LIBER NONVS
|
|
Turbato monstris Latio cladisque futurae
|
9.1
|
signa per Ausoniam prodentibus inrita diuis,
|
|
haud secus ac si fausta forent et prospera pugnae
|
|
omina uenturae, consul traducere noctem
|
|
exsomnis telumque manu uibrare per umbras
|
5
|
ac modo segnitie Paulum increpitare, modo acris
|
|
exercere tubas nocturnaque classica uelle.
|
|
nec minor in Poeno properi certaminis ardor.
|
|
erumpunt uallo fortuna urgente sinistra
|
|
consertaeque manus. nam sparsi ad pabula campis
|
10
|
uicinis raptanda Macae fudere uolucrem
|
|
telorum nubem. ante omnis inuadere bella
|
|
Mancinus gaudens hostilique unguere primus
|
|
tela cruore cadit, cadit et numerosa iuuentus.
|
|
nec pecudum fibras Varro et contraria Paulo
|
15
|
auspicia incusante deum compesceret arma,
|
|
ni sors alterni iuris, quo castra reguntur,
|
|
arbitrium pugnae properanti in fata negasset.
|
|
quae tamen haud ualuit perituris milibus una
|
|
plus donasse die. rediere in castra, gemente
|
20
|
haud dubie Paulo, qui crastina iura uideret
|
|
amenti cessura uiro, frustraque suorum
|
|
seruatas a caede animas. nam turbidus ira
|
|
infensusque morae dilata ob proelia ductor
|
|
'Sicine, sic' inquit 'grates pretiumque rependis,
|
25
|
Paule, tui capitis? meruerunt talia, qui te
|
|
legibus atque urnae dira eripuere minanti?
|
|
tradant immo hosti reuocatos ilicet enses,
|
|
tradant arma iube, aut pugnantum deripe dextris.
|
|
sed uos, quorum oculos atque ora umentia uidi,
|
30
|
uertere cum consul terga et remeare iuberet,
|
|
ne morem et pugnae signum expectate petendae.
|
|
dux sibi quisque uiam rapito, cum spargere primis
|
|
incipiet radiis Gargana cacumina Phoebus.
|
|
pandam egomet propere portas. ruite ocius atque hunc
|
35
|
ereptum reuocata diem.' sic turbidus aegra
|
|
pestifero pugnae castra incendebat amore.
|
|
At Paulus, iam non idem nec mente nec ore,
|
|
sed qualis stratis deleto milite campis
|
|
post pugnam stetit, ante oculos atque ora futuro
|
40
|
obuersante malo, ceu iam spe lucis adempta
|
|
cum stupet exanimata parens natique tepentis
|
|
nequiquam fouet extremis amplexibus artus,
|
|
'Per totiens' inquit 'concussae moenia Romae,
|
|
perque has, nox Stygia quas iam circumuolat umbra,
|
45
|
insontis animas, cladi parce obuius ire.
|
|
dum transit diuum furor et consumitur ira
|
|
Fortunae, nouus Hannibalis, sat, nomina ferre
|
|
si discit miles nec frigidus aspicit hostem.
|
|
nonne uides, cum uicinis auditur in aruis,
|
50
|
quam subitus linquat pallentia corpora sanguis,
|
|
quamque fluant arma ante tubas? cunctator et aeger,
|
|
ut rere, in pugnas Fabius quotcumque sub illis
|
|
culpatis duxit signis, nunc arma capessunt.
|
|
at quos Flaminius—sed dira auertite diui.
|
55
|
sin nostris animus monitis precibusque repugnat,
|
|
aures pande deo. cecinit Cymaea per orbem
|
|
haec olim uates et te praesaga tuosque
|
|
uulgauit terris proauorum aetate furores.
|
|
iamque alter tibi, nec perplexo carmine, coram
|
60
|
fata cano uates: sistis ni crastina signa,
|
|
firmabis nostro Phoebeae dicta Sibyllae
|
|
sanguine. nec Graio posthac Diomede ferentur,
|
|
sed te, si perstas, insignes consule campi.'
|
|
haec Paulus, lacrimaeque oculis ardentibus ortae.
|
65
|
Necnon et noctem sceleratus polluit error.
|
|
Xanthippo captus Libycis tolerarat in oris
|
|
seruitium Satricus, mox inter praemia regi
|
|
Autololum dono datus ob uirtutis honorem.
|
|
huic domus et gemini fuerant Sulmone relicti
|
70
|
matris in uberibus nati, Mancinus et una
|
|
nomine Rhoeteo Solimus. nam Dardana origo
|
|
et Phrygio genus a proauo, qui sceptra secutus
|
|
Aeneae claram muris fundauerat urbem
|
|
ex sese dictam Solimon. celebrata colonis
|
75
|
mox Italis paulatim attrito nomine Sulmo.
|
|
at tum barbaricis Satricus cum rege cateruis
|
|
aduectus, quo non spretum, si posceret usus,
|
|
noscere Gaetulis Latias interprete uoces,
|
|
postquam posse datum Paeligna reuisere tecta
|
80
|
et patrium sperare Larem, ad conamina noctem
|
|
aduocat ac furtim castris euadit iniquis.
|
|
sed fuga nuda uiri. sumpto nam prodere coepta
|
|
uitabat clipeo et dextra remeabat inermi.
|
|
exuuias igitur prostrataque corpora campo
|
85
|
lustrat et exutis Mancini cingitur armis.
|
|
iamque metus leuior. uerum, cui dempta ferebat
|
|
exangui spolia et cuius nudauerat artus,
|
|
natus erat, paulo ante Maca prostratus ab hoste.
|
|
Ecce sub aduentum noctis primumque soporem
|
90
|
alter natorum, Solimus, uestigia uallo
|
|
Ausonio uigil extulerat, dum sorte uicissim
|
|
alternat portae excubias, fratrisque petebat
|
|
Mancini stratum sparsa inter funera corpus,
|
|
furtiua cupiens miserum componere terra.
|
95
|
nec longum celerarat iter, cum tendere in armis
|
|
aggere Sidonio uenientem conspicit hostem,
|
|
quodque dabat fors in subitis necopina, sepulcro
|
|
Aetoli condit membra occultata Thoantis.
|
|
inde, ubi nulla sequi propius pone arma uirumque
|
100
|
incomitata uidet uestigia ferre per umbras,
|
|
prosiliens tumulo contorquet nuda parentis
|
|
in terga haud frustra iaculum, Tyriamque sequentum
|
|
Satricus esse manum et Sidonia uulnera credens,
|
|
auctorem caeci trepidus circumspicit ictus.
|
105
|
Verum ubi uictorem iuuenili robore cursus
|
|
attulit et notis fulsit lux tristis ab armis
|
|
fraternusque procul luna prodente retexit
|
|
ante oculos sese et radiauit comminus umbo,
|
|
exclamat iuuenis subita flammatus ab ira:
|
110
|
'Non sim equidem Sulmone satus tua, Satrice, proles
|
|
nec frater, Mancine, tuus fatearque nepotem
|
|
Pergameo indignum Solimo, si euadere detur
|
|
huic nostras impune manus. tu nobile gestes
|
|
germani spolium ante oculos referasque superba
|
115
|
me spirante domus Paelignae perfidus arma?
|
|
haec tibi, cara parens Acca, ad solacia luctus
|
|
dona feram, nati ut figas aeterna sepulcro.'
|
|
Talia uociferans stricto mucrone ruebat.
|
|
ast illi iam tela manu iamque arma fluebant
|
120
|
audita patria natisque et coniuge et armis,
|
|
ac membra et sensus gelidus stupefecerat horror.
|
|
tum uox semanimi miseranda effunditur ore:
|
|
'Parce, precor, dextrae, non ut mihi uita supersit
|
|
(quippe nefas hac uelle frui), sed sanguine nostro
|
125
|
ne damnes, o nate, manus. Carthaginis ille
|
|
captiuus, patrias nunc primum aduectus in oras,
|
|
ille ego sum Satricus, Solimi genus. haud tua, nate,
|
|
fraus ulla est. iaceres in me cum feruidus hastam,
|
|
Poenus eram. uerum castris elapsus acerbis
|
130
|
ad uos et carae properabam coniugis ora:
|
|
hunc rapui exanimi clipeum. sed iam unice nobis
|
|
haec fratris tumulis arma excusata reporta.
|
|
curarum tibi prima tamen sit, nate, referre
|
|
ductori monitus Paulo, producere bellum
|
135
|
nitatur Poenoque neget certamina Martis.
|
|
augurio exultat diuum immensamque propinqua
|
|
stragem acie sperat. quaeso, cohibete furentem
|
|
Varronem: namque hunc fama est impellere signa.
|
|
sat magnum hoc miserae fuerit mihi cardine uitae
|
140
|
solamen cauisse meis. nunc ultima, nate,
|
|
inuento simul atque amisso redde parenti
|
|
oscula.' sic fatus galeam exuit atque rigentis
|
|
inuadit nati tremebundis colla lacertis:
|
|
attonito mentis uerbis sanare pudorem
|
145
|
uulneris impressi <et> telum excusare laborat:
|
|
'Quis testis nostris, quis conscius adfuit actis?
|
|
non nox errorem nigranti condidit umbra?
|
|
cur trepidas? da, nate, magis, da iungere pectus.
|
|
absoluo pater ipse manum, atque in fine laborum
|
150
|
hac condas oculos dextra, precor.' at miser imo
|
|
pectore suspirans iuuenis non uerba uicesque
|
|
adloquio uocemue refert, sed sanguinis atri
|
|
sistere festinat cursum laceroque ligare
|
|
ocius inlacrimans altum uelamine uulnus.
|
155
|
tandem inter gemitus miserae erupere querelae:
|
|
'Sicine te nobis, genitor, Fortuna reducit
|
|
in patriam? sic te nato natumque parenti
|
|
impia restituit? felix o terque quaterque
|
|
frater, cui fatis genitorem agnoscere ademptum.
|
160
|
ast ego, Sidoniis imperditus, ecce, parentem
|
|
uulnere cognosco. saltem hoc, Fortuna, fuisset
|
|
solamen culpae, dubia ut mihi signa dedisses
|
|
infausti generis. uerum linquetur iniquis
|
|
non ultra superis nostros <s>celerare labores.'
|
165
|
Haec dum amens queritur, iam deficiente cruore
|
|
in uacuas senior uitam disperserat auras.
|
|
tum iuuenis maestum attollens ad sidera uultum
|
|
'Pollutae dextrae et facti Titania testis
|
|
infandi, quae nocturno mea lumine tela
|
170
|
derigis in patrium corpus, non amplius' inquit
|
|
'his oculis et damnato uiolabere uisu.'
|
|
haec memorat, simul ense fodit praecordia et atrum
|
|
sustentans uulnus mananti sanguine signat
|
|
in clipeo mandata patris: fvge proelia varro,
|
175
|
ac summi tegimen suspendit cuspide teli
|
|
defletumque super prosternit membra parentem.
|
|
Talia uenturae mittebant omina pugnae
|
|
Ausoniis superi, sensimque abeuntibus umbris
|
|
conscia nox sceleris roseo cedebat Eoo.
|
180
|
ductor in arma suos Libys et Romanus in arma
|
|
excibant de more suos, Poenisque redibat
|
|
qualis nulla dies omni surrexerit aeuo.
|
|
'Non uerborum' inquit 'stimulantum' Poenus 'egetis,
|
|
Herculeis iter a metis ad Iapygis agros
|
185
|
uincendo emensi. nusquam est animosa Saguntos,
|
|
concessere Alpes, pater ipse superbus aquarum
|
|
Ausoni<d>um Eridanus captiuo defluit alueo.
|
|
strage uirum mersus Trebia est, atque ora sepulcro
|
|
Lydia Flaminio premitur, lateque refulgent
|
190
|
ossibus ac nullo sulcantur uomere campi.
|
|
clarior his titulus plusque adlatura cruoris
|
|
lux oritur. mihi magna satis, sat uero superque
|
|
bellandi merces sit gloria: cetera uobis
|
|
uincantur. quicquid diti deuexit Hibero,
|
195
|
quicquid in Aetnaeis iactauit Roma triumphis,
|
|
quin etiam Libyco si quid de litore raptum
|
|
condidit, in uestros ueniet sine sortibus enses.
|
|
ferte domos quod dextra dabit. nil ductor honoris
|
|
ex opibus posco. raptor per saecula longa
|
200
|
Dardanus edomitum uobis spoliauerit orbem.
|
|
qui Tyria ducis Sarranum ab origine nomen,
|
|
seu Laurens tibi, Sigeo sulcata colono,
|
|
adridet tellus, seu sunt Byzacia cordi
|
|
rura magis centum Cereri fruticantia culmis,
|
205
|
electos optare dabo inter praemia campos.
|
|
addam etiam, flaua Thybris quas inrigat unda,
|
|
captiuis late gregibus depascere ripas.
|
|
qui uero externo socius mihi sanguine Byrsae
|
|
signa moues, dextram Ausonia si caede cruentam
|
210
|
attolles, hinc iam ciuis Carthaginis esto.
|
|
neu uos Garganus Daunique fefellerit ora,
|
|
ad muros statis Romae. licet auia longe
|
|
urbs agat et nostro procul a certamine distet,
|
|
hic hodie ruet, atque ultra te ad proelia miles
|
215
|
nulla uoco: ex acie tende in Capitolia cursum.'
|
|
Haec memorat. tum propulso munimine ualli
|
|
fossarum rapuere moras, aciemque locorum
|
|
consilio curuis accommodat ordine ripis.
|
|
barbaricus laeuo stetit ad certamina cornu
|
220
|
bellator Nasamon unaque immanior artus
|
|
Marmarides, tum Maurus atrox Garamasque Macesque
|
|
et Massylae acies et ferro uiuere laetum
|
|
uulgus Adyrmachidae pariter, gens accola Nili,
|
|
corpora ab immodico seruans nigrantia Phoebo.
|
225
|
quis positum agminibus caput imperiumque Nealces.
|
|
at parte in dextra, sinuat qua flexibus undam
|
|
Aufidus et curuo circum errat gurgite ripas,
|
|
Mago regit. subiere leues, quos horrida misit
|
|
Pyrene, populi et uario cinxere tumultu
|
230
|
flumineum latus: effulget caetrata iuuentus,
|
|
Cantaber ante alios nec tectus tempora Vasco
|
|
ac torto miscens Baliaris proelia plumbo
|
|
Baetigenaeque uiri. celsus media ipse coercet
|
|
agmina, quae patrio firmauit milite quaeque
|
235
|
Celtarum Eridano perfusis saepe cateruis.
|
|
sed qua se fluuius retro labentibus undis
|
|
eripit et nullo cuneos munimine uallat,
|
|
turritas moles ac propugnacula dorso
|
|
belua nigranti gestans, ceu mobilis agger,
|
240
|
nutat et erectos attollit ad aethera muros.
|
|
cetera iam Numidis circumuolitare uagosque
|
|
ferre datur cursus et toto feruere campo.
|
|
Dum Libys incenso dispensat milite uires
|
|
hortandoque iterum atque iterum insatiabilis urget
|
245
|
factis quemque suis et se cognoscere iactat
|
|
qua dextra ueniant stridentis sibila teli,
|
|
promittitque uiris nulli se defore testem,
|
|
iam Varro exacta uallo legione mouebat
|
|
cladum principia, ac pallenti laetus in unda
|
250
|
laxabat sedem uenturis portitor umbris.
|
|
stant primi, quos sanguineae pendente uetabant
|
|
ire notae clipeo, defixique omine torpent.
|
|
iuxta terribilis facies: miseranda iacebant
|
|
corpora in amplexu, natusque in pectore patris
|
255
|
imposita uulnus dextra letale tegebat.
|
|
effusae lacrimae, Mancinique inde reuersus
|
|
fraterna sub morte dolor, tum triste mouebat
|
|
augurium et similes defuncto in corpore uultus.
|
|
ocius erroris culpam deflendaque facta
|
260
|
ductori pandunt atque arma uetantia pugnam.
|
|
ille ardens animi 'Ferte haec' ait 'omnia Paulo.
|
|
namque illum, cui femineo stant corde timores,
|
|
mouerit ista manus, quae caede imbuta nefanda,
|
|
cum Furiae expeterent poenas, fortasse paterno
|
265
|
signauit moriens sceleratum sanguine carmen.'
|
|
Tum minitans propere discribit munera pugnae,
|
|
quaque feras saeuus gentes aciemque Nealces
|
|
temperat, hac sese Marso cum milite cumque
|
|
Samnitum opponit signis et Iapyge alumno.
|
270
|
at campi medio (namque hac in parte uidebat
|
|
stare ducem Libyae) Seruilius obuia adire
|
|
arma et Picentis Vmbrosque inferre iubetur.
|
|
cetera Paulus habet dextro certamina cornu.
|
|
his super insidias contra Nomadumque uolucrem
|
275
|
Scipiadae datur ire manum, quaeque arte dolisque
|
|
scindent se turmae, praedicit spargere bellum.
|
|
Iamque propinquabant acies, agilique uirorum
|
|
discursu mixtoque simul calefacta per ora
|
|
cornipedum hinnitu et multum strepitantibus armis
|
280
|
errabat caecum turbata per agmina murmur.
|
|
sic, ubi prima mouent pelago certamina uenti,
|
|
inclusam rabiem ac sparsuras astra procellas
|
|
parturit unda freti fundoque emota minacis
|
|
expirat per saxa sonos atque acta cauernis
|
285
|
torquet anhelantem spumanti uertice pontum.
|
|
Nec uero fati tam saeuo in turbine solum
|
|
terrarum fuit ille labor. discordia demens
|
|
intrauit caelo superosque ad bella coegit.
|
|
hinc Mauors, hinc Gradiuum comitatus Apollo
|
290
|
et domitor tumidi pugnat maris, hinc Venus amens,
|
|
hinc Vesta et captae stimulatus caede Sagunti
|
|
Amphitryoniades, pariter ueneranda Cybebe
|
|
Indigetesque dei Faunusque satorque Quirinus
|
|
alternusque animae mutato Castore Pollux.
|
295
|
contra cincta latus ferro Saturnia Iuno
|
|
et Pallas, Libycis Tritonidos edita lymphis,
|
|
ac patrius flexis per tempora cornibus Hammon,
|
|
multaque praeterea diuorum turba minorum.
|
|
quorum ubi mole simul uenientum et gressibus alma
|
300
|
intremuit tellus, pars impleuere propinquos
|
|
diuisi montes, pars sedem nube sub alta
|
|
ceperunt: uacuo descensum ad proelia caelo.
|
|
Tollitur immensus deserta ad sidera clamor,
|
|
Phlegraeis quantas effudit ad aethera uoces
|
305
|
terrigena in campis exercitus, aut sator aeui
|
|
quanta Cyclopas noua fulmina uoce poposcit
|
|
Iuppiter, extructis uidit cum montibus ire
|
|
magnanimos raptum caelestia regna Gigantas.
|
|
nec uero prima in tantis concursibus hasta
|
310
|
ulla fuit: stridens nimbus certante furore
|
|
telorum simul effusus, cupidaeque cruoris
|
|
hinc atque hinc animae gemina cecidere procella.
|
|
ac <p>rius insanus dextra qua<m> ducitur ensis
|
|
bellantum pars magna iacet. super ipsa suorum
|
315
|
corpora consistunt auidi calcantque gementis.
|
|
nec magis aut Libyco protrudi Dardana nisu
|
|
auertiue potest pubes, aut ordine pelli
|
|
fixa suo Sarrana manus, quam uellere sede
|
|
si coeptet Calpen impacto gurgite pontus.
|
320
|
amisere ictus spatium, nec morte peracta
|
|
artatis cecidisse licet. galea horrida flictu
|
|
aduersae ardescit galeae, clipeusque fatiscit
|
|
impulsu clipei, atque ensis contunditur ense.
|
|
pes pede, uirque uiro teritur, tellusque uideri
|
325
|
sanguine operta nequit, caelumque et sidera pendens
|
|
abstulit ingestis nox densa sub aethere telis.
|
|
quis astare loco dederat Fortuna secundo,
|
|
contorum longo et procerae cuspidis ictu,
|
|
ceu primas agitent acies, certamina miscent.
|
330
|
at, quos deinde tenet retrorsum inglorius ordo,
|
|
missilibus certant pugnas aequare priorum.
|
|
ultra clamor agit bellum, milesque cupiti
|
|
Martis inops saeuis impellit uocibus hostem.
|
|
non ullum defit teli genus. <h>i sude pugnas,
|
335
|
hi pinu flagrante cient, hi pondere pili,
|
|
at saxis fundaque alius iaculoque uolucri.
|
|
interdum stridens per nubila fertur harundo,
|
|
interdumque ipsis metuenda phalarica muris.
|
|
Speramusne, deae, quarum mihi sacra coluntur,
|
340
|
mortali totum hunc aperire in saecula uoce
|
|
posse diem? tantumne datis confidere linguae,
|
|
ut Cannas uno ore sonem? si gloria uobis
|
|
nostra placet neque uos magnis auertitis ausis,
|
|
huc omnis cantus Phoebumque uocate parentem.
|
345
|
uerum utinam posthac animo, Romane, secunda,
|
|
quanto nunc aduersa, feras, si<n>tque hactenus, oro,
|
|
nec libeat temptare deis an Troia proles
|
|
par bellum tolerare queat. tuque anxia fati
|
|
pone, precor, lacrimas et adora uulnera laudes
|
350
|
perpetuas paritura tibi. nam tempore, Roma,
|
|
nullo maior eris. mox sic labere secundis
|
|
ut sola cladum tuearis nomina fama.
|
|
Iamque inter uarias Fortuna utrimque uirorum
|
|
alternata uices incerto eluserat iras
|
355
|
euentu, mediaque diu pendente per ambas
|
|
spe gentis, paribus Mauors flagrabat in armis:
|
|
mitia ceu uiridis agitant cum flamina culmos,
|
|
necdum maturas impellit uentus aristas,
|
|
huc atque huc it summa seges nutansque uicissim
|
360
|
alterno lente motu incuruata nitescit.
|
|
tandem barbaricis perfractam uiribus acri
|
|
dissipat incurrens aciem clamore Nealces.
|
|
laxati cunei, perque interualla citatus
|
|
inrupit trepidis hostis. tum turbine nigro
|
365
|
sanguinis exundat torrens, nullumque sub una
|
|
cuspide procumbit corpus. dum uulnera tergo
|
|
bellator timet Ausonius, per pectora saeuas
|
|
exceptat mortes et leto dedecus arcet.
|
|
Stabat cum primis mediae certamine pugnae
|
370
|
aspera semper amans et par cuicumque periclo
|
|
Scaeuola, nec tanta uitam iam strage uolebat,
|
|
sed dignum proauo letum et sub nomine mortem.
|
|
is postquam frangi res atque augescere uidit
|
|
exitium, 'Breuis hoc uitae, quodcumque relictum,
|
375
|
extendamus;' ait 'nam uirtus futtile nomen,
|
|
ni decori sat sint pariendo tempora leti.'
|
|
dixit et in medios, qua dext<e>ra concita Poeni
|
|
limitem agit, uasto conixus turbine fertur.
|
|
hic exultantem Caralim atque erepta uolentem
|
380
|
induere excelso caesi gestamina trunco
|
|
ense subit, capuloque tenus ferrum impulit ira.
|
|
uoluitur ille ruens atque arua hostilia morsu
|
|
adpetit et mortis premit in tellure dolores.
|
|
nec Gabari<s> Sicchaeque uirum tenuere furentes
|
385
|
concordi uirtute manus; sed perdidit acer,
|
|
dum stat, decisam Gabar inter proelia dextram;
|
|
at Siccha auxilium, magno turbante dolore,
|
|
dum temere accelerat, calcato improuidus ense
|
|
succidit ac nudae sero uestigia plantae
|
390
|
damnauit dextraque iacet morientis amici.
|
|
tandem conuertit fatalia tela Nealcae
|
|
fulminei gliscens iuuenis furor. exilit ardens
|
|
nomine tam claro stimulante ad praemia caedis.
|
|
tum silicem scopulo auulsum, quem montibus altis
|
395
|
detulerat torrens, raptum contorquet in ora
|
|
turbidus. incusso crepuerunt pondere malae,
|
|
ablatusque uiro uultus: concreta cruento
|
|
per nares cerebro sanies fluit, atraque manant
|
|
orbibus elisis et trunca lumina fronte.
|
400
|
sternitur unanimo Marius succurrere Capro
|
|
conatus metuensque uiro superesse cadenti.
|
|
lucis idem auspicium ac patrium et commune duobus
|
|
paupertas: sacro iuuenes Praeneste creati
|
|
miscuerant studia et iuncta tellure serebant.
|
405
|
uelle ac nolle ambobus idem sociataque toto
|
|
mens aeuo ac paruis diues concordia rebus.
|
|
occubuere simul, uotisque ex omnibus unum
|
|
id Fortuna dedit, iunctam inter proelia mortem.
|
|
arma fuere decus uictori bina Symaetho.
|
410
|
Sed longum tanto laetari munere casus
|
|
haud licitum Poenis. aderat terrore minaci
|
|
Scipio conuersae miseratus terga cohortis
|
|
et cuncti fons Varro mali flauusque comarum
|
|
Curio et a primo descendens consule Brutus.
|
415
|
atque his fulta uiris acies repararet ademptum
|
|
mole noua campum, subito ni turbine Poenus
|
|
agmina frenasset iam procurrentia ductor.
|
|
isque ut Varronem procul inter proelia uidit
|
|
et iuxta sagulo circumuolitare rubenti
|
420
|
lictorem, 'Nosco pompam atque insignia nosco.
|
|
Flaminius modo talis' ait. tum feruidus acrem
|
|
ingentis clipei tonitru praenuntiat iram.
|
|
heu miser! aequari potuisti funere Paulo,
|
|
si tibi non ira superum tunc esset ademptum
|
425
|
Hannibalis cecidisse manu. quam saepe querere,
|
|
Varro, deis, quod Sidonium defugeris ensem!
|
|
nam, rapido subitam portans in morte salutem
|
|
procursu †incepta in sese discrimina uertit
|
|
Scipio. nec Poenum, quamquam est ereptus opimae
|
430
|
caedis honor, mutasse piget maiore sub hoste
|
|
proelia et erepti Ticina ad flumina patris
|
|
exigere oblato tandem certamine poenas.
|
|
stabant educti diuersis orbis in oris,
|
|
quantos non alias uidit concurrere tellus,
|
435
|
Marte uiri dextraque pares, sed cetera ductor
|
|
anteibat Latius, melior pietate fideque.
|
|
Desiluere caua turbati ad proelia nube,
|
|
Mauors Scipiadae metuens, Tritonia Poeno,
|
|
aduentuque deum intrepidis ductoribus ambae
|
440
|
contremuere acies. ater, qua pectora flectit
|
|
Pallas, Gorgoneo late micat ignis ab ore
|
|
sibilaque horrificis torquet serpentibus aegis.
|
|
fulgent sanguinei, geminum uibrare cometem
|
|
ut credas, oculi, summaque in casside largus
|
445
|
undantis uoluit flammas ad sidera uertex.
|
|
at Mauors, moto proturbans aera telo
|
|
et clipeo campum inuoluens, Aetnaea Cyclopum
|
|
munere fundentem loricam incendia gestat
|
|
ac pulsat fulua consurgens aethera crista.
|
450
|
Ductores pugnae intenti, quantumque uicissim
|
|
audere<nt>, propius mensi, tamen arma ferentis
|
|
sensere aduenisse deos et laetus uterque
|
|
spectari superis addebant mentibus iras.
|
|
iamque ictu ualido libratam a pectore Poeni
|
455
|
Pallas in oblicum dextra detorserat hastam,
|
|
et Gradiuus, opem diuae portare ferocis
|
|
exemplo doctus, porgebat protinus ensem
|
|
Aetnaeum in pugnas iuueni ac maiora iubebat.
|
|
tum Virgo ignescens penitus uiolenta repente
|
460
|
suffudit flammis ora atque obliqua retorquens
|
|
lumina turbato superauit Gorgona uultu.
|
|
erexere omnes immania membra chelydri
|
|
aegide commota, primique furoris ad ictus
|
|
rettulit ipse pedem sensim a certamine Mauors.
|
465
|
hic dea conuulsam rapido conamine partem
|
|
uicini montis scopulisque horrentia saxa
|
|
in Martem furibunda iacit, longeque relatos
|
|
expauit sonitus tremefacto litore Sason.
|
|
At non haec superum fallebant proelia regem.
|
470
|
demittit propere succinctam nubibus Irim
|
|
quae nimios frenet motus, ac talia fatur:
|
|
'I, dea, et Oenotris uelox adlabere terris
|
|
germanoque truces, dic, Pallas mitiget iras
|
|
nec speret fixas Parcarum uertere leges.
|
475
|
dic etiam: "Ni desistis (nam uirus et aestus
|
|
flammiferae noui mentis) nec colligis iram,
|
|
aegide praecellant quantum horrida fulmina nosces."'
|
|
Quae postquam accepit dubitans Tritonia uirgo
|
|
nec sat certa diu, patriis an cederet armis,
|
480
|
'Absistemus' ait 'campo. sed Pallade pulsa
|
|
num fata auertet? caeloque arcebit ab alto
|
|
cernere Gargani feruentia caedibus arua?'
|
|
haec effata caua Poenum in certamina nube
|
|
sublatum diuersa tulit terrasque reliquit.
|
485
|
At Gradiuus atrox remeantis in aethera diuae
|
|
abscessu reuocat mentes fusosque per aequor
|
|
ipse manu magna nebulam circumdatus acri
|
|
restituit pugnae. conuertunt signa nouamque
|
|
instaurant Itali uersa formidine caedem.
|
490
|
cum uentis positus custos, cui flamina carcer
|
|
imperio compressa tenet caelumque ruentes
|
|
Eurique et Boreae parent Corique Notique,
|
|
Iunonis precibus promissa haud parua ferentis
|
|
regnantem Ae<t>olis Vulturnum in proelia campis
|
495
|
effrenat. placet hic irae exitiabilis ultor.
|
|
qui, se postquam Aetnae mersit candente barathro
|
|
concepitque ignes et flammea protulit ora,
|
|
euolat horrendo stridore ac Daunia regna
|
|
perflat agens caecam glomerato puluere nubem.
|
500
|
eripuere oculos aurae uocemque manusque.
|
|
uertice harenoso candentis, flebile dictu,
|
|
torquet in ora globos Italum et bellare maniplis
|
|
iussa laetatur rabie. tum mole ruinae
|
|
sternuntur tellure <et> miles et arma tubaeque,
|
505
|
atque omnis retro flatu occursante refertur
|
|
lancea et in tergum Rutulis cadit inritus ictus.
|
|
atque idem flatus Poenorum tela secundant,
|
|
et uelut ammento contorta hastilia turbo
|
|
adiuuat ac Tyrias impellit stridulus hastas.
|
510
|
tum denso fauces praeclusus puluere miles
|
|
ignauam mortem compresso maeret hiatu.
|
|
ipse caput flauum caligine conditus atra
|
|
Vulturnus multaque comam perfusus harena
|
|
nunc uersos agit a tergo stridentibus alis,
|
515
|
nunc mediam in frontem ueniens clamante procella
|
|
obuius arma quatit patuloque insibilat ore.
|
|
interdum intentos pugnae et iam iamque ferentis
|
|
hostili iugulo ferrum conamine et ictu
|
|
auertit dextramque ipso de uulnere uellit.
|
520
|
nec satis Ausonias passim foedare cohortes:
|
|
in Martem uomit immixtas mugitibus auras
|
|
bisque dei summas uibrauit turbine cristas.
|
|
Quae dum Romuleis exercet proelia turmis
|
|
Aeolius furor et Martem succendit in iras,
|
525
|
adfatur Virgo, socia Iunone, parentem:
|
|
'Quantos Gradiuus fluctus in Punica castra,
|
|
respice, agit quantisque furens se caedibus implet!
|
|
nunc, quaeso, terris descendere non placet Irim?
|
|
quamquam ego non Teucros (nostro cum pignore regnet
|
530
|
Roma, et Palladio sedes hac urbe locarim)
|
|
non Teucros delere aderam, sed lumen alumnae
|
|
Hannibalem Libyae pelli florentibus annis
|
|
uita atque extingui primordia tanta negabam.'
|
|
Excipit hic Iuno longique laboris ab ira
|
535
|
'Immo,' ait 'ut noscant gentes, immania quantum
|
|
regna Iouis ualeant cunctisque potentia quantum
|
|
antistet, coniunx, superis tua, disice telo
|
|
flagranti (nil oramus) Carthaginis arces
|
|
Sidoniamque aciem uasto telluris hiatu
|
540
|
Tartareis immerge uadis aut obrue ponto.'
|
|
Contra quae miti respondet Iuppiter ore:
|
|
'Certatis fatis et spes extenditis aegras.
|
|
ille, o nata, libens cui tela inimica ferebas,
|
|
contundet Tyrios iuuenis ac nomina gentis
|
545
|
induet et Libycam feret in Capitolia laurum.
|
|
at, cui tu, coniunx, cui das animosque decusque,
|
|
(fata cano) auertet populis Laurentibus arma.
|
|
nec longe cladis metae. uenit hora diesque,
|
|
qua nullas umquam transisse optauerit Alpes.'
|
550
|
sic ait atque Irim propere demittit Olympo
|
|
quae reuocet Martem iubeatque abscedere pugna.
|
|
nec uetitis luctatus abit Gradiuus in altas
|
|
cum fremitu nubes, quamquam lituique tubaeque
|
|
uulneraque et sanguis et clamor et arma iuuarent.
|
555
|
Vt patuit liber superum certamine tandem
|
|
laxatusque deo campus, ruit aequore ab imo
|
|
Poenus quo sensim caelestia fugerat arma,
|
|
magna uoce trahens equitemque uirosque feraeque
|
|
turrigerae molem tormentorumque labores.
|
560
|
atque ubi turbantem leuioris ense cateruas
|
|
agnouit iuuenem, scintillauitque cruentis
|
|
ira genis, 'Quaenam Furiae quisue egit in hostem,
|
|
en, Minuci, deus, ut rursus te credere nobis
|
|
auderes?' inquit 'genitor tibi natus ab armis
|
565
|
ille meis ubi nunc Fabius? semel, improbe, nostras
|
|
sit satis euasisse manus.' atque inde superbis
|
|
hasta comes dictis murali turbine pectus
|
|
transforat et uoces uenturas occupat ictu.
|
|
Nec ferro saeuire sat est. appellitur atra
|
570
|
mole fera, et monstris componitur Itala pubes.
|
|
nam praeuectus equo moderantem cuspide Lucas
|
|
Maurum in bella boues stimulis maioribus ire
|
|
ac raptare iubet Libycarum armenta ferarum.
|
|
immane stridens agitur crebroque coacta
|
575
|
uulnere bellatrix properos fert belua gressus.
|
|
liuenti dorso turris flammaque uirisque
|
|
et iaculis armata sedet. procul aspera grando
|
|
saxorum super arma ruit, passimque uolanti
|
|
celsus telorum fundit Libys aggere nimbum.
|
580
|
stat niueis longum stipata per agmina uallum
|
|
dentibus, atque ebori praefixa comminus hasta
|
|
fulget ab incuruo derecta cacumine cuspis.
|
|
hic, inter trepidos rerum, per membra, per arma
|
|
exigit Vfentis sceleratum belua dentem
|
585
|
clamantemque ferens calcata per agmina portat.
|
|
nec leuius Tadio letum: qua tegmine thorax
|
|
multiplicis lini claudit latus, improba sensim
|
|
corpore non laeso penetrarunt spicula dentis
|
|
et sublime uirum clipeo resonante tulerunt.
|
590
|
haud excussa noui uirtus terrore pericli:
|
|
utitur ad laudem casu geminumque citato
|
|
uicinus fronti lumen transuerberat ense.
|
|
extimulata graui sese fera tollit ad auras
|
|
uulnere et erectis excussam cruribus alte
|
595
|
pone iacit uoluens reflexo pondere turrim.
|
|
arma uirique simul spoliataque belua uisu
|
|
sternuntur subita, miserandum, mixta ruina.
|
|
Spargi flagrantis contra bellantia monstra
|
|
Dardanius taedas ductor iubet et facis atrae,
|
600
|
quos fera circumfert, compleri sulphure muros.
|
|
nec iusso mora. collectis fumantia lucent
|
|
terga elephantorum flammis, raptusque sonoro
|
|
ignis edax uento per propugnacula fertur.
|
|
non aliter, Pindo Rhodopeue incendia pastor
|
605
|
cum iacit, et siluis spatiatur feruida pestis,
|
|
frondosi ignescunt scopuli, subitoque per alta
|
|
conlucet iuga dissultans Vulcanius ardor.
|
|
it fera candenti torrente bitumine corpus
|
|
amens et laxo diducit limite turmas.
|
610
|
nec cuiquam uirtus propiora capessere bella:
|
|
longinquis audent iaculis et harundinis ictu.
|
|
uritur impatiens et magni corporis aestu
|
|
huc atque huc iactas accendit belua flammas,
|
|
donec uicini tandem se fluminis undis
|
615
|
praecipitem dedit et tenui decepta liquore
|
|
stagnantis per plana uadi tulit incita longis
|
|
extantem ripis flammam. tum denique sese
|
|
gurgitis immersit molem capiente profundo.
|
|
At qua pugna datur, necdum Maurusia pestis
|
620
|
igne calet, circumfusi Rhoeteia pubes
|
|
nunc iaculis, nunc et saxis, nunc alite plumbo
|
|
eminus incessunt, ut qui castella per altos
|
|
oppugnat munita locos atque adsidet arces.
|
|
ausus digna uiro, fortuna digna secunda,
|
625
|
extulerat dextram <at>que aduersum comminus ensem
|
|
Mincius infelix ausi, sed stridula anhelum
|
|
feruorem effundens monstri manus abstulit acri
|
|
implicitum nexu diroque ligamine torsit
|
|
et superas alte miserum iaculata per auras
|
630
|
telluri elisis adflixit, flebile, membris.
|
|
Has inter clades uiso Varrone sub armis
|
|
increpitans Paulus 'Quin imus comminus' inquit
|
|
'ductori Tyrio, quem uinctum colla catenis
|
|
staturum ante tuos currus promisimus urbi?
|
635
|
heu patria, heu plebes scelerata et praua fauoris!
|
|
haud umquam expedies tam dura sorte malorum,
|
|
quem tibi non nasci fuerit per uota petendum,
|
|
Varronem Hannibalemne, magis.' dum talia Paulus,
|
|
urget praecipitis Libys atque in terga ruentum
|
640
|
ante oculos cunctas ductoris concitat hastas.
|
|
pulsatur galea et quatiuntur consulis arma.
|
|
acrius hoc Paulus medios ruit asper in hostis.
|
|
Tum uero excussus mentem, in certamina Paulo
|
|
auia diducto, conuertit Varro manuque
|
645
|
cornipedem inflectens 'Das,' inquit 'patria, poenas,
|
|
quae Fabio incolumi Varronem ad bella uocasti.
|
|
quaenam autem mentis uel quae discordia fati
|
|
Parcarumque latens fraus est? abrumpere cuncta
|
|
iamdudum cum luce libet. sed comprimit ensem
|
650
|
nescio qui deus. at <q>uae me ad grauiora reseruat!
|
|
uiuamne? et fractos sparsosque cruore meorum
|
|
hos referam populo fasces atque ora per urbes
|
|
iratas spectanda dabo et, quo saeuius ipse
|
|
Hannibal haud poscat, fugiam et te, Roma, uidebo?'
|
655
|
plura indignantem telis propioribus hostes
|
|
egere, et sonipes rapuit laxatus habenas.
|
|