| LIBER SEPTIMVS | |
| Interea trepidis Fabius spes unica rebus. | 7.1 |
| ille quidem socios atque aegram uulnere praeceps | |
| Ausoniam armabat uiridique ad dura laborum | |
| bellator senio iam castra mouebat in hostem, | |
| sed mens humana maior non tela nec enses | 5 |
| nec fortis spectabat equos. tot milia contra | |
| Poenorum inuictumque ducem, tot in agmina solus | |
| ibat et in sese cuncta arma uirosque gerebat. | |
| ac ni sacra seni uis impressumque fuisset | |
| sistere Fortunam cunctando aduersa fouentem, | 10 |
| ultima Dardanii transisset nominis aetas. | |
| ille modum superis in Punica castra fauoris | |
| addidit et Libyae finem inter prospera bella | |
| uincendi statuit. tumefactum cladibus ille | |
| Hesperiis lento Poenum moderamine lusit. | 15 |
| summe ducum, qui regna iterum labentia Troiae | |
| et fluxas Latii res maiorumque labores, | |
| qui Carmentis opes et regna Euandria seruas, | |
| surge, age et emerito sacrum caput insere caelo. | |
| At Libyae ductor, postquam noua nomina lecto | 20 |
| dictatore uigent, raptim mutata Latinis | |
| imperia haud frustra reputans, cognoscere hauebat, | |
| quae fortuna uiro, quodnam decus, ultima fessis | |
| ancora cur Fabius, quem post tot Roma procellas | |
| Hannibali putet esse parem. feruore carentes | 25 |
| angebant anni fraudique inaperta senectus. | |
| ocius accitum captiuo ex agmine poscit | |
| progeniem ritusque ducis dextraeque labores. | |
| Cilnius, Arreti Tyrrhenis ortus in oris, | |
| clarum nomen erat. sed laeua adduxerat hora | 30 |
| Ticini iuuenem ripis, fususque ruentis | |
| uulnere equi Libycis praebebat colla catenis. | |
| hic ardens exire malis et rumpere uitam, | |
| 'Non cum Flaminio tibi res, nec feruida Gracchi | |
| in manibus consulta:' inquit 'Tirynthia gens est; | 35 |
| quam si fata tuis genuissent, Hannibal, oris, | |
| terrarum imperium Carthaginis arce uideres. | |
| non ego te longa serie per singula ducam. | |
| hoc sat erit: nosces Fabios certamine ab uno. | |
| Veientum populi uiolata pace negabant | 40 |
| acceptare iugum, ac uicino Marte furebat | |
| ad portas bellum, consulque ciebat ad arma. | |
| dilectus uetiti, priuataque castra penates | |
| Herculei impleuere. domo, mirabile, ab una | |
| patricius iunctis exercitus ibat in armis. | 45 |
| ter centum exiluere duces. quocumque liberet | |
| uno non pauidus rexisses bella magistro. | |
| sed dirum egressis omen: Scelerata minaci | |
| stridentis sonitu tremuerunt limina portae, | |
| maximaque Herculei mugiuit numinis ara. | 50 |
| inuasere hostem, numerarique aspera uirtus | |
| haud est passa uiros, et plures milite caedes. | |
| saepe globo densi, saepe et per deuia passim | |
| dispersi subiere uices, meritique labore | |
| aequato, nulli quisquam uirtute secundus, | 55 |
| ducere ter centum Tarpeia ad templa triumphos. | |
| spes heu fallaces oblitaque corda, caducum | |
| mortali quodcumque datur! grex ille uirorum, | |
| qui Fabia gente incolumi deforme putabat | |
| publica bella geri, pariter cecidere deorum | 60 |
| inuidia, subitis circumuenientibus armis. | |
| nec tamen occisos est cur laetere. supersunt | |
| quot tibi si<n>t Libyaeque satis: certauerit unus | |
| ter centum dextris. tam uiuida membra laborque | |
| prouidus et cauta sollertia tecta quiete. | 65 |
| nec uero, calidi, nunc tu, cui sanguinis aetas, | |
| foderis in pugna uelocius ilia planta | |
| bellatoris equi frenisque momorderis ora.' | |
| quem cernens auidum leti post talia Poenus, | |
| 'Nequiquam nostras, demens,' ait 'elicis iras | 70 |
| et captiua paras moriendo euadere uincla. | |
| uiuendum est. arta seruentur colla catena.' | |
| haec iuuenis, diuisque tumens ausisque secundis. | |
| At patres Latiasque nurus raptabat ad aras | |
| cura deum. maesto suffusae lumina uultu | 75 |
| femineus matres graditur chorus: ordine longo | |
| Iunoni pallam conceptaque uota dicabant: | |
| 'Huc ades, o regina deum, gens casta precamur | |
| et ferimus, digno quaecumque est nomine, turba | |
| Ausonidum pulchrumque et, acu et subtemine fuluo | 80 |
| quod nostrae neuere manus, uenerabile donum. | |
| ac dum decrescit matrum metus, hoc tibi, diua, | |
| interea uelamen erit. si pellere nostris | |
| Marmaricam terris nubem dabis, omnis in auro | |
| pressa tibi uaria fulgebit gemma corona.' | 85 |
| necnon et proprio uenerantur Pallada dono | |
| Phoebumque armigerumque deum primamque Dionen. | |
| tanta adeo, cum res trepidae, reuerentia diuum | |
| nascitur: at rarae fumant felicibus arae. | |
| Dum Roma antiquos templis indicit honores, | 90 |
| iam Fabius, tacito procedens agmine et arte | |
| bellandi lento similis, praecluserat omnis | |
| fortunaeque hostique uias. discedere signis | |
| haud licitum, summumque decus, quo tollis ad astra | |
| imperii, Romane, caput, parere docebat. | 95 |
| uerum ubi prima satis conspecta in montibus altis | |
| signa procul fulsitque nouis exercitus armis, | |
| arrectae spes Sidonii, feruetque secundis | |
| fortunae iuuenis. uincendi sola uidetur, | |
| quod nondum steterint acies, mora: 'Pergite,' clamat | 100 |
| 'ite citi, ruite ad portas, propellite uallum | |
| pectoribus. quantum campi distamus, ad umbras | |
| tantum hosti superest. resides ad bella uocantur, | |
| quis pudeat certare, senes. quodcumque uidetis, | |
| hoc reliquum est, primo damnatum ut inutile bello. | 105 |
| en, ubi nunc Gracchi atque ubi nunc sunt fulmina gentis | |
| Scipiadae? pulsi Ausonia non ante pauentem | |
| dimisere fugam quam terror ad ultima mundi | |
| Oceanumque tulit. profugus nunc errat uterque | |
| nomina nostra tremens et ripas seruat Hiberi. | 110 |
| est etiam, cur Flaminio mihi gloria caeso | |
| creuerit, et titulis libeat cur figere nostris | |
| crudum Marte uiri nomen. quot demere noster | |
| huic annos Fabio gladius ualet! et tamen audet. | |
| audeat. haud ultra faxo spectetur in armis.' | 115 |
| Talia uociferans uolucri rapit agmina cursu | |
| ac praeuectus equo nunc dextra prouocat hostem | |
| nunc uoce increpitat, missa nunc eminus hasta | |
| fertur ouans pugnaeque agitat simulacra futurae: | |
| ut Thetidis proles Phrygiis Vulcania campis | 120 |
| arma tulit, clipeo amplexus terramque polumque | |
| maternumque fretum totumque in imagine mundum. | |
| Cassarum sedet irarum spectator et alti | |
| celsus colle iugi domat exultantia corda | |
| infractasque minas dilato Marte fatigat | 125 |
| sollers cunctandi Fabius, ceu nocte sub atra | |
| munitis pastor stabulis per ouilia clausum | |
| impauidus somni seruat pecus: effera saeuit | |
| atque impasta trucis ululatus turba luporum | |
| exercet morsuque quatit restantia claustra. | 130 |
| Inritus incepti mouet inde atque Apula tardo | |
| arua Libys passu legit ac nunc ualle residit | |
| conditus occulta, si praecipitare sequentem | |
| atque inopinata detur circumdare fraude, | |
| nunc nocturna parat caecae celantibus umbris | 135 |
| furta uiae retroque abitum fictosque timores | |
| adsimulat, tum castra citus deserta relicta | |
| ostentat praeda atque inuitat prodigus hostem: | |
| qualis Maeonia passim Maeandrus in ora, | |
| cum sibi gurgitibus flexis reuolutus oberrat. | 140 |
| nulla uacant incepta dolis: simul omnia uersat | |
| miscetque exacuens uaria ad conamina mentem, | |
| sicut aquae splendor radiatus lampade solis | |
| dissultat per tecta uaga sub imagine uibrans | |
| luminis et tremula laquearia uerberat umbra. | 145 |
| iamque dolore furens ita secum immurmurat ira: | |
| 'Obuia si primus nobis hic tela tulisset, | |
| nullane nunc Trebiae et Trasimenni nomina? nulli | |
| lugerent Itali? numquam Phaethontius amnis | |
| sanguinea pontum turbasset decolor unda? | 150 |
| inuentum, dum se cohibet terimurque sedendo, | |
| uincendi genus. en quotiens, uelut obuius iret, | |
| discinxit ratione dolos fraudesque resoluit.' | |
| haec secum, medio somni cum bucina noctem | |
| diuideret, iamque excubias sortitus iniquas | 155 |
| tertius abrupta uigil iret ad arma quiete. | |
| uertit iter Daunique retro tellure relicta | |
| Campanas remeat notus populator in oras. | |
| hic uero, intrauit postquam uberis arua Falerni | |
| (diues ea et numquam tellus mentita colono), | 160 |
| addunt frugiferis inimica incendia ramis. | |
| Haud fas, Bacche, tuos tacitum tramittere honores, | |
| quamquam magna incepta uocent. memorabere, sacri | |
| largitor laticis, grauidae cui nectare uites | |
| nulli dant prelis nomen praeferre Falernis. | 165 |
| Massica sulcabat meliore Falernus in aeuo | |
| ensibus ignotis senior iuga. pampinus umbras | |
| nondum uua uiridis nudo texebat in aruo, | |
| pocula nec norant sucis mulcere Lyaei, | |
| fonte sitim et pura soliti defendere lympha. | 170 |
| attulit hospitio pergentem ad litora Calpes | |
| extremumque diem pes dexter et hora Lyaeum, | |
| nec pigitum paruosque lares humilisque subire | |
| limina caelicolam tecti. cepere uolentem | |
| fumosi postes et ritu pauperis aeui | 175 |
| ante focos mensae, laetus nec senserat hospes | |
| aduenisse deum. sed enim de more parentum | |
| grato cursabat studio instabatque senectae, | |
| donec, opes festas, puris nunc poma canistris | |
| composuit, nunc inriguis citus extulit hortis | 180 |
| rorantis umore dapes, tum lacte fauisque | |
| distinxit dulcis epulas nulloque cruore | |
| polluta castus mensa Cerealia dona | |
| attulit ac primum Vestae detersit honorem | |
| undique et in mediam iecit libamina flammam. | 185 |
| deesse tuos latices, hac sedulitate senili | |
| captus, Iacche, uetas. subito, mirabile dictu, | |
| fagina pampineo spumarunt pocula suco, | |
| pauperis hospitii pretium, uilisque rubenti | |
| fluxit mulctra mero, et quercu in cratera cauata | 190 |
| dulcis odoratis umor sudauit ab uuis. | |
| 'En cape' Bacchus ait 'nondum tibi nota, sed olim | |
| uiticolae nomen peruulgatura Falerni | |
| munera,' et haud ultra latuit deus. inde nitentem | |
| lumine purpureo frontem cinxere corymbi, | 195 |
| et fusae per colla comae, dextraque pependit | |
| cantharus, ac uitis thyrso delapsa uirenti | |
| festas Nysaeo redimiuit palmite mensas. | |
| nec facilis laeto certasse, Falerne, sapori, | |
| postquam iterata tibi sunt pocula, iam pede risum, | 200 |
| iam lingua titubante moues, patrioque Lyaeo | |
| tempora quassatus, grates et praemia digna | |
| uix intellectis conaris reddere uerbis, | |
| donec composuit luctantia lumina Somnus, | |
| Somnus, Bacche, tibi comes additus. hinc ubi primo | 205 |
| ungula dispersit rores Phaethontia Phoebo, | |
| uuiferis late florebat Massicus aruis | |
| miratus nemora et lucentis sole racemos. | |
| it monti decus, atque ex illo tempore diues | |
| Tmolus <et> ambrosiis Ariusia pocula sucis | 210 |
| ac Methymna ferox lacibus cessere Falernis. | |
| Haec tum uasta dabat terrisque infestus agebat | |
| Hannibal, et sicci stimulabant sanguinis enses, | |
| ludificante ducem Fabio. iamque improba castris | |
| Ausoniis uota et pugnandi praua libido | 215 |
| gliscebat: proni decurrere monte parabant. | |
| Da famae, da, Musa, uirum, cui uincere bina | |
| concessum castra et geminos domitare furores. | |
| 'Feruida si nobis corda abruptumque putassent | |
| ingenium patres et si clamoribus' inquit | 220 |
| 'turbari facilem mentem, non ultima rerum | |
| et deplorati mandassent Martis habenas. | |
| stat pensata diu belli sententia: uincam | |
| seruare inuitos urgentisque ultima fata. | |
| nulli per Fabium e uobis cecidisse licebit. | 225 |
| si lucis piget et supremis esse cupido est | |
| nominis Ausonii taedetque in tempore tali | |
| nullum clade noua claraeque fragore ruinae | |
| insignem fecisse locum, reuocandus ab atris | |
| Flaminius uobis est sedibus. ille ruendi | 230 |
| iam dudum properans signum auspiciumque dedisset. | |
| an nondum praeceps uicinaque fata uidetis? | |
| una, ut debellet, satis est uictoria Poeno. | |
| state, uiri, et sentite ducem. cum optabile tempus | |
| deposcet dextras, tunc ista ferocia dicta | 235 |
| aequentur factis. non est, mihi credite, non est | |
| arduus in pugnas ferri labor: una reclusis | |
| omnes iam portis in campum effuderit hora. | |
| magnum illud solisque datum, quos mitis euntis | |
| Iuppiter aspexit, magnum est ex hoste reuerti. | 240 |
| fortunae Libys incumbit flatuque secundo | |
| fidit agens puppim. dum desinat aura sinusque | |
| destituat tumidos subducto flamine uentus, | |
| in rem cunctari fuerit. non ulla perenni | |
| amplexu Fortuna fouet. iam copia quanto | 245 |
| artior et nullo Tyriis certamine quantum | |
| detritum est famae! quin inter cetera nostra | |
| haud laude afuerit, modo qui—sed parcere dictis | |
| sit melius. iam uos acies et proelia et hostem | |
| poscitis? o maneat, superi, fiducia talis! | 250 |
| interea exclusa maioris sorte pericli | |
| me solum, quaeso, toti me opponite bello.' | |
| his dictis fractus furor et rabida arma quierunt: | |
| ut, cum turbatis placidum caput extulit undis | |
| Neptunus totumque uidet totique uidetur | 255 |
| regnator ponto, saeui fera murmura uenti | |
| dimittunt nullasque mouent in frontibus alas, | |
| tum sensim infusa tranquilla per aequora pace | |
| languentes tacito lucent in litore fluctus. | |
| Sensit cura sagax Poeni fraudisque ueneno | 260 |
| adgreditur mentes. pauca atque haec ruris auiti | |
| iugera nec multis Fabius uertebat aratris: | |
| Massicus uuiferis addebat nomina glaebis. | |
| hinc pestem placitum moliri et spargere causas | |
| in castra ambiguas. ferro flammisque pepercit | 265 |
| suspectamque loco pacem dedit arte maligna | |
| ceu clandestino traheretur foedere bellum. | |
| Intellectus erat Fabio, Tyriosque uidebat | |
| dictator saeuire dolos. sed non uacat †aegre | |
| inuidiam gladios inter lituosque timere | 270 |
| et dubia morsus famae depellere pugna, | |
| donec reptantem et nequiquam saepe trahendo | |
| huc illuc castra scrutantem proelia Poenum, | |
| qua nemorosa iuga et scopulosi uertice colles | |
| exurgunt, clausit sparsa ad diuortia turma. | 275 |
| hinc Laestrygoniae saxoso monte premebant | |
| a tergo rupes, undosis squalida terris | |
| hinc Literna palus, nec ferri aut militis usum | |
| poscebat regio, saeptos sed fraude locorum | |
| arta fames poenas miserae exactura Sagunti | 280 |
| urgebat, finisque aderat Carthaginis armis. | |
| Cuncta per et terras et lati stagna profundi | |
| condiderat somnus, positoque labore dierum | |
| pacem nocte datam mortalibus orbis agebat. | |
| at non Sidonium curis flagrantia corda | 285 |
| ductorem uigilesque metus haurire sinebant | |
| dona soporiferae noctis. nam membra cubili | |
| erigit et fului circumdat pelle leonis, | |
| qua super instratos proiectus gramine campi | |
| presserat ante toros. tunc ad tentoria fratris | 290 |
| fert gressus uicina citos. nec degener ille | |
| belligeri ritus taurino membra iacebat | |
| effultus tergo et mulcebat tristia somno. | |
| haud procul hasta uiri terrae defixa propinquae, | |
| et dir<a> e summa pendebat cuspide cassis; | 295 |
| at clipeus circa loricaque et ensis et arcus | |
| et telum Baliare simul tellure quiescunt. | |
| iuxta lecta manus, iuuenes in Marte probati, | |
| et sonipes strato carpebat gramina dorso. | |
| ut pepulere leuem intrantis uestigia somnum, | 300 |
| 'Heus!' inquit (pariterque manus ad tela ferebat) | |
| 'quae te cura uigil fessum, germane, fatigat?' | |
| ac iam constiterat sociosque in caespite fusos | |
| incussa reuocat castrorum ad munera planta, | |
| cum Libyae ductor: 'Fabius me noctibus aegris, | 305 |
| in curas Fabius nos excitat, illa senectus | |
| heu fatis quae sola meis currentibus obstat! | |
| cernis ut armata circumfundare corona, | |
| et uallet clausos collectus miles in orbe<m>. | |
| uerum, age, nunc quando res artae, percipe porro | 310 |
| quae meditata mihi. latos correpta per agros | |
| armenta adsueto belli de more secuntur. | |
| cornibus arentis edicam innectere ramos | |
| sarmentique leuis fronti religare maniplos, | |
| admotus cum feruorem disperserit ignis | 315 |
| ut passim exultent stimulante dolore iuuenci | |
| et uaga per collis ceruice incendia iactent. | |
| tum terrore nouo trepidus laxabit iniquas | |
| custos excubias maioraque nocte timebit. | |
| si cordi consulta (moras extrema recusant) | 320 |
| accingamur' ait. gemino tentoria gressu | |
| inde petunt. ingens clipeo ceruice reposta | |
| inter equos interque uiros interque iacebat | |
| capta manu spolia et rorantia caede Maraxes | |
| ac dirum, in somno ceu bella capesseret, amens | 325 |
| clamorem tum forte dabat dextraque tremente | |
| arma toro et notum quaerebat feruidus ensem. | |
| huic Mago, inuersa quatiens ut dispulit hasta | |
| bellantem somnum, 'Tenebris, fortissime ductor, | |
| iras compesce atque in lucem proelia differ. | 330 |
| ad fraudem occultamque fugam tutosque receptus | |
| nunc nocte utendum est. arentis nectere frondes | |
| cornibus et latis accensa immittere siluis | |
| armenta, oppositi reserent quo claustra manipli, | |
| germanus parat atque obsessa euellere castra. | 335 |
| emergamus, et hic Fabio persuadeat astus | |
| non certare dolis.' nihil hinc cunctante, sed acris | |
| incepti laeto iuuene, ad tentoria Acherrae | |
| festinant, cui parca quies minimumque soporis, | |
| nec notum somno noctes aequare: feroci | 340 |
| peruigil inseruibat equo fessumque leuabat | |
| tractando et frenis ora exagitata fouebat. | |
| at socii renouant tela arentemque cruorem | |
| ferro detergent et dant mucronibus iras. | |
| quid fortuna loci poscat, quid tempus, et ipsi | 345 |
| quaenam agitent, pandunt et coeptis ire ministrum | |
| haud segnem hortantur. discurrit tessera castris, | |
| intentiquo docent, quae sint properanda, mone<n>tque | |
| quisque suos: instat trepidis stimulatque ruentis | |
| nauus abire timor, dum caeca silentia dumque | 350 |
| maiores umbrae. rapida iam subdita peste | |
| uirgulta atque altis surgunt e cornibus ignes. | |
| hic uero ut, gliscente malo et quassantibus aegra | |
| armentis capita, adiutae pinguescere flammae | |
| coepere et uincens fumos erumpere uertex, | 355 |
| per collis dumosque (lues agit atra) per altos | |
| saxosi scopulos montis lymphata feruntur | |
| corpora anhela boum, atque obsessis naribus igni | |
| luctantur frustra rabidi mugire iuuenci. | |
| per iuga, per uallis errat Vulcania pestis | 360 |
| nusquam stante malo, uicinaque litora fulgent: | |
| quam multa adfixus caelo sub nocte serena | |
| fluctibus e mediis sulcator nauita ponti | |
| astra uidet, quam multa uidet, feruoribus atris | |
| cum Calabros urunt ad pinguia pabula saltus, | 365 |
| uertice Gargani residens incendia pastor. | |
| At facie subita uolitantum montibus altis | |
| flammarum, quis tunc ce<ci>dit custodia sorti, | |
| horrere atque ipsos nullo spargente uagari | |
| credere et indomitos pasci sub collibus ignes. | 370 |
| caelone exciderint, et magna fulmina dextra | |
| torserit Omnipotens, an caecis rupta cauernis | |
| fuderit egestas accenso sulphure flammas | |
| infelix tellus, media in formidine quaerunt. | |
| iamque abeunt, faucesque uiae citus occupat armis | 375 |
| Poenus et in patulos exultans emicat agros. | |
| huc tamen usque uigil processerat arte regendi | |
| dictator Trebiam et Tusci post stagna profundi, | |
| esset ut Hannibali Fabium Romanaque tela | |
| euasisse satis. quin et uestigia pulsi | 380 |
| et gressus premeret castris, ni sacra uocarent | |
| ad patrios ueneranda deos. tum uersus ad urbem | |
| adloquitur iuuenem, cui mos tramittere signa | |
| et belli summam primasque iubebat habenas, | |
| atque his praeformat dictis fingitque monendo: | 385 |
| 'Si factis nondum, Minuci, te cauta probare | |
| erudiit Fortuna meis, nec ducere uerba | |
| ad uerum decus ac prauis arcere ualebunt. | |
| uidisti clausum Hannibalem. nil miles et alae | |
| iuuere aut densis legio conferta maniplis. | 390 |
| testor te, solus clausi nec deinde morabor. | |
| dis sine me libare dapem et sollemnia ferre: | |
| hunc iterum atque iterum uinctum uel montibus altis | |
| amnibus aut rapidis (modo pugna absistite) tradam. | |
| interea (crede experto, non fallimus) aegris | 395 |
| nil mouisse salus rebus. sit gloria multis | |
| et placeat, quippe egregium, prosternere ferro | |
| hostem, sed Fabio sit uos seruasse triumphus. | |
| plena tibi castra atque intactus uulnere miles | |
| creditur: hos nobis (erit haec ti<bi> gloria) redde. | 400 |
| iam cernes Libycum hu<i>c uallo adsultare leonem, | |
| iam praedas offerre tibi, iam uertere terga, | |
| respectantem adeo atque iras cum fraude coquentem. | |
| claude, oro, castra et cunctas spes eripe pugnae. | |
| haec monuisse satis. sed si compescere corda | 405 |
| non datur oranti, magno te iure pioque | |
| dictator capere arma ueto.' sic castra relinquens | |
| uallarat monitis ac se referebat ad urbem. | |
| Ecce autem flatu classis Phoenissa secundo | |
| litora Caietae Laestrygoniosque recessus | 410 |
| sulcabat rostris portusque intrarat apertos | |
| ac totus multo spumabat remige pontus, | |
| cum trepidae fremitu uitreis e sedibus antri | |
| aequoreae pelago simul emersere sorores | |
| ac possessa uident infestis litora proris. | 415 |
| tum magno perculsa metu Nereia turba | |
| attonitae propere refluunt ad limina nota, | |
| Telebou<m> medio surgunt qua regna profundo | |
| pumiceaeque procul sedes. immanis in antro | |
| conditur abrupto Proteus ac spumea late | 420 |
| cautibus obiectis reiectat caerula uates. | |
| is postquam (sat gnarus enim rerumque metusque) | |
| per uarias lusit formas et terruit atri | |
| serpentis squamis horrendaque sibila torsit | |
| aut fremuit toruo mutatus membra leone, | 425 |
| 'Dicite,' ait 'quae causa uiae? quisue ora repente | |
| peruasit pallor? cur scire futura libido?' | |
| Ad quae Cymodoce, Nympharum maxima natu | |
| Italidum: 'Nosti nostros, praesage, timores. | |
| quid Tyriae classes ereptaque litora nobis | 430 |
| portendunt? num migrantur Rhoeteia regna | |
| in Libyam superis? aut hos Sarranus habebit | |
| nauita iam portus? patria num sede fugatae | |
| Atlantem et Calpen extrema habitabimus antra?' | |
| Tunc sic euoluens repetita exordia retro | 435 |
| incipit ambiguus uates reseratque futura: | |
| 'Laomedonteus Phrygia cum sedit in Ida | |
| pastor et errantis dumosa per auia tauros | |
| arguta reuocans ad roscida pascua canna | |
| audiuit sacrae lentus certamina formae, | 440 |
| tum matris currus niueos agitabat olores | |
| tempora sollicitus litis seruasse Cupido. | |
| paruulus ex umero corytos et aureus arcus | |
| fulgebat, nutuque uetans trepidare parentem | |
| monstrabat grauidam telis se ferre pharetram. | 445 |
| ast alius niuea comebat fronte capillos, | |
| purpureos alius uestis religabat amictus. | |
| cum sic suspirans roseo Venus ore decoros | |
| adloquitur natos: "Testis certissima uestrae | |
| ecce dies pietatis adest. quis credere saluis | 450 |
| hoc ausit uobis? de forma atque ore (quid ultra | |
| iam superest rerum?) certat Venus. omnia paruis | |
| si mea tela dedi blando medicata ueneno, | |
| si uester, caelo ac terris qui foedera sancit, | |
| stat supplex, cum uultis, auus: uictoria nostra | 455 |
| Cypron Idymaeas referat de Pallade palmas, | |
| de Iunone Paphos centum mihi fumet in aris." | |
| dumque haec aligeris instat Cytherea, sonabat | |
| omne nemus gradiente dea. iam bellica uirgo, | |
| aegide deposita et qua adsuetum casside crinem | 460 |
| inuoluit, nec compta tamen pacemque serenis | |
| condiscens oculis, ibat lucoque ferebat | |
| praedicto sacrae uestigia concita plantae. | |
| parte alia intrabat iussis Saturnia siluis, | |
| iudicium Phrygis et fastus pastoris et Iden | 465 |
| post fratris latura toros. postrema nitenti | |
| adfulsit uultu ridens Venus: omnia circa | |
| et nemora et penitus frondosis rupibus antra | |
| spirantem sacro traxerunt uertice odorem. | |
| nec iudex sedisse ualet, fessique nitoris | 470 |
| luce cadunt oculi, ac metuit dubitasse uideri. | |
| sed uictae fera bella deae uexere per aequor, | |
| atque excisa suo pariter cum iudice Troia. | |
| tum pius Aeneas terris iactatus et undis | |
| Dardanios Itala posuit tellure penatis. | 475 |
| dum cete ponto innabunt, dum sidera caelo | |
| lucebunt, dum sol Indo se litore tollet, | |
| hic regna et nullae regnis per saecula metae. | |
| at uos, o natae, currit dum immobile filum, | |
| Hadriaci fugite infaustas Sasonis harenas. | 480 |
| sanguineis tumidus ponto miscebitur undis | |
| Aufidus et rubros impellet in aequora fluctus, | |
| damnatoque deum quondam per carmina campo | |
| Aetolae rursus Teucris pugnabitis umbrae. | |
| Punica Romuleos quatient mox spicula muros, | 485 |
| multaque Hasdrubalis fulgebit strage Metaurus. | |
| hinc ille in furto genitus patruique piabit | |
| idem ultor patrisque necem; tum litus Elissae | |
| implebit flammis auelletque Itala Poenum | |
| uiscera torrentem et propriis superabit in oris. | 490 |
| huic Carthago armis, huic Africa nomine cedet, | |
| hic dabit ex sese qui tertia bella fatiget | |
| et cinerem Libyae ferat in Capitolia uictor.' | |
| Quae dum arcana deum uates euoluit in antro, | |
| iam monita et Fabium bellique equitumque magister | 495 |
| exuerat mente ac praeceps tendebat in hostem. | |
| pascere nec Poenus prauum ac nutrire furorem | |
| deerat et, ut paruo maiora ad proelia damno | |
| eliceret, dabat interdum simulantia terga: | |
| non aliter, quam qui sparsa per stagna profundi | 500 |
| euocat e liquidis piscem penetralibus esca, | |
| cumque leuem summa uidit iam nare sub unda, | |
| ducit sinuato captiuum ad litora lino. | |
| Fama furit uersos hostis, Poenumque salutem | |
| inuenisse fuga: liceat si uincere, finem | 505 |
| promitti cladum, sed enim dicione carere | |
| uirtutem, et poenas uincentibus esse repostas. | |
| clausurum iam castra ducem rursusque referri | |
| uaginae iussurum enses, reddatur in armis | |
| ut ratio, et purget miles cur uicerit hostem. | 510 |
| haec uulgus. necnon patrum Saturnia mentes | |
| inuidiae stimulo fodit et popularibus auris. | |
| tunc indigna fide censent optandaque Poeno, | |
| quae mox haud paruo luerent damnata periclo. | |
| Diuiditur miles, Fabioque equitumque magistro | 515 |
| imperia aequantur penitus. cernebat et expers | |
| irarum senior, magnas ne penderet alti | |
| erroris poenas patria inconsulta, timebat. | |
| ac tum, multa putans secum, ut remeauit ab urbe, | |
| partitus socias uires, uicina propinquis | 520 |
| signa iugis locat et specula sublimis ab alta | |
| non Romana minus seruat quam Punica castra. | |
| nec mora. disiecto Minuci uecordia uallo | |
| perdendi simul et pereundi ardebat amore. | |
| Quem postquam rapidum uidit procedere castris | 525 |
| hinc Libys, hinc Fabius, simul accendere sagacis | |
| in subitum curas: propere capere arma maniplis | |
| edicit uallique tenet munimine turmas | |
| Ausonius, torquet totas in proelia uires | |
| Poenorum ductor propellitque agmina uoce: | 530 |
| 'Dum dictator abest, rape, miles, tempora pugnae. | |
| non sperata diu plano certamina campo | |
| offert ecce deus. quando data copia, longum | |
| detergete situm ferro multoque cruore | |
| exsatiate, uiri, plenos rubiginis enses.' | 535 |
| Atque ea Cunctator pensabat ab aggere ualli | |
| perlustrans campos oculis, tantoque periclo | |
| discere, quinam esset Fabius, te, Roma, dolebat. | |
| cui natus iuncta arma ferens 'Dabit improbus,' inquit | |
| 'quas dignum est, poenas, qui per suffragia caeca | 540 |
| inuasit nostros haec ad discrimina fasces. | |
| insanae spectate tribus. pro lubrica rostra | |
| et uanis fora laeta uiris! nunc munera Martis | |
| aequent imperio et solem concedere nocti | |
| sciscant imbelles. magna mercede piabunt | 545 |
| erroris rabiem et nostrum uiolasse parentem.' | |
| tum senior, quatiens hastam lacrimisque coortis. | |
| 'Sanguine Poenorum, iuuenis, tam tristia dicta | |
| sunt abolenda tibi. patiarne ante ora manusque | |
| ciuem deleri nostras, aut uincere Poenum, | 550 |
| me spectante, sinam? non aequauisse minorem | |
| soluetur culpa si sunt mihi talia corda? | |
| iamque hoc, ne dubites, longaeui, nate, parentis | |
| accipe et aeterno fixum sub pectore serua: | |
| succensere nefas patriae, nec foedior ulla | 555 |
| culpa sub extremas fertur mortalibus umbras. | |
| sic docuere senes. quantus qualisque fuisti, | |
| cum pulsus lare et extorris Capitolia curru | |
| intrares exul, tibi corpora caesa, Camille, | |
| damnata quot sunt dextra! pacata fuissent | 560 |
| ni consulta uiro mensque impenetrabilis irae, | |
| mutassentque solum sceptris Aeneia regna | |
| nullaque nunc stares terrarum uertice, Roma. | |
| pone iras, o nate, meas. socia arma feramus | |
| et celeremus opem.' iamque intermixta sonabant | 565 |
| classica, procursusque uiros conliserat acer. | |
| Primus claustra manu portae dictator et altos | |
| disiecit postis rupitque in proelia cursum. | |
| non grauiore mouent uenti certamina mole | |
| Odrysius Boreas et Syrtim tollere pollens | 570 |
| Africus, obnixi cum bella furentia torquent: | |
| distraxere fretum ac diuersa ad litora uoluunt | |
| aequor quisque suum; sequitur stridente procella | |
| nunc huc, nunc illuc, raptum mare et intonat undis. | |
| haud prorsus daret ullus honos tellusque subacta | 575 |
| Phoenicum et Carthago ruens, iniuria quantum | |
| orta ex inuidia decoris tulit. omnia namque | |
| dura simul deuicta uiro, metus, Hannibal, irae, | |
| inuidia, atque una fama et fortuna subactae. | |
| Poenus ab excelso rapidos decurrere uallo | 580 |
| ut uidit, tremuere irae, ceciditque repente | |
| cum gemitu spes haud dubiae praesumpta ruinae. | |
| quippe aciem denso circumuallauerat orbe | |
| hausurus clausos coniectis undique telis. | |
| atque hic Dardanius prauo certamine ductor | 585 |
| iam Styga et aeternas intrarat mente tenebras | |
| (nam Fabium auxiliumque uiri sperare pudebat), | |
| cum senior gemino complexus proelia cornu | |
| ulteriore ligat Poenorum terga corona | |
| et modo claudentis aciem nunc, extima cingens, | 590 |
| clausos ipse tenet. maiorem surgere in arma | |
| maioremque dedit cerni Tirynthius. altae | |
| scintillant cristae et, mirum, uelocibus ingens | |
| per subitum membris uenit uigor: ingerit hastas | |
| auersumque premit telorum nubibus hostem: | 595 |
| qualis post iuuenem, nondum subeunte senecta, | |
| rector erat Pylius bellis aetate secunda. | |
| Inde ruens Thurin et Buten et Narin et Arsen | |
| dat leto fisumque manus conferre Mahalcen, | |
| cui decus insigne et quaesitum cuspide nomen. | 600 |
| tum Garadum largumque comae prosternit Adherben | |
| et geminas acies superantem uertice Thulin, | |
| qui summas alto prensabat in aggere pinnas, | |
| eminus hos, gladio Sapharum gladioque Monaesum | |
| et Morinum pugnas aeris stridore cientem, | 605 |
| dexteriore gena cum sedit letifer ictus, | |
| perque tubam fixae decurrens uulnere malae | |
| extremo fluxit propulsus murmure sanguis. | |
| proximus huic iaculo Nasamonius occidit Idmon. | |
| namque super tepido lapsantem sanguine et aegra | 610 |
| lubrica nitentem nequiquam euadere planta | |
| impacto prosternit equo trepideque leuantem | |
| membra adflicta solo pressa uiolentius hasta | |
| implicuit terrae telumque in caede reliquit. | |
| haeret humi cornus motu tremefacta iacentis | 615 |
| et campo seruat mandatum adfixa cadauer. | |
| Necnon exemplo laudis furiata iuuentus, | |
| Sullaeque Crassique simul iunctusque Metello | |
| Furnius ac melior dextrae Torquatus, inibant | |
| proelia et unanimi uel morte emisse uolebant | 620 |
| spectari Fabio. miser hic uestigia retro | |
| dum rapit et molem subducto corpore uitat | |
| intorti Bibulus saxi atque in terga refertur, | |
| strage super lapsus socium, qua fibula morsus | |
| loricae crebro laxata resoluerat ictu, | 625 |
| accepit lateri penitusque in uiscera adegit | |
| extabat fixo quod forte cadauere ferrum. | |
| heu sortem necis! euasit Garamantica tela | |
| Marmaridumque manus, ut inerti cuspide fusus | |
| occideret, telo non in sua uulnera misso. | 630 |
| uoluitur exanimis, turpatque decora iuuenta | |
| ora nouus pallor. membris dimissa solutis | |
| arma fluunt, erratque niger per lumina somnus. | |
| Venerat ad bellum Tyria Sidone, nepotum | |
| excitus prece, et auxilio socia arma ferebat, | 635 |
| Eoa tumidus pharetrati militis ala, | |
| gens Cadmi, Cleadas; fulua cui plurima passim | |
| casside et aurato fulgebat gemma monili, | |
| qualis ubi Oceani renouatus Lucifer unda | |
| laudatur Veneri et certat maioribus astris. | 640 |
| ostro ipse ac sonipes ostro totumque per agmen | |
| purpura Agenoreis saturata micabat aenis. | |
| hic auidum pugnae <et> tam clarum excidere nomen | |
| Brutum exoptantem, uarie nunc laeuus in orbem, | |
| nunc dexter leuibus flexo per deuia gyris | 645 |
| ludificatus equo, uolucrem post terga sagittam | |
| fundit Achaemenio detractans proelia ritu. | |
| nec damnata manus, medio sed, flebile, mento | |
| armigeri Cascae penetrabilis haesit harundo | |
| oblicumque secans subrecta cuspide uulnus | 650 |
| umenti ferrum admouit tepefacta palato. | |
| at Brutus diro casu turbatus amici | |
| ausum multa uirum et spargentem in uulnera saeuos | |
| fraude fugae calamos, iam nullis cursibus instat | |
| prendere cornipedis, sed totam pectoris iram | 655 |
| mandat atrox hastae telumque uolatile nodo | |
| excutit et summum, qua laxa monilia crebro | |
| nudabant uersu, tramittit cuspide pectus. | |
| labitur intento cornu transfossus, et una | |
| arcum laeua cadens, dimisit dextra sagittam. | 660 |
| At non tam tristi sortitus proelia Marte | |
| Phoebei Soractis honor Carmelus agebat. | |
| sanguine quippe suo iam Bagrada tinxerat ensem, | |
| dux rectorque Nubae populi, iam fusus eidem | |
| Zeusis Amyclaei stirps impacata Phalanti, | 665 |
| quem tulerat mater claro Phoenissa Laconi. | |
| talia dum metuit, nec pugnae fisus in hoste | |
| tam rapido nec deinde fugae, suadente pauore, | |
| per dumos miser in uicina cacumina quercus | |
| repserat atque alta sese occultabat in umbra | 670 |
| Hampsicus, insistens tremulis sub pondere ramis. | |
| hunc longa multa orantem Carmelus et altos | |
| mutantem saltu ramos transuerberat hasta, | |
| ut, qui uiscatos populatur harundine lucos, | |
| dum nemoris celsi procera cacumina sensim | 675 |
| substructa certat tacitus contingere meta, | |
| sublimem calamo sequitur crescente uolucrem. | |
| effudit uitam, atque alte manante cruore | |
| membra pependerunt curuato exanguia ramo. | |
| Iamque in palantis ac uersos terga feroces | 680 |
| pugnabant Itali, subitus cum mole pauenda | |
| terrificis Maurus prorumpit Tunger in armis. | |
| nigra uiro membra, et furui iuga celsa trahebant | |
| cornipedes, totusque nouae formidinis arte | |
| concolor aequabat liuentia currus equorum | 685 |
| terga: nec erectis similes imponere cristis | |
| cessarat pennas, aterque tegebat amictus: | |
| ceu quondam aeternae regnator noctis, ad imos | |
| cum fugeret thalamos Hennaea uirgine rapta, | |
| egit nigrantem Stygia caligine currum. | 690 |
| at Cato, tum prima sparsus lanugine malas, | |
| quod peperere decus Circaeo Tuscula dorso | |
| moenia, Laertae quondam regnata nepoti, | |
| quamquam tardatos turbata fronte Latinos | |
| collegisse gradum uidet, imperterritus ipse | 695 |
| ferrata calce atque effusa largus habena | |
| cunctantem impellebat equum. negat obuius ire | |
| et trepidat cassa sonipes exterritus umbra. | |
| tum celer in pugnam dorso delatus ab alto | |
| alipedem planta currum premit atque uolanti | 700 |
| adsilit a tergo. cecidere et lora repente | |
| et stimuli, ferrumque super ceruice tremiscens | |
| palluit infelix subducto sanguine Maurus. | |
| ora rapit gladio praefixaque cuspide portat. | |
| At saeuo Mauorte ferox perrumpit anhelum | 705 |
| dictator cum caede globum. miserabile uisu, | |
| uulneribus fessum ac multo labente cruore | |
| ductorem cernit suprema ac foeda precantem. | |
| manauere genis lacrimae, clipeoque pauentem | |
| protegit et natum stimulans 'Fortissime, labem | 710 |
| hanc pellamus' ait 'Poenoque ob mitia facta, | |
| quod nullos nostris ignis disperserit aruis, | |
| dignum expendamus pretium.' tunc arte paterna | |
| ac stimulis gaudens iuuenis circumdata Poenum | |
| agmina deturbat gladio campumque relaxat, | 715 |
| donec Sidonius decederet aequore ductor: | |
| ceu, stimulante fame, rapuit cum Martius agnum | |
| auerso pastore lupus fetumque trementem | |
| ore tenet presso, tum, si uestigia cursu | |
| auditis celeret balatibus obuia pastor, | 720 |
| iam sibimet metuens, spirantem dentibus imis | |
| reiectat praedam et uacuo fugit aeger hiatu. | |
| †tum demum, Tyriis quas circumfuderat atra | |
| tempestas, Stygiae tandem fugere tenebrae. | |
| torpebant dextra<e>, et sese meruisse negabant | 725 |
| seruari, subitisque bonis mens aegra natabat: | |
| ut, qui conlapsa pressi iacuere ruina, | |
| eruta cum subito membra et nox atra recessit, | |
| coniuent solemque pauent agnoscere uisu. | |
| Quis actis senior numerato milite laetus | 730 |
| collis et tuto repetebat in aggere castra. | |
| ecce autem e media iam morte renata iuuentus | |
| clamorem tollens ad sidera et ordine longo | |
| ibat ouans Fabiumque decus Fabiumque salutem | |
| certatim et magna memorabant uoce parentem. | 735 |
| tum qui partitis dissederat ante maniplis | |
| 'Sancte' ait 'o genitor, reuocato ad lucis honorem | |
| si fas uera queri, cur nobis castra uirosque | |
| diuidere est licitum? patiens cur arma dedisti, | |
| quae solus rexisse uales? hoc munere lapsi | 740 |
| aeternas multo cum sanguine uidimus umbras. | |
| ocius huc aquilas seruataque signa referte. | |
| hic patria est, murique urbis stant pectore in uno. | |
| tuque dolos, Poene, atque astus tandem exue notos: | |
| cum solo tibi iam Fabio sunt bella gerenda.' | 745 |
| Haec ubi dicta dedit, mille hinc, uenerabile uisu, | |
| caespite de uiridi surgunt properantibus arae. | |
| nec prius aut epulas aut munera grata Lyaei | |
| fas cuiquam tetigisse fuit quam multa precatus | |
| in mensam Fabio sacrum libauit honorem. | 750 |