| LIBER NONVS | |
| Turbato monstris Latio cladisque futurae | 9.1 |
| signa per Ausoniam prodentibus inrita diuis, | |
| haud secus ac si fausta forent et prospera pugnae | |
| omina uenturae, consul traducere noctem | |
| exsomnis telumque manu uibrare per umbras | 5 |
| ac modo segnitie Paulum increpitare, modo acris | |
| exercere tubas nocturnaque classica uelle. | |
| nec minor in Poeno properi certaminis ardor. | |
| erumpunt uallo fortuna urgente sinistra | |
| consertaeque manus. nam sparsi ad pabula campis | 10 |
| uicinis raptanda Macae fudere uolucrem | |
| telorum nubem. ante omnis inuadere bella | |
| Mancinus gaudens hostilique unguere primus | |
| tela cruore cadit, cadit et numerosa iuuentus. | |
| nec pecudum fibras Varro et contraria Paulo | 15 |
| auspicia incusante deum compesceret arma, | |
| ni sors alterni iuris, quo castra reguntur, | |
| arbitrium pugnae properanti in fata negasset. | |
| quae tamen haud ualuit perituris milibus una | |
| plus donasse die. rediere in castra, gemente | 20 |
| haud dubie Paulo, qui crastina iura uideret | |
| amenti cessura uiro, frustraque suorum | |
| seruatas a caede animas. nam turbidus ira | |
| infensusque morae dilata ob proelia ductor | |
| 'Sicine, sic' inquit 'grates pretiumque rependis, | 25 |
| Paule, tui capitis? meruerunt talia, qui te | |
| legibus atque urnae dira eripuere minanti? | |
| tradant immo hosti reuocatos ilicet enses, | |
| tradant arma iube, aut pugnantum deripe dextris. | |
| sed uos, quorum oculos atque ora umentia uidi, | 30 |
| uertere cum consul terga et remeare iuberet, | |
| ne morem et pugnae signum expectate petendae. | |
| dux sibi quisque uiam rapito, cum spargere primis | |
| incipiet radiis Gargana cacumina Phoebus. | |
| pandam egomet propere portas. ruite ocius atque hunc | 35 |
| ereptum reuocata diem.' sic turbidus aegra | |
| pestifero pugnae castra incendebat amore. | |
| At Paulus, iam non idem nec mente nec ore, | |
| sed qualis stratis deleto milite campis | |
| post pugnam stetit, ante oculos atque ora futuro | 40 |
| obuersante malo, ceu iam spe lucis adempta | |
| cum stupet exanimata parens natique tepentis | |
| nequiquam fouet extremis amplexibus artus, | |
| 'Per totiens' inquit 'concussae moenia Romae, | |
| perque has, nox Stygia quas iam circumuolat umbra, | 45 |
| insontis animas, cladi parce obuius ire. | |
| dum transit diuum furor et consumitur ira | |
| Fortunae, nouus Hannibalis, sat, nomina ferre | |
| si discit miles nec frigidus aspicit hostem. | |
| nonne uides, cum uicinis auditur in aruis, | 50 |
| quam subitus linquat pallentia corpora sanguis, | |
| quamque fluant arma ante tubas? cunctator et aeger, | |
| ut rere, in pugnas Fabius quotcumque sub illis | |
| culpatis duxit signis, nunc arma capessunt. | |
| at quos Flaminius—sed dira auertite diui. | 55 |
| sin nostris animus monitis precibusque repugnat, | |
| aures pande deo. cecinit Cymaea per orbem | |
| haec olim uates et te praesaga tuosque | |
| uulgauit terris proauorum aetate furores. | |
| iamque alter tibi, nec perplexo carmine, coram | 60 |
| fata cano uates: sistis ni crastina signa, | |
| firmabis nostro Phoebeae dicta Sibyllae | |
| sanguine. nec Graio posthac Diomede ferentur, | |
| sed te, si perstas, insignes consule campi.' | |
| haec Paulus, lacrimaeque oculis ardentibus ortae. | 65 |
| Necnon et noctem sceleratus polluit error. | |
| Xanthippo captus Libycis tolerarat in oris | |
| seruitium Satricus, mox inter praemia regi | |
| Autololum dono datus ob uirtutis honorem. | |
| huic domus et gemini fuerant Sulmone relicti | 70 |
| matris in uberibus nati, Mancinus et una | |
| nomine Rhoeteo Solimus. nam Dardana origo | |
| et Phrygio genus a proauo, qui sceptra secutus | |
| Aeneae claram muris fundauerat urbem | |
| ex sese dictam Solimon. celebrata colonis | 75 |
| mox Italis paulatim attrito nomine Sulmo. | |
| at tum barbaricis Satricus cum rege cateruis | |
| aduectus, quo non spretum, si posceret usus, | |
| noscere Gaetulis Latias interprete uoces, | |
| postquam posse datum Paeligna reuisere tecta | 80 |
| et patrium sperare Larem, ad conamina noctem | |
| aduocat ac furtim castris euadit iniquis. | |
| sed fuga nuda uiri. sumpto nam prodere coepta | |
| uitabat clipeo et dextra remeabat inermi. | |
| exuuias igitur prostrataque corpora campo | 85 |
| lustrat et exutis Mancini cingitur armis. | |
| iamque metus leuior. uerum, cui dempta ferebat | |
| exangui spolia et cuius nudauerat artus, | |
| natus erat, paulo ante Maca prostratus ab hoste. | |
| Ecce sub aduentum noctis primumque soporem | 90 |
| alter natorum, Solimus, uestigia uallo | |
| Ausonio uigil extulerat, dum sorte uicissim | |
| alternat portae excubias, fratrisque petebat | |
| Mancini stratum sparsa inter funera corpus, | |
| furtiua cupiens miserum componere terra. | 95 |
| nec longum celerarat iter, cum tendere in armis | |
| aggere Sidonio uenientem conspicit hostem, | |
| quodque dabat fors in subitis necopina, sepulcro | |
| Aetoli condit membra occultata Thoantis. | |
| inde, ubi nulla sequi propius pone arma uirumque | 100 |
| incomitata uidet uestigia ferre per umbras, | |
| prosiliens tumulo contorquet nuda parentis | |
| in terga haud frustra iaculum, Tyriamque sequentum | |
| Satricus esse manum et Sidonia uulnera credens, | |
| auctorem caeci trepidus circumspicit ictus. | 105 |
| Verum ubi uictorem iuuenili robore cursus | |
| attulit et notis fulsit lux tristis ab armis | |
| fraternusque procul luna prodente retexit | |
| ante oculos sese et radiauit comminus umbo, | |
| exclamat iuuenis subita flammatus ab ira: | 110 |
| 'Non sim equidem Sulmone satus tua, Satrice, proles | |
| nec frater, Mancine, tuus fatearque nepotem | |
| Pergameo indignum Solimo, si euadere detur | |
| huic nostras impune manus. tu nobile gestes | |
| germani spolium ante oculos referasque superba | 115 |
| me spirante domus Paelignae perfidus arma? | |
| haec tibi, cara parens Acca, ad solacia luctus | |
| dona feram, nati ut figas aeterna sepulcro.' | |
| Talia uociferans stricto mucrone ruebat. | |
| ast illi iam tela manu iamque arma fluebant | 120 |
| audita patria natisque et coniuge et armis, | |
| ac membra et sensus gelidus stupefecerat horror. | |
| tum uox semanimi miseranda effunditur ore: | |
| 'Parce, precor, dextrae, non ut mihi uita supersit | |
| (quippe nefas hac uelle frui), sed sanguine nostro | 125 |
| ne damnes, o nate, manus. Carthaginis ille | |
| captiuus, patrias nunc primum aduectus in oras, | |
| ille ego sum Satricus, Solimi genus. haud tua, nate, | |
| fraus ulla est. iaceres in me cum feruidus hastam, | |
| Poenus eram. uerum castris elapsus acerbis | 130 |
| ad uos et carae properabam coniugis ora: | |
| hunc rapui exanimi clipeum. sed iam unice nobis | |
| haec fratris tumulis arma excusata reporta. | |
| curarum tibi prima tamen sit, nate, referre | |
| ductori monitus Paulo, producere bellum | 135 |
| nitatur Poenoque neget certamina Martis. | |
| augurio exultat diuum immensamque propinqua | |
| stragem acie sperat. quaeso, cohibete furentem | |
| Varronem: namque hunc fama est impellere signa. | |
| sat magnum hoc miserae fuerit mihi cardine uitae | 140 |
| solamen cauisse meis. nunc ultima, nate, | |
| inuento simul atque amisso redde parenti | |
| oscula.' sic fatus galeam exuit atque rigentis | |
| inuadit nati tremebundis colla lacertis: | |
| attonito mentis uerbis sanare pudorem | 145 |
| uulneris impressi <et> telum excusare laborat: | |
| 'Quis testis nostris, quis conscius adfuit actis? | |
| non nox errorem nigranti condidit umbra? | |
| cur trepidas? da, nate, magis, da iungere pectus. | |
| absoluo pater ipse manum, atque in fine laborum | 150 |
| hac condas oculos dextra, precor.' at miser imo | |
| pectore suspirans iuuenis non uerba uicesque | |
| adloquio uocemue refert, sed sanguinis atri | |
| sistere festinat cursum laceroque ligare | |
| ocius inlacrimans altum uelamine uulnus. | 155 |
| tandem inter gemitus miserae erupere querelae: | |
| 'Sicine te nobis, genitor, Fortuna reducit | |
| in patriam? sic te nato natumque parenti | |
| impia restituit? felix o terque quaterque | |
| frater, cui fatis genitorem agnoscere ademptum. | 160 |
| ast ego, Sidoniis imperditus, ecce, parentem | |
| uulnere cognosco. saltem hoc, Fortuna, fuisset | |
| solamen culpae, dubia ut mihi signa dedisses | |
| infausti generis. uerum linquetur iniquis | |
| non ultra superis nostros <s>celerare labores.' | 165 |
| Haec dum amens queritur, iam deficiente cruore | |
| in uacuas senior uitam disperserat auras. | |
| tum iuuenis maestum attollens ad sidera uultum | |
| 'Pollutae dextrae et facti Titania testis | |
| infandi, quae nocturno mea lumine tela | 170 |
| derigis in patrium corpus, non amplius' inquit | |
| 'his oculis et damnato uiolabere uisu.' | |
| haec memorat, simul ense fodit praecordia et atrum | |
| sustentans uulnus mananti sanguine signat | |
| in clipeo mandata patris: fvge proelia varro, | 175 |
| ac summi tegimen suspendit cuspide teli | |
| defletumque super prosternit membra parentem. | |
| Talia uenturae mittebant omina pugnae | |
| Ausoniis superi, sensimque abeuntibus umbris | |
| conscia nox sceleris roseo cedebat Eoo. | 180 |
| ductor in arma suos Libys et Romanus in arma | |
| excibant de more suos, Poenisque redibat | |
| qualis nulla dies omni surrexerit aeuo. | |
| 'Non uerborum' inquit 'stimulantum' Poenus 'egetis, | |
| Herculeis iter a metis ad Iapygis agros | 185 |
| uincendo emensi. nusquam est animosa Saguntos, | |
| concessere Alpes, pater ipse superbus aquarum | |
| Ausoni<d>um Eridanus captiuo defluit alueo. | |
| strage uirum mersus Trebia est, atque ora sepulcro | |
| Lydia Flaminio premitur, lateque refulgent | 190 |
| ossibus ac nullo sulcantur uomere campi. | |
| clarior his titulus plusque adlatura cruoris | |
| lux oritur. mihi magna satis, sat uero superque | |
| bellandi merces sit gloria: cetera uobis | |
| uincantur. quicquid diti deuexit Hibero, | 195 |
| quicquid in Aetnaeis iactauit Roma triumphis, | |
| quin etiam Libyco si quid de litore raptum | |
| condidit, in uestros ueniet sine sortibus enses. | |
| ferte domos quod dextra dabit. nil ductor honoris | |
| ex opibus posco. raptor per saecula longa | 200 |
| Dardanus edomitum uobis spoliauerit orbem. | |
| qui Tyria ducis Sarranum ab origine nomen, | |
| seu Laurens tibi, Sigeo sulcata colono, | |
| adridet tellus, seu sunt Byzacia cordi | |
| rura magis centum Cereri fruticantia culmis, | 205 |
| electos optare dabo inter praemia campos. | |
| addam etiam, flaua Thybris quas inrigat unda, | |
| captiuis late gregibus depascere ripas. | |
| qui uero externo socius mihi sanguine Byrsae | |
| signa moues, dextram Ausonia si caede cruentam | 210 |
| attolles, hinc iam ciuis Carthaginis esto. | |
| neu uos Garganus Daunique fefellerit ora, | |
| ad muros statis Romae. licet auia longe | |
| urbs agat et nostro procul a certamine distet, | |
| hic hodie ruet, atque ultra te ad proelia miles | 215 |
| nulla uoco: ex acie tende in Capitolia cursum.' | |
| Haec memorat. tum propulso munimine ualli | |
| fossarum rapuere moras, aciemque locorum | |
| consilio curuis accommodat ordine ripis. | |
| barbaricus laeuo stetit ad certamina cornu | 220 |
| bellator Nasamon unaque immanior artus | |
| Marmarides, tum Maurus atrox Garamasque Macesque | |
| et Massylae acies et ferro uiuere laetum | |
| uulgus Adyrmachidae pariter, gens accola Nili, | |
| corpora ab immodico seruans nigrantia Phoebo. | 225 |
| quis positum agminibus caput imperiumque Nealces. | |
| at parte in dextra, sinuat qua flexibus undam | |
| Aufidus et curuo circum errat gurgite ripas, | |
| Mago regit. subiere leues, quos horrida misit | |
| Pyrene, populi et uario cinxere tumultu | 230 |
| flumineum latus: effulget caetrata iuuentus, | |
| Cantaber ante alios nec tectus tempora Vasco | |
| ac torto miscens Baliaris proelia plumbo | |
| Baetigenaeque uiri. celsus media ipse coercet | |
| agmina, quae patrio firmauit milite quaeque | 235 |
| Celtarum Eridano perfusis saepe cateruis. | |
| sed qua se fluuius retro labentibus undis | |
| eripit et nullo cuneos munimine uallat, | |
| turritas moles ac propugnacula dorso | |
| belua nigranti gestans, ceu mobilis agger, | 240 |
| nutat et erectos attollit ad aethera muros. | |
| cetera iam Numidis circumuolitare uagosque | |
| ferre datur cursus et toto feruere campo. | |
| Dum Libys incenso dispensat milite uires | |
| hortandoque iterum atque iterum insatiabilis urget | 245 |
| factis quemque suis et se cognoscere iactat | |
| qua dextra ueniant stridentis sibila teli, | |
| promittitque uiris nulli se defore testem, | |
| iam Varro exacta uallo legione mouebat | |
| cladum principia, ac pallenti laetus in unda | 250 |
| laxabat sedem uenturis portitor umbris. | |
| stant primi, quos sanguineae pendente uetabant | |
| ire notae clipeo, defixique omine torpent. | |
| iuxta terribilis facies: miseranda iacebant | |
| corpora in amplexu, natusque in pectore patris | 255 |
| imposita uulnus dextra letale tegebat. | |
| effusae lacrimae, Mancinique inde reuersus | |
| fraterna sub morte dolor, tum triste mouebat | |
| augurium et similes defuncto in corpore uultus. | |
| ocius erroris culpam deflendaque facta | 260 |
| ductori pandunt atque arma uetantia pugnam. | |
| ille ardens animi 'Ferte haec' ait 'omnia Paulo. | |
| namque illum, cui femineo stant corde timores, | |
| mouerit ista manus, quae caede imbuta nefanda, | |
| cum Furiae expeterent poenas, fortasse paterno | 265 |
| signauit moriens sceleratum sanguine carmen.' | |
| Tum minitans propere discribit munera pugnae, | |
| quaque feras saeuus gentes aciemque Nealces | |
| temperat, hac sese Marso cum milite cumque | |
| Samnitum opponit signis et Iapyge alumno. | 270 |
| at campi medio (namque hac in parte uidebat | |
| stare ducem Libyae) Seruilius obuia adire | |
| arma et Picentis Vmbrosque inferre iubetur. | |
| cetera Paulus habet dextro certamina cornu. | |
| his super insidias contra Nomadumque uolucrem | 275 |
| Scipiadae datur ire manum, quaeque arte dolisque | |
| scindent se turmae, praedicit spargere bellum. | |
| Iamque propinquabant acies, agilique uirorum | |
| discursu mixtoque simul calefacta per ora | |
| cornipedum hinnitu et multum strepitantibus armis | 280 |
| errabat caecum turbata per agmina murmur. | |
| sic, ubi prima mouent pelago certamina uenti, | |
| inclusam rabiem ac sparsuras astra procellas | |
| parturit unda freti fundoque emota minacis | |
| expirat per saxa sonos atque acta cauernis | 285 |
| torquet anhelantem spumanti uertice pontum. | |
| Nec uero fati tam saeuo in turbine solum | |
| terrarum fuit ille labor. discordia demens | |
| intrauit caelo superosque ad bella coegit. | |
| hinc Mauors, hinc Gradiuum comitatus Apollo | 290 |
| et domitor tumidi pugnat maris, hinc Venus amens, | |
| hinc Vesta et captae stimulatus caede Sagunti | |
| Amphitryoniades, pariter ueneranda Cybebe | |
| Indigetesque dei Faunusque satorque Quirinus | |
| alternusque animae mutato Castore Pollux. | 295 |
| contra cincta latus ferro Saturnia Iuno | |
| et Pallas, Libycis Tritonidos edita lymphis, | |
| ac patrius flexis per tempora cornibus Hammon, | |
| multaque praeterea diuorum turba minorum. | |
| quorum ubi mole simul uenientum et gressibus alma | 300 |
| intremuit tellus, pars impleuere propinquos | |
| diuisi montes, pars sedem nube sub alta | |
| ceperunt: uacuo descensum ad proelia caelo. | |
| Tollitur immensus deserta ad sidera clamor, | |
| Phlegraeis quantas effudit ad aethera uoces | 305 |
| terrigena in campis exercitus, aut sator aeui | |
| quanta Cyclopas noua fulmina uoce poposcit | |
| Iuppiter, extructis uidit cum montibus ire | |
| magnanimos raptum caelestia regna Gigantas. | |
| nec uero prima in tantis concursibus hasta | 310 |
| ulla fuit: stridens nimbus certante furore | |
| telorum simul effusus, cupidaeque cruoris | |
| hinc atque hinc animae gemina cecidere procella. | |
| ac <p>rius insanus dextra qua<m> ducitur ensis | |
| bellantum pars magna iacet. super ipsa suorum | 315 |
| corpora consistunt auidi calcantque gementis. | |
| nec magis aut Libyco protrudi Dardana nisu | |
| auertiue potest pubes, aut ordine pelli | |
| fixa suo Sarrana manus, quam uellere sede | |
| si coeptet Calpen impacto gurgite pontus. | 320 |
| amisere ictus spatium, nec morte peracta | |
| artatis cecidisse licet. galea horrida flictu | |
| aduersae ardescit galeae, clipeusque fatiscit | |
| impulsu clipei, atque ensis contunditur ense. | |
| pes pede, uirque uiro teritur, tellusque uideri | 325 |
| sanguine operta nequit, caelumque et sidera pendens | |
| abstulit ingestis nox densa sub aethere telis. | |
| quis astare loco dederat Fortuna secundo, | |
| contorum longo et procerae cuspidis ictu, | |
| ceu primas agitent acies, certamina miscent. | 330 |
| at, quos deinde tenet retrorsum inglorius ordo, | |
| missilibus certant pugnas aequare priorum. | |
| ultra clamor agit bellum, milesque cupiti | |
| Martis inops saeuis impellit uocibus hostem. | |
| non ullum defit teli genus. <h>i sude pugnas, | 335 |
| hi pinu flagrante cient, hi pondere pili, | |
| at saxis fundaque alius iaculoque uolucri. | |
| interdum stridens per nubila fertur harundo, | |
| interdumque ipsis metuenda phalarica muris. | |
| Speramusne, deae, quarum mihi sacra coluntur, | 340 |
| mortali totum hunc aperire in saecula uoce | |
| posse diem? tantumne datis confidere linguae, | |
| ut Cannas uno ore sonem? si gloria uobis | |
| nostra placet neque uos magnis auertitis ausis, | |
| huc omnis cantus Phoebumque uocate parentem. | 345 |
| uerum utinam posthac animo, Romane, secunda, | |
| quanto nunc aduersa, feras, si<n>tque hactenus, oro, | |
| nec libeat temptare deis an Troia proles | |
| par bellum tolerare queat. tuque anxia fati | |
| pone, precor, lacrimas et adora uulnera laudes | 350 |
| perpetuas paritura tibi. nam tempore, Roma, | |
| nullo maior eris. mox sic labere secundis | |
| ut sola cladum tuearis nomina fama. | |
| Iamque inter uarias Fortuna utrimque uirorum | |
| alternata uices incerto eluserat iras | 355 |
| euentu, mediaque diu pendente per ambas | |
| spe gentis, paribus Mauors flagrabat in armis: | |
| mitia ceu uiridis agitant cum flamina culmos, | |
| necdum maturas impellit uentus aristas, | |
| huc atque huc it summa seges nutansque uicissim | 360 |
| alterno lente motu incuruata nitescit. | |
| tandem barbaricis perfractam uiribus acri | |
| dissipat incurrens aciem clamore Nealces. | |
| laxati cunei, perque interualla citatus | |
| inrupit trepidis hostis. tum turbine nigro | 365 |
| sanguinis exundat torrens, nullumque sub una | |
| cuspide procumbit corpus. dum uulnera tergo | |
| bellator timet Ausonius, per pectora saeuas | |
| exceptat mortes et leto dedecus arcet. | |
| Stabat cum primis mediae certamine pugnae | 370 |
| aspera semper amans et par cuicumque periclo | |
| Scaeuola, nec tanta uitam iam strage uolebat, | |
| sed dignum proauo letum et sub nomine mortem. | |
| is postquam frangi res atque augescere uidit | |
| exitium, 'Breuis hoc uitae, quodcumque relictum, | 375 |
| extendamus;' ait 'nam uirtus futtile nomen, | |
| ni decori sat sint pariendo tempora leti.' | |
| dixit et in medios, qua dext<e>ra concita Poeni | |
| limitem agit, uasto conixus turbine fertur. | |
| hic exultantem Caralim atque erepta uolentem | 380 |
| induere excelso caesi gestamina trunco | |
| ense subit, capuloque tenus ferrum impulit ira. | |
| uoluitur ille ruens atque arua hostilia morsu | |
| adpetit et mortis premit in tellure dolores. | |
| nec Gabari<s> Sicchaeque uirum tenuere furentes | 385 |
| concordi uirtute manus; sed perdidit acer, | |
| dum stat, decisam Gabar inter proelia dextram; | |
| at Siccha auxilium, magno turbante dolore, | |
| dum temere accelerat, calcato improuidus ense | |
| succidit ac nudae sero uestigia plantae | 390 |
| damnauit dextraque iacet morientis amici. | |
| tandem conuertit fatalia tela Nealcae | |
| fulminei gliscens iuuenis furor. exilit ardens | |
| nomine tam claro stimulante ad praemia caedis. | |
| tum silicem scopulo auulsum, quem montibus altis | 395 |
| detulerat torrens, raptum contorquet in ora | |
| turbidus. incusso crepuerunt pondere malae, | |
| ablatusque uiro uultus: concreta cruento | |
| per nares cerebro sanies fluit, atraque manant | |
| orbibus elisis et trunca lumina fronte. | 400 |
| sternitur unanimo Marius succurrere Capro | |
| conatus metuensque uiro superesse cadenti. | |
| lucis idem auspicium ac patrium et commune duobus | |
| paupertas: sacro iuuenes Praeneste creati | |
| miscuerant studia et iuncta tellure serebant. | 405 |
| uelle ac nolle ambobus idem sociataque toto | |
| mens aeuo ac paruis diues concordia rebus. | |
| occubuere simul, uotisque ex omnibus unum | |
| id Fortuna dedit, iunctam inter proelia mortem. | |
| arma fuere decus uictori bina Symaetho. | 410 |
| Sed longum tanto laetari munere casus | |
| haud licitum Poenis. aderat terrore minaci | |
| Scipio conuersae miseratus terga cohortis | |
| et cuncti fons Varro mali flauusque comarum | |
| Curio et a primo descendens consule Brutus. | 415 |
| atque his fulta uiris acies repararet ademptum | |
| mole noua campum, subito ni turbine Poenus | |
| agmina frenasset iam procurrentia ductor. | |
| isque ut Varronem procul inter proelia uidit | |
| et iuxta sagulo circumuolitare rubenti | 420 |
| lictorem, 'Nosco pompam atque insignia nosco. | |
| Flaminius modo talis' ait. tum feruidus acrem | |
| ingentis clipei tonitru praenuntiat iram. | |
| heu miser! aequari potuisti funere Paulo, | |
| si tibi non ira superum tunc esset ademptum | 425 |
| Hannibalis cecidisse manu. quam saepe querere, | |
| Varro, deis, quod Sidonium defugeris ensem! | |
| nam, rapido subitam portans in morte salutem | |
| procursu †incepta in sese discrimina uertit | |
| Scipio. nec Poenum, quamquam est ereptus opimae | 430 |
| caedis honor, mutasse piget maiore sub hoste | |
| proelia et erepti Ticina ad flumina patris | |
| exigere oblato tandem certamine poenas. | |
| stabant educti diuersis orbis in oris, | |
| quantos non alias uidit concurrere tellus, | 435 |
| Marte uiri dextraque pares, sed cetera ductor | |
| anteibat Latius, melior pietate fideque. | |
| Desiluere caua turbati ad proelia nube, | |
| Mauors Scipiadae metuens, Tritonia Poeno, | |
| aduentuque deum intrepidis ductoribus ambae | 440 |
| contremuere acies. ater, qua pectora flectit | |
| Pallas, Gorgoneo late micat ignis ab ore | |
| sibilaque horrificis torquet serpentibus aegis. | |
| fulgent sanguinei, geminum uibrare cometem | |
| ut credas, oculi, summaque in casside largus | 445 |
| undantis uoluit flammas ad sidera uertex. | |
| at Mauors, moto proturbans aera telo | |
| et clipeo campum inuoluens, Aetnaea Cyclopum | |
| munere fundentem loricam incendia gestat | |
| ac pulsat fulua consurgens aethera crista. | 450 |
| Ductores pugnae intenti, quantumque uicissim | |
| audere<nt>, propius mensi, tamen arma ferentis | |
| sensere aduenisse deos et laetus uterque | |
| spectari superis addebant mentibus iras. | |
| iamque ictu ualido libratam a pectore Poeni | 455 |
| Pallas in oblicum dextra detorserat hastam, | |
| et Gradiuus, opem diuae portare ferocis | |
| exemplo doctus, porgebat protinus ensem | |
| Aetnaeum in pugnas iuueni ac maiora iubebat. | |
| tum Virgo ignescens penitus uiolenta repente | 460 |
| suffudit flammis ora atque obliqua retorquens | |
| lumina turbato superauit Gorgona uultu. | |
| erexere omnes immania membra chelydri | |
| aegide commota, primique furoris ad ictus | |
| rettulit ipse pedem sensim a certamine Mauors. | 465 |
| hic dea conuulsam rapido conamine partem | |
| uicini montis scopulisque horrentia saxa | |
| in Martem furibunda iacit, longeque relatos | |
| expauit sonitus tremefacto litore Sason. | |
| At non haec superum fallebant proelia regem. | 470 |
| demittit propere succinctam nubibus Irim | |
| quae nimios frenet motus, ac talia fatur: | |
| 'I, dea, et Oenotris uelox adlabere terris | |
| germanoque truces, dic, Pallas mitiget iras | |
| nec speret fixas Parcarum uertere leges. | 475 |
| dic etiam: "Ni desistis (nam uirus et aestus | |
| flammiferae noui mentis) nec colligis iram, | |
| aegide praecellant quantum horrida fulmina nosces."' | |
| Quae postquam accepit dubitans Tritonia uirgo | |
| nec sat certa diu, patriis an cederet armis, | 480 |
| 'Absistemus' ait 'campo. sed Pallade pulsa | |
| num fata auertet? caeloque arcebit ab alto | |
| cernere Gargani feruentia caedibus arua?' | |
| haec effata caua Poenum in certamina nube | |
| sublatum diuersa tulit terrasque reliquit. | 485 |
| At Gradiuus atrox remeantis in aethera diuae | |
| abscessu reuocat mentes fusosque per aequor | |
| ipse manu magna nebulam circumdatus acri | |
| restituit pugnae. conuertunt signa nouamque | |
| instaurant Itali uersa formidine caedem. | 490 |
| cum uentis positus custos, cui flamina carcer | |
| imperio compressa tenet caelumque ruentes | |
| Eurique et Boreae parent Corique Notique, | |
| Iunonis precibus promissa haud parua ferentis | |
| regnantem Ae<t>olis Vulturnum in proelia campis | 495 |
| effrenat. placet hic irae exitiabilis ultor. | |
| qui, se postquam Aetnae mersit candente barathro | |
| concepitque ignes et flammea protulit ora, | |
| euolat horrendo stridore ac Daunia regna | |
| perflat agens caecam glomerato puluere nubem. | 500 |
| eripuere oculos aurae uocemque manusque. | |
| uertice harenoso candentis, flebile dictu, | |
| torquet in ora globos Italum et bellare maniplis | |
| iussa laetatur rabie. tum mole ruinae | |
| sternuntur tellure <et> miles et arma tubaeque, | 505 |
| atque omnis retro flatu occursante refertur | |
| lancea et in tergum Rutulis cadit inritus ictus. | |
| atque idem flatus Poenorum tela secundant, | |
| et uelut ammento contorta hastilia turbo | |
| adiuuat ac Tyrias impellit stridulus hastas. | 510 |
| tum denso fauces praeclusus puluere miles | |
| ignauam mortem compresso maeret hiatu. | |
| ipse caput flauum caligine conditus atra | |
| Vulturnus multaque comam perfusus harena | |
| nunc uersos agit a tergo stridentibus alis, | 515 |
| nunc mediam in frontem ueniens clamante procella | |
| obuius arma quatit patuloque insibilat ore. | |
| interdum intentos pugnae et iam iamque ferentis | |
| hostili iugulo ferrum conamine et ictu | |
| auertit dextramque ipso de uulnere uellit. | 520 |
| nec satis Ausonias passim foedare cohortes: | |
| in Martem uomit immixtas mugitibus auras | |
| bisque dei summas uibrauit turbine cristas. | |
| Quae dum Romuleis exercet proelia turmis | |
| Aeolius furor et Martem succendit in iras, | 525 |
| adfatur Virgo, socia Iunone, parentem: | |
| 'Quantos Gradiuus fluctus in Punica castra, | |
| respice, agit quantisque furens se caedibus implet! | |
| nunc, quaeso, terris descendere non placet Irim? | |
| quamquam ego non Teucros (nostro cum pignore regnet | 530 |
| Roma, et Palladio sedes hac urbe locarim) | |
| non Teucros delere aderam, sed lumen alumnae | |
| Hannibalem Libyae pelli florentibus annis | |
| uita atque extingui primordia tanta negabam.' | |
| Excipit hic Iuno longique laboris ab ira | 535 |
| 'Immo,' ait 'ut noscant gentes, immania quantum | |
| regna Iouis ualeant cunctisque potentia quantum | |
| antistet, coniunx, superis tua, disice telo | |
| flagranti (nil oramus) Carthaginis arces | |
| Sidoniamque aciem uasto telluris hiatu | 540 |
| Tartareis immerge uadis aut obrue ponto.' | |
| Contra quae miti respondet Iuppiter ore: | |
| 'Certatis fatis et spes extenditis aegras. | |
| ille, o nata, libens cui tela inimica ferebas, | |
| contundet Tyrios iuuenis ac nomina gentis | 545 |
| induet et Libycam feret in Capitolia laurum. | |
| at, cui tu, coniunx, cui das animosque decusque, | |
| (fata cano) auertet populis Laurentibus arma. | |
| nec longe cladis metae. uenit hora diesque, | |
| qua nullas umquam transisse optauerit Alpes.' | 550 |
| sic ait atque Irim propere demittit Olympo | |
| quae reuocet Martem iubeatque abscedere pugna. | |
| nec uetitis luctatus abit Gradiuus in altas | |
| cum fremitu nubes, quamquam lituique tubaeque | |
| uulneraque et sanguis et clamor et arma iuuarent. | 555 |
| Vt patuit liber superum certamine tandem | |
| laxatusque deo campus, ruit aequore ab imo | |
| Poenus quo sensim caelestia fugerat arma, | |
| magna uoce trahens equitemque uirosque feraeque | |
| turrigerae molem tormentorumque labores. | 560 |
| atque ubi turbantem leuioris ense cateruas | |
| agnouit iuuenem, scintillauitque cruentis | |
| ira genis, 'Quaenam Furiae quisue egit in hostem, | |
| en, Minuci, deus, ut rursus te credere nobis | |
| auderes?' inquit 'genitor tibi natus ab armis | 565 |
| ille meis ubi nunc Fabius? semel, improbe, nostras | |
| sit satis euasisse manus.' atque inde superbis | |
| hasta comes dictis murali turbine pectus | |
| transforat et uoces uenturas occupat ictu. | |
| Nec ferro saeuire sat est. appellitur atra | 570 |
| mole fera, et monstris componitur Itala pubes. | |
| nam praeuectus equo moderantem cuspide Lucas | |
| Maurum in bella boues stimulis maioribus ire | |
| ac raptare iubet Libycarum armenta ferarum. | |
| immane stridens agitur crebroque coacta | 575 |
| uulnere bellatrix properos fert belua gressus. | |
| liuenti dorso turris flammaque uirisque | |
| et iaculis armata sedet. procul aspera grando | |
| saxorum super arma ruit, passimque uolanti | |
| celsus telorum fundit Libys aggere nimbum. | 580 |
| stat niueis longum stipata per agmina uallum | |
| dentibus, atque ebori praefixa comminus hasta | |
| fulget ab incuruo derecta cacumine cuspis. | |
| hic, inter trepidos rerum, per membra, per arma | |
| exigit Vfentis sceleratum belua dentem | 585 |
| clamantemque ferens calcata per agmina portat. | |
| nec leuius Tadio letum: qua tegmine thorax | |
| multiplicis lini claudit latus, improba sensim | |
| corpore non laeso penetrarunt spicula dentis | |
| et sublime uirum clipeo resonante tulerunt. | 590 |
| haud excussa noui uirtus terrore pericli: | |
| utitur ad laudem casu geminumque citato | |
| uicinus fronti lumen transuerberat ense. | |
| extimulata graui sese fera tollit ad auras | |
| uulnere et erectis excussam cruribus alte | 595 |
| pone iacit uoluens reflexo pondere turrim. | |
| arma uirique simul spoliataque belua uisu | |
| sternuntur subita, miserandum, mixta ruina. | |
| Spargi flagrantis contra bellantia monstra | |
| Dardanius taedas ductor iubet et facis atrae, | 600 |
| quos fera circumfert, compleri sulphure muros. | |
| nec iusso mora. collectis fumantia lucent | |
| terga elephantorum flammis, raptusque sonoro | |
| ignis edax uento per propugnacula fertur. | |
| non aliter, Pindo Rhodopeue incendia pastor | 605 |
| cum iacit, et siluis spatiatur feruida pestis, | |
| frondosi ignescunt scopuli, subitoque per alta | |
| conlucet iuga dissultans Vulcanius ardor. | |
| it fera candenti torrente bitumine corpus | |
| amens et laxo diducit limite turmas. | 610 |
| nec cuiquam uirtus propiora capessere bella: | |
| longinquis audent iaculis et harundinis ictu. | |
| uritur impatiens et magni corporis aestu | |
| huc atque huc iactas accendit belua flammas, | |
| donec uicini tandem se fluminis undis | 615 |
| praecipitem dedit et tenui decepta liquore | |
| stagnantis per plana uadi tulit incita longis | |
| extantem ripis flammam. tum denique sese | |
| gurgitis immersit molem capiente profundo. | |
| At qua pugna datur, necdum Maurusia pestis | 620 |
| igne calet, circumfusi Rhoeteia pubes | |
| nunc iaculis, nunc et saxis, nunc alite plumbo | |
| eminus incessunt, ut qui castella per altos | |
| oppugnat munita locos atque adsidet arces. | |
| ausus digna uiro, fortuna digna secunda, | 625 |
| extulerat dextram <at>que aduersum comminus ensem | |
| Mincius infelix ausi, sed stridula anhelum | |
| feruorem effundens monstri manus abstulit acri | |
| implicitum nexu diroque ligamine torsit | |
| et superas alte miserum iaculata per auras | 630 |
| telluri elisis adflixit, flebile, membris. | |
| Has inter clades uiso Varrone sub armis | |
| increpitans Paulus 'Quin imus comminus' inquit | |
| 'ductori Tyrio, quem uinctum colla catenis | |
| staturum ante tuos currus promisimus urbi? | 635 |
| heu patria, heu plebes scelerata et praua fauoris! | |
| haud umquam expedies tam dura sorte malorum, | |
| quem tibi non nasci fuerit per uota petendum, | |
| Varronem Hannibalemne, magis.' dum talia Paulus, | |
| urget praecipitis Libys atque in terga ruentum | 640 |
| ante oculos cunctas ductoris concitat hastas. | |
| pulsatur galea et quatiuntur consulis arma. | |
| acrius hoc Paulus medios ruit asper in hostis. | |
| Tum uero excussus mentem, in certamina Paulo | |
| auia diducto, conuertit Varro manuque | 645 |
| cornipedem inflectens 'Das,' inquit 'patria, poenas, | |
| quae Fabio incolumi Varronem ad bella uocasti. | |
| quaenam autem mentis uel quae discordia fati | |
| Parcarumque latens fraus est? abrumpere cuncta | |
| iamdudum cum luce libet. sed comprimit ensem | 650 |
| nescio qui deus. at <q>uae me ad grauiora reseruat! | |
| uiuamne? et fractos sparsosque cruore meorum | |
| hos referam populo fasces atque ora per urbes | |
| iratas spectanda dabo et, quo saeuius ipse | |
| Hannibal haud poscat, fugiam et te, Roma, uidebo?' | 655 |
| plura indignantem telis propioribus hostes | |
| egere, et sonipes rapuit laxatus habenas. |