, mea numina, manes | |
| dignam me poenae tum nobilitate paternae | |
| strage hostis quaesisse necem, ni tristia letum, | 115 |
| ut quondam patri, nobis quoque fata negassent.' | |
| Cetera †aceruantem questu lenire laborans | |
| effatur senior: 'Patrio, fortissime, ritu | |
| quicquid adest duri et rerum inclinata feramus. | |
| talis lege deum cliuoso tramite uitae | 120 |
| per uarios praeceps casus rota uoluitur aeui. | |
| sat tibi, sat magna et totum uulgata per orbem | |
| stant documenta domus: sacer ille et numine nullo | |
| inferior, tuus ille parens decora alta parauit | |
| restando aduersis nec uirtutem exuit ullam | 125 |
| ante reluctantis liquit quam spiritus artus. | |
| uix puerile mihi tempus confecerat aetas, | |
| cum primo malas signabat Regulus aeuo. | |
| accessi comes, atque omnis sociauimus annos, | |
| donec dis Italae uisum est extinguere lumen | 130 |
| gentis, in egregio cuius sibi pectore sedem | |
| ceperat alma Fides mentemque amplexa tenebat. | |
| ille ensem nobis magnorum hunc instar honorum | |
| uirtutisque ergo dedit et, sordentia fumo | |
| quae cernis nunc, frena (sed est argenteus ollis | 135 |
| fulgor). nec cuiquam Marus est post talia dona | |
| non praelatus eques. uerum superauit honores | |
| omnis hasta meos. cui me libare Lyaei | |
| quod cernis latices, dignum cognoscere causam. | |
| Turbidus arentis lento pede sulcat harenas | 140 |
| Bagrada, non ullo Libycis in finibus amne | |
| uictus limosas extendere latius undas | |
| et stagnante uado patulos inuoluere campos. | |
| hic studio laticum, quorum est haud prodiga tellus, | |
| per ripas laeti saeuis consedimus aruis. | 145 |
| lucus iners iuxta Stygium pallentibus umbris | |
| seruabat sine sole nemus, crassusque per auras | |
| halitus erumpens taetrum expirabat odorem. | |
| intus dira domus curuoque immanis in antro | |
| sub terra specus et tristes sine luce tenebrae. | 150 |
| horror mente redit. monstrum exitiabile et ira | |
| telluris genitum, cui par uix uiderit aetas | |
| ulla uirum, serpens centum porrectus in ulnas | |
| letalem ripam et lucos habitabat Auernos. | |
| ingluuiem immensi uentris grauidamque uenenis | 155 |
| aluum deprensi satiabant fonte leones | |
| aut acta ad fluuium torrenti lampade solis | |
| armenta et tractae foeda grauitate per auras | |
| ac tabe adflatus uolucres. semesa iacebant | |
| ossa solo informi dape quae repletus et asper | 160 |
| uastatis gregibus nigro ructarat in antro. | |
| isque ubi feruenti concepta incendia pastu | |
| gurgite mulcebat rapido et spumantibus undis, | |
| nondum etiam toto demersus corpore in amnem | |
| iam caput aduersae ponebat margine ripae. | 165 |
| imprudens tantae pestis gradiebar, Aquino | |
| Apenninicola atque Vmbro comitatus Auente: | |
| scire nemus faciemque loci explorare libebat. | |
| iamque propinquantum tacitus penetrauit in artus | |
| horror et occulto riguerunt frigore membra. | 170 |
| intramus tamen et Nymphas numenque precamur | |
| gurgitis ignoti trepidosque et multa pauentis | |
| arcano gressus audemus credere luco. | |
| ecce e uestibulo primisque e faucibus antri | |
| Tartareus turbo atque insano saeuior Euro | 175 |
| spiritus erumpit, uastoque e gurgite fusa | |
| tempestas oritur, mixtam stridore procellam | |
| Cerbereo torquens. pauefacti clade uicissim | |
| aspicimus. resonare solum, tellusque moueri, | |
| atque antrum ruere, et uisi procedere manes. | 180 |
| quantis armati caelum petiere Gigantes | |
| anguibus, aut quantus Lernae lassauit in undis | |
| Amphitryoniaden serpens, qualisque comantis | |
| auro seruauit ramos Iunonius anguis: | |
| tantus disiecta tellure sub astra coruscum | 185 |
| extulit adsurgens caput atque in nubila primam | |
| dispersit saniem et caelum foedauit hiatu. | |
| diffugimus tenuemque metu conamur anheli | |
| tollere clamorem frustra: nam sibila totum | |
| implebant nemus. at subita formidine caecus | 190 |
| et facti damnandus Auens (sed fata trahebant) | |
| antiquae quercus ingenti robore sese | |
| occulit, infandum si posset fallere monstrum. | |
| uix egomet credo: spiris <c>ingentibus arte | |
| arboris abstraxit molem penitusque reuulsam | 195 |
| euertit fundo et radicibus eruit imis. | |
| tum trepidum ac socios extrema uoce cientem | |
| corripit atque haustu sorbens et faucibus atris | |
| (uidi respiciens) obscaena condidit aluo. | |
| infelix fluuio sese et torrentibus undis | 200 |
| crediderat celerique fuga iam nabat Aquinus. | |
| hunc medio inuasit fluctu ripaeque relatos | |
| (heu genus infandum leti!) depascitur artus. | |
| Sic dirum nobis et lamentabile monstrum | |
| effugisse datur. quantum mens aegra sinebat, | 205 |
| adpropero gressum et ductori singula pando. | |
| ingemuit casus iuuenum miseratus acerbos. | |
| utque erat in pugnas et Martem et proelia et hostem | |
| igneus et magna audendi flagrabat amore, | |
| ocius arma rapi et spectatum Marte sub omni | 210 |
| ire iubet campis equitem. ruit ipse citatum | |
| quadrupedem planta fodiens, scutataque raptim | |
| consequitur iusso manus et muralia portat | |
| ballistas tormenta grauis suetamque mouere | |
| excelsas turris immensae cuspidis hastam. | 215 |
| iamque ubi feralem strepitu circumtonat aulam | |
| cornea gramineum persultans ungula campum, | |
| percitus hinnitu serpens euoluitur antro | |
| et Stygios aestus fumanti exsibilat ore: | |
| terribilis gemino de lumine fulgurat ignis. | 220 |
| at nemus arrectae et procera cacumina saltus | |
| exuperant cristae: trifido uibrata per auras | |
| lingua micat motu atque adsultans aethera lambit. | |
| ut uero strepuere tubae, conterritus alte | |
| immensum attollit corpus tergoque residens | 225 |
| cetera sinuatis glomerat sub pectore gyris. | |
| dira dehinc in bella ruit rapideque resoluens | |
| contortos orbes derecto corpore totam | |
| extendit molem subitoque propincus in ora | |
| lato distantum spatio uenit. omnis anhelat | 230 |
| attonitus serpentis ecus frenoque teneri | |
| impatiens crebros expirat naribus ignes. | |
| arduus ille super tumidis ceruicibus altum | |
| nutat utroque caput. trepidos inde incitus ira | |
| nunc sublime rapit, nunc uasto pondere gaudet | 235 |
| elisisse premens. tunc fractis ossibus atram | |
| absorbet saniem et, tabo manante per ora, | |
| mutat hians hostem semesaque membra relinquit. | |
| cedebant iam signa retro, uictorque cateruas | |
| longius auectas adflatus peste premebat, | 240 |
| cum ductor, propere reuocatam in proelia turmam | |
| uocibus impellens: "Serpentine Itala pubes | |
| terga damus Libycisque parem non esse fatemur | |
| anguibus Ausoniam? si debellauit inertis | |
| halitus, ac uiso mens aegra effluxit hiatu, | 245 |
| ibo alacer solusque manus componere monstro | |
| sufficiam." clamans haec atque interritus hastam | |
| fulmineo uolucrem torquet per inane lacerto. | |
| uenit in aduersam non uano turbine frontem | |
| cuspis et haud paulum uires adiuta ruentis | 250 |
| contra ardore ferae capiti tremebunda resedit. | |
| clamor ad astra datur, uocesque repente profusae | |
| aetherias adiere domos. furit ilicet ira | |
| terrigena, impatiens dare terga nouusque dolori | |
| et chalybem longo tum primum passus in aeuo. | 255 |
| nec frustra rapidi stimulante dolore fuisset | |
| impetus, ablato ni Regulus arte regendi | |
| instantem elusisset equo rursusque secutum | |
| cornipedis gyros flexi curuamine tergi | |
| detortis laeua celer effugisset habenis. | 260 |
| At non spectator Marus inter talia segni | |
| torpebat dextra. mea tanto in corpore monstri | |
| hasta secunda fuit. iam iamque extrema trisulca | |
| lambebat lingua fessi certamine terga | |
| quadrupedis: torsi telum atque urgentia uelox | 265 |
| in memet saeui serpentis proelia uerto. | |
| hinc imitata cohors certatim spicula dextris | |
| congerit alternasque ferum diducit in iras, | |
| donec murali ballista coercuit ictu. | |
| tum fractus demum uires; nec iam amplius aegra | 270 |
| consuetum ad nisus spina praestante rigorem | |
| et solitum in nubes tolli caput, acrius insta<n>t. | |
| iamque aluo penitus demersa phalarica sedit | |
| et geminum uolucres lumen rapuere sagittae. | |
| iam patulis uasto sub uulnere faucibus a<t>er | 275 |
| tabificam expirat saniem specus. ultima iamque | |
| ingesti<s> cauda et iaculis et pondere conti | |
| haeret humi, lassoque tamen minitatur hiatu, | |
| donec tormentis stridens magnoque fragore | |
| discussit trabs acta caput, longoque resoluens | 280 |
| aggere se ripae tandem exhalauit in auras | |
| liuentem nebulam fugientis ab ore ueneni. | |
| erupit tristi fluuio mugitus et imis | |
| murmura fusa uadis, subitoque et lucus et antrum | |
| et resonae siluis ulularunt flebile ripae. | 285 |
| heu quantis luimus mox tristia proelia damnis, | |
| quantaque supplicia et qualis exhausimus iras! | |
| nec tacuere pii uates famulumque sororum | |
| Naiadum, tepida quas Bagrada nutrit in unda, | |
| nos uiolasse manu seris monuere periclis. | 290 |
| haec tunc hasta decus nobis pretiumque secundi | |
| uulneris a uestro, Serrane, tributa parente, | |
| princeps quae sacro bibit e serpente cruorem.' | |
| Iamdudum uultus lacrimis atque ora rigabat | |
| Serranus medioque uiri sermone profatur: | 295 |
| 'Huic si uita duci nostrum durasset in aeuum, | |
| non Trebia infaustas superasset sanguine ripas, | |
| nec, Trasimenne, tuus premeret tot nomina gurges.' | |
| Tum senior 'Magnas' inquit 'de sanguine poenas | |
| percepit Tyrio et praesumpta piacula mortis. | 300 |
| nam defecta uiris et opes attrita supinas | |
| Africa tendebat palmas, cum sidere diro | |
| misit Agenoreis ductorem animosa Therapne. | |
| nulla uiro species decorisque et frontis egenum | |
| corpus; in exiguis uigor, admirabile, membris | 305 |
| uiuidus et nisu magnos qui uinceret artus. | |
| iam Martem regere atque astus adiungere ferro | |
| et duris facilem per inhospita ducere uitam | |
| haud isti, quem nunc penes est sollertia belli, | |
| cederet Hannibali. uellem hunc, o tristia nobis | 310 |
| Taygeta, hunc unum non durassetis opacis | |
| Eurotae ripis. uidissem moenia flammis | |
| Phoenissae ruere, aut certe non horrida fata | |
| fleuissem ducis et, nulla quos morte nec igni | |
| exutos seruans portabo in Tartara, luctus. | 315 |
| consertae campis acies, multusque per arua | |
| feruebat Mauors, nec mens erat ulla sine ira. | |
| hic inter medios memorandis Regulus ausis | |
| laxabat ferro campum <in>que pericla ruebat | |
| nec repetenda dabat letali uulnera dextra. | 320 |
| sic, ubi nigrantem torquens stridentibus Austris | |
| portat turbo globum piceaque e nube ruinam | |
| pendentem terris pariter pontoque minatur, | |
| omnis et agricola et nemoroso uertice pastor | |
| et pelago trepidat subductis nauita uelis. | 325 |
| at fraudem nectens, socios ubi concaua saxa | |
| claudebant, uertit subito certamina Graius | |
| et dat terga celer ficta formidine ductor, | |
| haud secus ac stabulis procurans otia pastor | |
| in foueam parco tectam uelamine frondis | 330 |
| ducit nocte lupos positae balatibus agnae. | |
| abripuit traxitque uirum fax mentis honestae | |
| gloria et incerti fallax fiducia Martis. | |
| non socios comitumue manus, non arma sequentum | |
| respicere: insano pugnae tendebat amore | 335 |
| iam solus, nubes subito cum densa Laconum | |
| saxosis latebris intento ad proelia circum | |
| funditur, et pone insurgit uis saeua uirorum. | |
| o diram Latio lucem, fastisque notandum | |
| dedecus o, Gradiue, tuum! tibi dextera et urbi | 340 |
| nata tuae tristi damnatur sorte catenae. | |
| haud umquam absistam gemitu. te, Regule, uidit | |
| Sidonius carcer, tuque huic sat magna triumpho | |
| uisa es, Carthago, superis. quae poena sequetur | |
| digna satis tali pollutos Marte Laconas? | 345 |
| At noua Elissaei iurato foedera patres | |
| consultant mandare duci pacisque sequestrem | |
| mittere poscentis uinctam inter proelia pubem | |
| captiuamque manum ductore rependere nostro. | |
| nec mora, iam stabat primis in litoris undis | 350 |
| nauali propulsa ratis, iam nautica pubes | |
| aut siluis stringunt remos, aut abiete secta | |
| transtra nouant. his intortos aptare rudentis, | |
| his studium erecto componere carbasa malo. | |
| unca locant prora curuati pondera ferri. | 355 |
| ante omnis doctus pelagi rectorque carinae | |
| puppim aptat clauumque Cothon. micat aereus alta | |
| fulgor aqua trifidi splendentis in aequore rostri. | |
| tela simul uariamque ferunt contra aspera ponti | |
| rerum ad tempus opem. mediae stat margine puppis | 360 |
| qui uoce alternos nautarum temperet ictus | |
| et remis dictet sonitum pariterque relatis | |
| ad numerum plaudat resonantia caerula tonsis. | |
| Postquam confectum nautis opus horaque cursus | |
| atque armata ratis uentique dedere profundum, | 365 |
| omnis turba ruit, matres puerique senesque. | |
| per medios coetus trahit atque inimica per ora | |
| spectandum Fortuna ducem. fert lumina contra | |
| pacatus frontem, qualis cum litora primum | |
| attigit adpulsa rector Sidonia classe. | 370 |
| accessi comes, haud ipso renuente, ratique | |
| impositus maestis socium me casibus addo. | |
| inluuiem atque inopes mensas durumque cubile | |
| et certare malis urgentibus hoste putabat | |
| deuicto maius, nec tam fugisse cauendo | 375 |
| aduersa egregium, quam perdomuisse ferendo. | |
| spes tamen una mihi, quamquam bene cognita et olim | |
| atrox illa fides, urbem murosque domumque | |
| tangere si miseris licuisset, corda moueri | |
| posse uiri et uestro certe mitescere fletu. | 380 |
| claudebam sub corde metus lacrimasque putabam | |
| esse uiro et nostrae similem inter tristia mentem. | |
| cum tandem patriae Tiberino adlabimur amni, | |
| seruabam uultus ducis ac prodentia sensum | |
| lumina et obtutu perstabam intentus eodem. | 385 |
| si qua fides, unum, puer, inter mille labores, | |
| unum etiam in patria saeuaque in Agenoris urbe | |
| atque unum uidi poenae quoque tempore uultum. | |
| obuia captiuo cunctis simul urbibus ibat | |
| Ausonia, et campum turba uincente propinqui | 390 |
| implentur colles; strepit altis Albula ripis. | |
| ipsi Poenorum proceres immitia corda | |
| ad patrios certant cultus reuocare, togaeque | |
| addebatur honos. stetit, inlacrimante senatu | |
| et matrum turba iuuenumque dolore profuso, | 395 |
| inter tot gemitus immobilis. aggere consul | |
| tendebat dextram et patria uestigia primus | |
| ponentem terra occursu celebrabat amico. | |
| collegit gressum, monitusque recedere consul | |
| nec summum uiolare decus. cingente superba | 400 |
| Poenorum turba captiuoque agmine saeptus | |
| ibat et inuidiam caelo diuisque ferebat. | |
| Ecce trahens geminum natorum Marcia pignus, | |
| infelix nimia magni uirtute mariti, | |
| squalentem crinem et tristis lacerabat amictus. | 405 |
| agnoscisne diem? an teneris non haesit in annis? | |
| atque ea, postquam habitu iuxta et uelamine Poeno | |
| deformem aspexit, fusis ululatibus aegra | |
| labitur, et gelidos mortis color occupat artus. | |
| si qua deis pietas, tales, Carthago, uidere | 410 |
| dent tibi Sidonias matres. me uoce quieta | |
| adfatus iubet et uestros et coniugis una | |
| arcere amplexus pater, impenetrabilis ille | |
| luctibus et numquam summissus colla dolori.' | |
| Hic alto iuuenis gemitu lacrimisque coortis | 415 |
| 'Magne parens,' inquit 'quo maius numine nobis | |
| Tarpeia nec in arce sedet, si iura querelis | |
| sunt concessa piis, cur hoc matrique mihique | |
| solamen, uel cur decus hoc, o dure, negasti, | |
| tangere sacratos uultus atque oscula ab ore | 420 |
| libauisse tuo? dextram mihi prendere dextra | |
| non licitum? leuiora forent haec uulnera quantum, | |
| si ferre ad manis infixos mente daretur | |
| amplexus, uenerande, tuos. sed uana recordor | |
| ni, Mare, (nam primo tunc haerebamus in aeuo) | 425 |
| humana maior species erat. horrida cano | |
| uertice descendens ingentia colla tegebat | |
| caesaries, frontique coma squalente sedebat | |
| terribilis decor atque animi uenerabile pondus. | |
| nil posthac oculis simile incidit.' excipit inde | 430 |
| iam Marus atque, inhibens conuellere uulnera questu, | |
| 'Quid, cum praeteritis inuisa penatibus' inquit | |
| 'hospitia et sedes Poenorum intrauit acerbas? | |
| adfixi clipei currusque et spicula nota | |
| aedibus in paruis, magni monumenta triumphi, | 435 |
| pulsabant oculos, coniunxque in limine primo | |
| clamabat: "Quo fers gressus? non Punicus hic est, | |
| Regule, quem fugias, carcer. uestigia nostri | |
| casta tori domus et patrium sine crimine seruat | |
| inuiolata larem. semel hic iterumque (quid, oro, | 440 |
| pollutum est nobis?) prolem, gratante senatu | |
| et patria, sum enixa tibi. tua, respice, sedes | |
| haec est, unde ingens umeris fulgentibus ostro | |
| uidisti Latios consul procedere fasces, | |
| unde ire in Martem, quo capta referre solebas | 445 |
| et uictor mecum suspendere postibus arma. | |
| non ego complexus et sanctae foedera taedae | |
| coniugiumue peto: patrios damnare penatis | |
| absiste ac natis fas duc concedere noctem." | |
| Hos inter fletus iunctus uestigia Poenis | 450 |
| limine se clusit Tyrio questusque reliquit. | |
| uixdum clara dies summa lustrabat in Oeta | |
| Herculei monumenta rogi, cum consul adire | |
| accirique iubet Libyas. tum limina templi | |
| uidimus intrantem. quae consultata senatus, | 455 |
| quasue uiri uoces extremum curia maerens | |
| audierit, placido nobis ipse edidit ore. | |
| intulit ut gressus, certatim uoce manuque | |
| ad solitam sedem et uestigia nota uocabant. | |
| abnuit antiquumque loci aspernatus honorem. | 460 |
| at circumfusi non setius undique dextram | |
| prensare ac, patriae ductorem nomine tanto | |
| redderet, orabant: captiua posse redemptum | |
| pensari turba, ac Tyrias tum iustius arces | |
| arsuras dextra, fuerit quae uincta catenis. | 465 |
| Tum palmas simul attollens ac lumina caelo | |
| "Iustitiae rectique dator, qui cuncta gubernas, | |
| nec leuior mihi diua Fides Sarranaque Iuno, | |
| quos reditus testes iurata mente uocaui, | |
| sit mihi fas me digna loqui Latiosque tueri | 470 |
| uoce focos: ibo ad Tyrios non segnior," inquit | |
| "stante fide reditus et saluo foedere poenae. | |
| sic nobis rerum exitio desistite honorem | |
| tendere. tot bellis totque annis fregimus aeuum. | |
| nunc etiam uinclis et longo carcere torpent | 475 |
| captiuo in senio uires. fuit ille nec umquam, | |
| dum fuit, a duro cessauit munere Martis | |
| Regulus. exangui spectatis corpore nomen. | |
| at non Carthago, fraudum domus, inscia quantum | |
| e nobis restet, iuuenes parat, aspera ferro | 480 |
| pectora, captiuos nostra pensare senecta. | |
| ite dolos contra, gensque astu fallere laeta | |
| discat, me capto quantum tibi, Roma, supersit. | |
| nec uero placeat, nisi quae de more parentum | |
| pax erit. exposcunt Libyes nobisque dedere | 485 |
| haec referenda, pari libeat si pendere bellum | |
| foedere et ex aequo geminas conscribere leges. | |
| sed mihi sit Stygios ante intrauisse penatis, | |
| talia quam uideam ferientis pacta Latinos." | |
| Haec fatus Tyriae sese iam reddidit irae, | 490 |
| nec monitus spernente grauis fido<s>que senatu | |
| Poenorum dimissa cohors. quae maesta repulsa | |
| ac minitans capto patrias properabat ad oras. | |
| prosequitur uulgus, patres, ac planctibus ingens | |
| personat et luctu campus. reuocare libebat | 495 |
| interdum et iusto raptum retinere dolore. | |
| At trepida et subito ceu stans in funere coniunx, | |
| ut uidit puppi properantem intrare, tremendum | |
| uociferans celerem gressum referebat ad undas: | |
| "Tollite me, Libyes, comitem poenaeque necisque. | 500 |
| hoc unum, coniunx, uteri per pignora nostri | |
| unum oro: liceat tecum quoscumque ferentem | |
| terrarum pelagique pati caelique labores. | |
| non ego Amyclaeum ductorem in proelia misi, | |
| nec nostris tua sunt circumdata colla catenis. | 505 |
| cur usque ad Poenos miseram fugis? accipe mecum | |
| hanc prolem. forsan duras Carthaginis iras | |
| flectemus lacrimis, aut, si praecluserit aures | |
| urbs inimica suas, eadem tunc hora manebit | |
| teque tuosque simul, uel, si stat rumpere uitam, | 510 |
| in patria moriamur. adest comes ultima fati." | |
| Has inter uoces uinclis resoluta moueri | |
| paulatim et ripa coepit decedere puppis. | |
| tum uero infelix, mente<m> furiata dolore, | |
| exclamat fessas tendens ad litora palmas: | 515 |
| "En, qui se iactat Libyae populisque nefandis | |
| atque hosti seruare fidem. data foedera nobis | |
| ac promissa fides thalamis ubi, perfide, nunc est?" | |
| ultima uox duras haec tunc penetrauit ad auris, | |
| cetera percussi uetuerunt noscere remi. | 520 |
| Tum fluuio raptim ad pelagi deuoluimur oras | |
| ac legimus pontum pinuque immane cauata | |
| aequor et immensas curua trabe findimus undas. | |
| ludibrium necis horrescens, uis aspera ponti | |
| obrueret scopulisque ratem furor improbus Euri | 525 |
| frangeret, optabam: letum id commune fuisset. | |
| sed nos ad poenam moderato flamine lenes | |
| uexerunt Zephyri Tyrioque dedere furori. | |
| Infelix uidi patriamque remissus in urbem | |
| narrator poenae dura mercede reuerti. | 530 |
| nec tibi nunc ritus imitantem irasque ferarum | |
| Pygmalioneam temptarem expromere gentem, | |
| si maius quicquam toto uidisset in orbe | |
| gens hominum, quam quod uestri ueneranda parentis | |
| edidit exemplum uirtus. pudet addere questus | 535 |
| suppliciis, quae spectaui placido ore ferentem. | |
| tu quoque, care puer, dignum te sanguine tanto | |
| fingere ne cessa atque orientis comprime fletus. | |
| praefixo paribus ligno mucronibus omnes | |
| armantur laterum crates, densumque per artem | 540 |
| texitur erecti stantisque ex ordine ferri | |
| infelix stimulus, somnisque hac fraude negatis | |
| quocumque inflexum producto tempore torpor | |
| inclinauit iners, fodiunt ad uiscera corpus. | |
| absiste, o iuuenis, lacrimis. patientia cunctos | 545 |
| haec superat currus. longo reuirescet in aeuo | |
| gloria; dum caeli sedem terrasque tenebit | |
| casta Fides, dum uirtutis uenerabile nomen, | |
| uiuet; eritque dies, tua quo, dux inclite, fata | |
| audire horrebunt a te calcata minores.' | 550 |
| Haec Marus et maesta refouebat uulnera cura. | |
| interea, rapidas perfusa cruoribus alas, | |
| sicut sanguinea Trasimenni tinxerat unda, | |
| uera ac ficta simul spargebat Fama per Vrbem. | |
| Allia et infandi Senones captaeque recursat | 555 |
| attonitis arcis facies. excussit habenas | |
| luctificus Pauor, et tempestas aucta timendo. | |
| hic raptim ruit in muros: uox horrida fertur | |
| 'Hostis adest', iaciuntque sudes et inania tela. | |
| ast aliae laceris canentes crinibus alta | 560 |
| uerrunt tecta deum et seris post fata suorum | |
| sollicitant precibus. requiem tenebraeque diesque | |
| amisere: iacent portis ululante dolore | |
| dispersum uulgus, remeantumque ordine longo | |
| seruat turba gradus. pendent ex ore loquentum, | 565 |
| nec laetis sat certa fides, iterumque morantur | |
| orando et, uultu interdum sine uoce precati, | |
| quod rogitant, audire pauent. hi<n>c fletus, ubi aures | |
| percussae grauiore malo, metus inde, negatum | |
| si scire, et dubius responsi nuntius haesit. | 570 |
| iamque ubi conspectu redeuntum uisa propinquo | |
| corpora, sollicite laeti funduntur et ipsis | |
| oscula uulneribus figunt superosque fatigant. | |
| Hic inter trepidos, curae uenerandus, agebat | |
| Serranum Marus, atque olim post fata mariti | 575 |
| non egressa domum uitato Marcia coetu | |
| et lucem causa natorum passa ruebat | |
| in luctum similem antiquo. turbata repente | |
| agnoscensque Marum 'Fidei comes inclite magnae, | |
| hunc certe mihi reddis.' ait 'leue uulnus? an alte | 580 |
| usque ad nostra ferus penetrauit uiscera mucro? | |
| quicquid id est, dum non uinctum Carthago catenis | |
| abripiat poenaeque instauret monstra paternae, | |
| gratum est, o superi. quotiens heu, nate, petebam, | |
| ne patrias iras animosque in proelia ferres | 585 |
| neu te belligeri stimularet in arma parentis | |
| triste decus. nimium uiuacis dura senectae | |
| supplicia expendi. quaeso, iam parcite, si qua | |
| numina pugnastis nobis.' | |
| At cladis acerbae | |
| discussa ceu nube, patres conquirere fessis | 590 |
| iam rebus meditantur opem, atque ad munera belli | |
| certatur, pulsusque timor grauiore periclo. | |
| maxima curarum rectorem ponere castris | |
| cui Latium et moles rerum quassata recumbat, | |
| spectante occasum patria. Iouis illa ruenti | 595 |
| Ausoniae atque Italis tempus protendere regnis | |
| cura fuit; nam Tyrrhenos Poenumque secundis | |
| Albana surgens respexerat arce tumentem, | |
| qui ferre in muros uictricia signa parabat. | |
| tum quassans caput 'Haud umquam tibi Iuppiter,' inquit | 600 |
| 'o iuuenis, dederit portas transcendere Romae | |
| atque inferre pedem. Tyrrhenas sternere ualles | |
| caedibus, et ripas fluuiorum exire Latino | |
| sanguine fas fuerit: Tarpeium accedere collem | |
| murisque aspirare ueto.' quater inde coruscum | 605 |
| contorsit dextra fulmen, quo tota reluxit | |
| Maeonidum tellus, atramque per aethera uoluens | |
| abrupto fregit caelo super agmina nubem. | |
| nec Poenum auertisse satis: dat numine magno | |
| Aeneadis mentem gremio deponere tuto | 610 |
| Romuleam laudem Fabioque salutis habenas | |
| credere ductori. cui postquam tradita belli | |
| iura uidet, 'Non hunc' inquit 'superauerit unquam | |
| inuidia aut blando popularis gloria fuco, | |
| non astus fallax, non praeda aliusue cupido. | 615 |
| bellandi uetus ac laudum cladumque quieta | |
| mente capax. par ingenium castrisque togaeque.' | |
| sic genitor diuum recipitque ad sidera gressum. | |
| Hic circumspectis nulli deprensus in armis | |
| laudatusque Ioui Fabius mirabile quantum | 620 |
| gaudebat reducem patriae adnumerare reuersus, | |
| duxerat egrediens quam secum in proelia, pubem. | |
| nec membris quisquam natoue pepercit amato | |
| acrius aut uidit socium per bella cruorem | |
| tristior. atque idem, perfusus sanguine uictor | 625 |
| hostili, plenis repetebat moenia castris. | |
| stirpe genus clarum caeloque adfinis origo. | |
| nam remeans longis olim Tirynthius oris | |
| et triplicis monstri famam et spectacula captas | |
| mira boues hac, qua fulgent nunc moenia Romae, | 630 |
| egit ouans. tunc Arcadius, sic fama, locabat | |
| inter desertos fundata Palatia dumos | |
| paupere sub populo ductor, cum regia uirgo | |
| hospite uicta sacro Fabium de crimine laeto | |
| procreat et magni commiscet seminis ortus | 635 |
| Arcas in Herculeos mater uentura nepotes. | |
| ter centum domus haec Fabios armauit in hostem | |
| limine progressos uno; pulcherrima quorum | |
| cunctando Fabius superauit facta ducemque | |
| Hannibalem aequando. tantus tunc, Poene, fuisti. | 640 |
| Dum se perculsi renouant in bella Latini, | |
| turbatus Ioue et exuta spe moenia Romae | |
| pulsandi, collis Vmbros atque arua petebat | |
| Hannibal, excelso summi qua uertice montis | |
| deuexum lateri pendet Tuder, atque ubi latis | 645 |
| proiecta in campis nebulas exhalat inertis | |
| et sedet ingentem pascens Meuania taurum, | |
| dona Ioui. tum Palladios se fundit in agros | |
| Picenum diues praedae atque errantibus armis, | |
| quo spolia inuitant, transfert populantia signa, | 650 |
| donec pestiferos mitis Campania cursus | |
| tardauit bellumque sinu indefensa recepit. | |
| Hic dum stagnosi spectat templumque domosque | |
| Literni ductor, uaria splendentia cernit | |
| pictura belli patribus monumenta prioris | 655 |
| exhausti: nam porticibus signata manebant, | |
| quis inerat longus rerum et spectabilis ordo. | |
| primus bella truci suadebat Regulus ore, | |
| bella neganda uiro, si noscere fata daretur. | |
| at princeps Poenis indicta more parentum | 660 |
| Appius astabat pugna lauroque reuinctus | |
| iustum Sarrana ducebat caede triumphum. | |
| aequoreum iuxta decus et nauale tropaeum, | |
| rostra gerens niuea surgebat mole columna. | |
| exuuias Marti †donumque Du<i>lius, alto | 665 |
| ante omnis mersa Poenorum classe, dicabat. | |
| cui, nocturnus honos, funalia clara sacerque | |
| post epulas tibicen adest, castosque penatis | |
| insignis laeti repetebat murmure cantus. | |
| cernit et extremos defuncti ciuis honores: | 670 |
| Scipio ductoris celebrabat funera Poeni, | |
| Sardoa uictor terra. uidet inde ruentem | |
| litoribus Libycis dispersa per agmina pubem; | |
| instabat crista fulgens et terga premebat | |
| Regulus: Autololes Nomadesque et Maurus et Hammon | 675 |
| et Garamas positis dedebant oppida telis. | |
| lentus harenoso spumabat Bagrada campo | |
| uiperea sanie, turmisque minantibus ultro | |
| pugnabat serpens et cum duce bella gerebat. | |
| necnon proiectum puppi frustraque uocantem | 680 |
| numina Amyclaeum mergebat perfida ponto | |
| rectorem manus, et seras tibi, Regule, poenas | |
| Xanthippus digni pendebat in aequore leti. | |
| addiderant geminas medio consurgere fluctu | |
| Aegatis: lacerae circum fragmenta uideres | 685 |
| classis et effusos fluitare in gurgite Poenos. | |
| possessor pelagi pronaque Lutatius aura | |
| captiuas puppis ad litora uictor agebat. | |
| haec inter iuncto religatus in ordine Hamilcar, | |
| ductoris genitor, cunctarum ab imagine rerum | 690 |
| totius in sese uulgi conuerterat ora. | |
| sed Pacis faciem et pollutas foederis aras | |
| deceptumque Iouem ac dictantis iura Latinos | |
| cernere erat. strictas trepida ceruice securis | |
| horrebat Libys, ac summissis ordine palmis | 695 |
| orantes ueniam iurabant inrita pacta. | |
| haec Eryce e summo spectabat laeta Dione. | |
| Quae postquam infesto percensuit omnia uultu | |
| adridens Poenus, lenta proclamat ab ira: | |
| 'Non leuiora dabis nostris inscribere tectis | 700 |
| acta meae dextrae: captam, Carthago, Saguntum | |
| da spectare, simul flamma ferroque ruentem; | |
| perfodiant patres natorum membra. nec Alpes | |
| exiguus domitas capiet locus: ardua celsis | |
| persultet iuga uictor equis Garamasque Nomasque. | 705 |
| addes Ticini spumantis sanguine ripas | |
| et nostrum Trebiam et Trasimenni litora Tusci | |
| clausa cadaueribus. ruat ingens corpore et armis | |
| Flaminius, fugiat consul manante cruore | |
| Scipio et ad socios nati ceruice uehatur. | 710 |
| haec mitte in populos, et adhuc maiora dabuntur. | |
| flagrantem effinges facibus, Carthago, Libyssis | |
| Romam et deiectum Tarpeia rupe Tonantem. | |
| interea uos, ut dignum est, ista (ocius ite) | |
| o iuuenes, quorum dextris mihi tanta geruntur, | 715 |
| in cineres monumenta date atque inuoluite flammis.' |