LIBER DECIMVS
|
|
Paulus, ut aduersam uidet increbrescere pugnam,
|
10.1
|
ceu fera, quae telis circumcingentibus ultro
|
|
adsilit in ferrum et per uulnera colligit hostem,
|
|
in medios fert arma globos seseque periclis
|
|
ingerit atque omni letum molitur ab ense.
|
5
|
increpat horrendum: 'Perstate et fortiter, oro,
|
|
pectoribus ferrum accipite ac sine uulnere terga
|
|
ad manis deferte, uiri. nisi gloria mortis,
|
|
nil superest. idem sedes adeuntibus imas
|
|
hic uobis dux Paulus erit.' uelocius inde
|
10
|
Haemonio Borea pennaque citatior ibat
|
|
quae redit in pugnas fugientis harundine Parthi,
|
|
atque ubi certamen primi ciet immemor aeui
|
|
plenus Gradiuo mentem Cato, fertur in hostis
|
|
ac iuuenem, quem Vasco leuis, quem spicula densus
|
15
|
Cantaber urgebat, letalibus eripit armis.
|
|
abscessere retro pauidique in terga relatos
|
|
abduxere gradus: ut, laetus ualle remota
|
|
cum capream uenator agit fessamque propinquo
|
|
insequitur cursu et sperat iam tangere dextra,
|
20
|
si ferus aduerso subitum se protulit antro
|
|
et stetit ante oculos frendens leo: deserit una
|
|
et color et sanguis et tela minora periclo,
|
|
nec iam speratae cura est in pectore praedae.
|
|
nunc in restantis mucronem comminus urget,
|
25
|
nunc trepidos ac terga mala formidine uersos
|
|
adsequitur telis. furere ac decorare labores
|
|
et saeuire iuuat. cadit ingens nominis expers
|
|
uni turba uiro, atque, alter si detur in armis
|
|
Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannae.
|
30
|
Tandem inclinato cornu sine more ruebat
|
|
prima acies, non parca fugae. Labienus et Ocres
|
|
sternuntur leto atque Opiter quos Setia colle
|
|
uitifero, celsis Labienum Cingula saxa
|
|
miserunt muris. iunxit fera tempora leti
|
35
|
Sidonius non consimili discrimine miles:
|
|
nam Labienus obit penetrante per ilia corno,
|
|
fratres, hic umero, cecidere, hic poplite, caesis.
|
|
oppetis et Tyrio super inguina fixe ueruto
|
|
Maecenas, cui Maeonia uenerabile terra
|
40
|
et sceptris olim celebratum nomen Etruscis.
|
|
per medios agitur, proiecto lucis amore
|
|
Hannibalem lustrans, Paulus. sors una uidetur
|
|
aspera, si occumbat ductore superstite Poeno.
|
|
Quam metuens molem (neque enim certamine sumpto
|
45
|
tempestas tanta et rabies impune fuisset)
|
|
in faciem pauidi Iuno conuersa Metelli
|
|
'Quid uanos,' inquit 'Latio spes unica consul,
|
|
incassumque moues fato renuente furores?
|
|
si superest Paulus, restant Aeneia regna;
|
50
|
sin secus, Ausoniam tecum trahis. ire tumentem
|
|
tu contra iuuenem et caput hoc abscidere rebus
|
|
turbatis, o Paule, paras? nunc Hannibal ipsi
|
|
(tam laetus bello est) ausit certare Tonanti.
|
|
et iam conuersis (uidi nam flectere) habenis
|
55
|
euasit Varro ac sese ad meliora reseruat.
|
|
sit spatium fatis, et, dum datur, eripe leto
|
|
hanc nostris maiorem animam: mox bella capesses.'
|
|
Ad quae suspirans ductor: 'Mortemne sub armis
|
|
cur poscam, causa ista parum est, quod talia nostrae
|
60
|
pertulerunt aures suadentem monstra Metellum?
|
|
i, demens, i, carpe fugam. non hostica tela
|
|
excipias tergo, superos precor. integer, oro,
|
|
intactusque abeas atque intres moenia Romae
|
|
cum Varrone simul. talin', pauidissime, dignum
|
65
|
me uita pulchraque indignum morte putasti?
|
|
quippe sinit Poenus, qui nunc contraria bella
|
|
ipsi ferre Ioui ualeat. pro degener altae
|
|
uirtutis patrum! quando certamen inire,
|
|
cuiue uirum mallem memet componere, quam qui
|
70
|
et uictus dabit et uictor per saecula nomen?'
|
|
Talibus increpitat mediosque aufertur in hostis
|
|
ac retro cursum tendentem ad crebra suorum
|
|
agmina et in densis furantem membra maniplis
|
|
per conferta uirum et stipata umbonibus arma
|
75
|
consequitur melior planta atque obtruncat Acherram,
|
|
ut canis occultos agitat cum Belgicus apros
|
|
erroresque ferae sollers per deuia mersa
|
|
nare legit tacitoque premens uestigia rostro
|
|
lustrat inaccessos uenantum indagine saltus
|
80
|
nec sistit, nisi conceptum sectatus odorem
|
|
deprendit spissis arcana cubilia dumis.
|
|
At coniunx Iouis, ut Paulum depellere dictis
|
|
nequiquam fuit et consul non desinit irae,
|
|
in faciem Mauri rursus mutata Gelestae
|
85
|
auocat ignarum saeuo a certamine Poenum:
|
|
'Huc tela, huc' inquit 'dextram implorantibus adfer,
|
|
o decus aeternum Carthaginis. horrida iuxta
|
|
stagnantis consul molitur proelia ripas,
|
|
et laus haud alio maior datur hoste perempto.'
|
90
|
haec ait et iuuenem diuersa ad proelia raptat.
|
|
Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem—
|
|
Cristae nomen erat. bis terni iuncta ferebant
|
|
arma senem circa nati; pauperque penatum
|
|
(sed domus haud obscura Tuder, notusque per Vmbros
|
95
|
bellator populos) factis et caede docebat
|
|
natorum armigeram pugnas tractare cohortem.
|
|
unanima inde phalanx, crudo ducente magistro,
|
|
postquam hominum satiata nec<e> est, prostrauerat ictu
|
|
innumero cum turre feram facibusque secutis
|
100
|
ardentem monstri spectabat laeta ruinam,
|
|
cum subitus galeae fulgor conoque coruscae
|
|
maiore intremuere iubae. nec tarda senectus
|
|
(agnouit nam luce uirum): rapit agmine natos
|
|
saeua parens ultro in certamina et addere passim
|
105
|
tela iubet nec manantis ex ore feroci
|
|
aut quae flagrarent galea exhorrescere flammas.
|
|
armiger haud aliter magni Iouis, anxia nido
|
|
cum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus,
|
|
obuersam spectans ora ad Phaet<h>ontia prolem,
|
110
|
explorat dubios Phoebea lampade natos.
|
|
iamque suis daret ut pugnae documenta uocantis
|
|
. . . . . . . . . . .
|
112a
|
et medias hasta uelox praeteruolat auras.
|
113
|
haesit multiplici non alte cuspis in auro
|
|
ac senium inualido dependens prodidit ictu.
|
115
|
cui Poenus: 'Quinam ad cassos furor impulit ictus
|
|
exanguem senio dextram? uix prima momordit
|
|
tegmina Callaici cornus tremebunda metalli.
|
|
en, reddo tua tela tibi: memorabilis ista
|
|
a nobis melius discet bellare iuuentus.'
|
120
|
sic propria miseri transfigit pectora corno.
|
|
At contra, horrendum, bis terna spicula dextra
|
|
torta uolant, paribusque ruunt conatibus hastae:
|
|
haud secus ac Libyca fetam tellure leaenam
|
|
uenator premit obsesso cum Maurus in antro,
|
125
|
inuadunt rabidi iam dudum et inania temptant
|
|
nondum sat firmo catuli certamina dente.
|
|
consumit clipeo tela et collectus in arma
|
|
sustinet urgentis crepitantibus ictibus hastas
|
|
Sidonius ductor, nec iam per uulnera credit
|
130
|
aut per tot caedes actum satis, iraque anhelat,
|
|
ni leto det cuncta uirum iungatque parenti
|
|
corpora et excidat miseros cum stirpe penatis.
|
|
Tunc Abarim adfatur (namque una hic armiger ira
|
|
flammabat Martem atque omnis comes ibat in actus):
|
135
|
'Suppedita mihi tela. uadis liuentis Auerni
|
|
demitti globus ille cupit, qui nostra lacessit
|
|
tegmina: iam stultae fructus pietatis habebit.'
|
|
haec fatus iaculo Lucam, qui maximus aeui,
|
|
transadigit: pressa iuuenis cum cuspide labens
|
140
|
arma super fratrum resupino concidit ore.
|
|
mortiferum inde manu properantem uellere ferrum
|
|
pilo Volsonem (namque hoc de strage iacentum
|
|
fors dabat) adfixa sternit per tegmina nare.
|
|
tum Vesulum calido lapsantem in sanguine fratrum
|
145
|
ense metit rapido plenamque (heu barbara uirtus!)
|
|
abscisi galeam capitis, ceu missile telum,
|
|
conuersis in terga iacit. Telesinus, ad ossa
|
|
inliso saxo, qua spina interstruit artus,
|
|
occumbit, fratrisque uidet labentia membra
|
150
|
Quercentis, quem funda procul per inane uoluta
|
|
sopierat, dum supremam Telesinus in auras
|
|
exhalat lucem et dubitantia lumina condit.
|
|
at fessus maerore simul cursuque metuque
|
|
et tamen haud irae uacuus non certa per aequor
|
155
|
interdum insistens Perusinus membra ferebat.
|
|
hunc sude, quam raptam Libyci per terga iacentis
|
|
armiger obtulerat monstri, super inguina fixam,
|
|
obtruncat quercuque premit uiolentus obusta.
|
|
temptarat precibus saeuum lenire furorem,
|
160
|
sed Stygius primos impleuit feruor hiatus,
|
|
et pulmone tenus demisit anhelitus ignem.
|
|
tandem cum toto cecidit grege, nomen in Vmbro
|
|
clarum, Crista, diu populo: ceu fulmine celsa
|
|
aesculus aut proauis ab origine cognita quercus
|
165
|
cum fumat percussa Ioui, sacrosque per aeuum
|
|
aetherio ramos populantur sulphure flammae,
|
|
donec uicta deo late procumbit et omnem
|
|
conlabens operit spatioso stipite prolem.
|
|
Atque ea dum iuxta Tyrius stagna Aufida ductor
|
170
|
molitur, Paulus, numerosa caede futuram
|
|
ultus iam mortem, ceu uictor bella gerebat.
|
|
inter mille uiros iacet ingens P<h>orcys ab antris
|
|
Herculeae Calpes, caelatus Gorgone parmam,
|
|
unde genus †tristique deae manabat origo.
|
175
|
hunc obiectantem sese atque antiqua tumentem
|
|
nomina saxificae monstrosa e stirpe Medusae,
|
|
dum laeuum petit incumbens uiolentius inguen,
|
|
detrahit excelsi correptum uertice coni,
|
|
adflictumque premens, tergo qua balteus imo
|
180
|
sinuatur coxa<e>que sedet munimen utrique,
|
|
coniecto fodit ense super: uomit ille calentem
|
|
sanguinis effundens per hiantia uiscera riuum
|
|
et subit Aetolos Atlanticus accola campos.
|
|
Has inter strages rapido terrore coorti
|
185
|
inuadunt terga atque auerso turbine miscent
|
|
bella inopina uiri, Tyrius quos fallere doctos
|
|
hanc ipsam pugnae rector formarat ad artem,
|
|
succinctique dolis, fugerent ceu Punica castra,
|
|
dediderant dextras. tum totis mentibus actam
|
190
|
in caedes aciem pone atque in terga ruentes
|
|
praecipitant. non hasta uiro, non deficit ensis:
|
|
e strage est ferrum atque euulsa cadauere tela.
|
|
raptum Galba procul (neque enim uirtutis amorem
|
|
aduersa exemisse ualent) ut uidit ab hoste
|
195
|
auferri signum, conixus corpore toto
|
|
uictorem adsequitur letalique occupat ictu.
|
|
ac dum comprensam caeso de corpore praedam
|
|
auellit, tardeque manus moribunda remittit,
|
|
transfixus gladio propere accurrentis Amorgi
|
200
|
occidit, immoriens magnis non prosperus ausis.
|
|
Haec inter, ueluti nondum satiasset Enyo
|
|
iras saeua truces, sublatum puluere campum
|
|
Vulturnus rotat et candentis torquet harenas.
|
|
iamque reluctantis stridens immane procella
|
205
|
per longum tulit ad campi suprema cauisque
|
|
adflictos ripis tumidum demersit in amnem.
|
|
hic tibi finis erat, metas hic Aufidus aeui
|
|
seruabat tacito, non felix Curio, leto.
|
|
namque, furens animi dum consternata moratur
|
210
|
agmina et oppositu membrorum sistere certat,
|
|
in praeceps magna propulsus mole ruentum
|
|
turbatis hauritur aquis fundoque uolutus
|
|
Hadriaca iacuit sine nomine mortis harena.
|
|
Ingens ferre mala et Fortunae subdere colla
|
215
|
nescius, aduersa fronte incurrebat in arma
|
|
uincentum consul: pereundi Martius ardor
|
|
atque animos iam sola dabat fiducia mortis,
|
|
cum Viriathus agens telis, regnator Hiberae
|
|
magnanimus terrae, iuxta atque ante ora furentis
|
220
|
obtruncat Pauli fessum certaminis hostem.
|
|
heu dolor, heu lacrimae! Seruilius, optima belli,
|
|
post Paulum belli pars optima, corruit ictu
|
|
barbarico magnamque cadens leto addidit uno
|
|
inuidiam Cannis. tristem non pertulit iram
|
225
|
consul et, insani quamquam contraria uenti
|
|
exarmat uis atque obtendit puluere lucem,
|
|
squalentem rumpens ingestae toruus harenae
|
|
ingreditur nimbum ac <V>iriat<h>um moris Hiberi
|
|
carmina pulsata fundentem barbara caetra
|
230
|
inuadit laeuaeque fodit uitalia mammae.
|
|
hic fuit extremus caedum labor. addere bello
|
|
haud ultra licuit dextram, nec tanta relictum est
|
|
uti, Roma, tibi posthac ad proelia Paulo.
|
|
saxu<m> ingens, uasto libratum pondere, caeca
|
235
|
uenit in ora manu et perfractae cassidis aera
|
|
ossibus infodiens compleuit sanguine uultus.
|
|
inde pedem referens, labentia membra propinquo
|
|
imposuit scopulo atque, undanti uulnere anhelans,
|
|
sedit terribilis clipeum super ore cruento:
|
240
|
immanis ceu, depulsis leuioribus hastis,
|
|
accepit leo cum tandem per pectora ferrum,
|
|
stat teli patiens media tremebundus harena
|
|
ac, manante iubis rictuque et naribus unda
|
|
sanguinis, interdum languentia murmura torquens,
|
245
|
effundit patulo spumantem ex ore cruorem.
|
|
tum uero incumbunt Libyes, super ipse citato
|
|
ductor equo, qua flatus agit, qua peruius ensis,
|
|
qua sonipes, qua belligero fera belua dente.
|
|
obrutus hic telis ferri per corpora Piso
|
250
|
rectorem ut uidit Libyae, conixus in hastam
|
|
ilia cornipedis subrecta cuspide transit
|
|
conlapsoque super nequiquam incumbere coeptat,
|
|
cum Poenus, propere collecto corpore, quamquam
|
|
cernuus inflexo sonipes effuderat armo:
|
255
|
'Vmbraene Ausoniae rediuiua bella retractant
|
|
post obitum dextra nec in ipsa morte quiescunt?'
|
|
sic ait atque aegrum coeptanti attollere corpus
|
|
arduus insurgens totum permiscuit ensem.
|
|
Ecce, Cydonea uiolatus harundine plantam,
|
260
|
Lentulus effusis campum linquebat habenis,
|
|
cum uidet in scopulo rorantem saxa cruore
|
|
toruoque obtutu labentem in Tartara Paulum.
|
|
mens abiit, puduitque fugae. tum uisa cremari
|
|
Roma uiro, tunc ad portas iam stare cruentus
|
265
|
Hannibal; Aetoli tum primum ante ora fuere
|
|
sorbentes Latium campi. 'Quid deinde relictum
|
|
crastina cur Tyrios lux non deducat ad urbem,
|
|
deseris in tantis puppim si, Paule, procellis?
|
|
testor caelicolas,' inquit 'ni damna gubernas
|
270
|
crudelis belli uiuisque in turbine tanto
|
|
inuitus, plus, Paule, (dolor uerba aspera dictat)
|
|
plus Varrone noces. cape, quaeso, hunc, unica rerum
|
|
fessarum spe<s>, cornipedem. languentia membra
|
|
ipse leuabo umeris et dorso tuta locabo.'
|
275
|
Haec inter, lacero manantem ex ore cruorem
|
|
eiectans, consul: 'Macte o uirtute paterna!
|
|
nec uero spes angustae, cum talia restent
|
|
pectora Romuleo regno. calcaribus aufer,
|
|
qua uulnus permittit, ecum atque hinc ocius urbis
|
280
|
claudantur portae (ruet haec ad moenia pestis)
|
|
dic, oro: rerum Fabio tradantur habenae.
|
|
nostris pugnauit monitis furor. amplius acta
|
|
quid superest uita, nisi caecae ostendere plebi
|
|
Paulum scire mori? feror an consumptus in urbem
|
285
|
uulneribus? quantine emptum uelit Hannibal, ut nos
|
|
uertentis terga aspiciat? nec talia Paulo
|
|
pectora, nec manis tam parua intramus imago.
|
|
ille ego—sed uano quid enim te demoror aeger,
|
|
Lentule, conquestu? perge atque hinc cuspide fessum
|
290
|
erige quadrupedem propere.' tum Lentulus urbem
|
|
magna ferens mandata petit. nec Paulus inultum
|
|
quod superest de luce sinit: ceu uulnere tigris
|
|
letifero cedens tandem proiectaque corpus
|
|
luctatur morti et languentem pandit hiatum
|
295
|
in uanos morsus, nec sufficientibus irae
|
|
ictibus extrema lambit uenabula lingua.
|
|
iamque coruscanti telum propiusque ferenti
|
|
gressum exultantem et securo caedis Iertae
|
|
non expectatum surgens defixerat ensem
|
300
|
Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa
|
|
exoptans animam certantem ponere dextra.
|
|
sed uicere uirum coeuntibus undique telis
|
|
et Nomas et Garamas et Celtae et Maurus et Astur.
|
|
hic finis Paulo. iacet altum pectus et ingens
|
305
|
dextera, quem, soli si bella agitanda darentur,
|
|
aequares forsan Fabio. mors additur urbi
|
|
pulchra decus misitque uiri inter sidera nomen.
|
|
Postquam spes Italum mentesque in consule lapsae,
|
|
ceu truncus capitis, saeuis exercitus armis
|
310
|
sternitur, et uictrix toto fremit Africa campo.
|
|
hic Picentum acies, hic Vmber Martius, illic
|
|
Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma.
|
|
passim signa iacent, quae Samnis belliger, et quae
|
|
Sarrastes populi Marsaeque tulere cohortes.
|
315
|
transfixi clipei galeaeque et inutile ferrum
|
|
fractaque conflictu parmarum tegmina et ore
|
|
cornipedum derepta fero spumantia frena.
|
|
sanguineus tumidas in campos Aufidus undas
|
|
eiectat redditque furens sua corpora ripis.
|
320
|
sic Lagea ratis, uasto uelut insula ponto
|
|
conspecta, inlisit scopulis ubi nubifer Eurus,
|
|
naufragium spargens operit freta: iamque per undas
|
|
et transtra et mali laceroque aplustria uelo
|
|
ac miseri fluitant reuomentes aequora nautae.
|
325
|
At Poenus, per longa diem certamina saeuis
|
|
caedibus emensus, postquam eripuere furori
|
|
insignem tenebrae lucem, tum denique Martem
|
|
dimisit tandemque suis in caede pepercit.
|
|
sed mens inuigilat curis noctisque quietem
|
330
|
ferre nequit. stimulat dona inter tanta deorum
|
|
optatas nondum portas intrasse Quirini.
|
|
proxima lux placet. hinc strictos ferre ocius enses,
|
|
dum feruet cruor et perfusae caede cohortes,
|
|
destinat ac iam claustra manu, iam moenia flamma
|
335
|
occupat et iungit Tarpeia incendia Cannis.
|
|
Quo turbata uiri coniunx Saturnia coepto
|
|
irarumque Iouis Latiique haud inscia fati,
|
|
incautum ardorem atque auidas ad futtile uotum
|
|
spes iuuenis frenare parat. ciet inde quietis
|
340
|
regnantem tenebris Somnum, quo saepe ministro
|
|
edomita inuiti componit lumina fratris,
|
|
atque huic adridens 'Non te maioribus' inquit
|
|
'ausis, diue, uoco nec posco ut mollibus alis
|
|
des uictum mihi, Somne, Iouem. non mille premendi
|
345
|
sunt oculi tibi, nec spernens tua numina custos
|
|
Inachiae multa superandus nocte iuuencae.
|
|
ductori, precor, immittas noua somnia Poeno,
|
|
ne Romam et uetitos cupiat nunc uisere muros,
|
|
quos intrare dabit numquam regnator Olympi.'
|
350
|
Imperium celer exequitur curuoque uolucris
|
|
per tenebras portat medicata papauera cornu.
|
|
ast ubi per tacitum adlapsus tentoria prima
|
|
Barcaei petiit iuuenis, quatit inde soporas
|
|
deuexo capiti pennas oculisque quietem
|
355
|
inrorat, tangens Lethaea tempora uirga.
|
|
exercent rabidam truculenta insomnia mentem.
|
|
iamque uidebatur multo sibi milite Thybrim
|
|
cingere et insultans astare ad moenia Romae.
|
|
ipse refulgebat Tarpeiae culmine rupis
|
360
|
elata torquens flagrantia fulmina dextra
|
|
Iuppiter, et lati fumabant sulphure campi,
|
|
ac gelidis Anien trepidabat caerulus undis,
|
|
et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum
|
|
uibrabant ignes. tunc uox effusa per auras:
|
365
|
'Sat magna, o iuuenis, prensa est tibi gloria Cannis.
|
|
siste gradum: nec enim sacris inrumpere muris,
|
|
Poene, magis dabitur, nostrum quam scindere caelum.'
|
|
attonitum uisis maioraque bella pauentem
|
|
post confecta Sopor Iunonia iussa relinquit,
|
370
|
nec lux terribili purgauit imagine mentem.
|
|
Quos inter motus somni uanosque tumultus
|
|
dedita per noctem reliquo cum milite castra
|
|
nuntiat et praedam pleno trahit agmine Mago.
|
|
huic ductor laetas Tarpeio uertice mensas
|
375
|
spondenti, cum quinta diem nox orbe tulisset,
|
|
celatis superum monitis clausoque pauore,
|
|
uulnera et exhaustas saeuo certamine uires
|
|
ac nimium laetis excusat fidere rebus.
|
|
tum spe deiectus iuuenis, ceu uertere ab ipsis
|
380
|
terga iuberetur muris ac signa referre,
|
|
'Tanta mole' inquit 'non Roma, ut credidit ipsa,
|
|
sed Varro est uictus. quaenam tam prospera Martis
|
|
munera destituis fato patriamque moraris!
|
|
mecum exultet eques: iuro hoc caput, accipe muros
|
385
|
Iliacos portasque tibi sine Marte patentis.'
|
|
Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri,
|
|
iam Latius sese Canusina in moenia miles
|
|
colligere et profugos uicino cingere uallo
|
|
coeperat. heu rebus facies inhonora sinistris!
|
390
|
non aquilae, non signa uiris, non consulis altum
|
|
imperium, non subnixae lictore secures.
|
|
trunca atque aegra metu, ceu magna elisa ruina,
|
|
corpora debilibus nituntur sistere membris.
|
|
clamor saepe repens et saepe silentia fixis
|
395
|
in tellurem oculis: nudae plerisque sinistrae
|
|
detrito clipeo, desunt pugnacibus enses,
|
|
saucius omnis eques: galeis carpsere superbum
|
|
cristarum decus et damnarunt Martis honores.
|
|
at multa thorax perfossus cuspide, et haerens
|
400
|
loricae interdum Maurusia pendet harundo.
|
|
interdum maesto socios clamore requirunt.
|
|
hic Galba, hic Piso et leto non dignus inerti
|
|
Curio deflentur, grauis illic Scaeuola bello.
|
|
hos passim, at Pauli pariter ceu dira parentis
|
405
|
fata gemunt: ut uer<b>a mali praenuntia numquam
|
|
cessarit canere et Varronis sistere mentem,
|
|
utque diem hunc totiens nequiquam auerterit urbi,
|
|
atque idem quantus dextra. sed cura futuri
|
|
quos premit, aut fossas instant praeducere muris
|
410
|
aut portarum aditus, ut rerum est copia, firmant,
|
|
quaque patet campus planis ingressibus hostis,
|
|
ceruorum ambustis imitantur cornua ramis,
|
|
et stilus occulitur, caecum in uestigia telum.
|
|
Ecce, super clades et non medicabile uulnus,
|
415
|
reliquias belli atque imperdita corpora Poenis
|
|
impia formido ac maior iactabat Erinys.
|
|
trans aequor Tyrios enses atque arma parabant
|
|
Punica et Hannibalem mutato euadere caelo.
|
|
dux erat exilio non laetus Marte Metellus,
|
420
|
sed stirpe haud parui cognominis. is mala bello
|
|
pectora degeneremque manum ad deformia agebat
|
|
consulta atque alio positas spectabat in or<b>e,
|
|
quis sese occulerent, terras, quo nomina nulla
|
|
Poenorum aut patriae penetraret fama relictae.
|
425
|
Quae postquam accepit flammata Scipio mente,
|
|
quantus Sidonium contra fera proelia miscens
|
|
ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem
|
|
atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant
|
|
coepta uiri, ruptis foribus sese arduus infert.
|
430
|
tum quatiens strictum cum uoce ante ora pauentum
|
|
mucronem: 'Tarpeia, pater, qui templa secundam
|
|
incolis a caelo sedem, et Saturnia, nondum
|
|
Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus
|
|
aegide Gorgoneos uirgo succincta furores,
|
435
|
Indigetesque dei, sponte en per numina uestra
|
|
perque caput, nullo leuius mihi numine, patris
|
|
magnanimi iuro: numquam Lauinia regna
|
|
linquam nec linqui patiar, dum uita manebit.
|
|
ocius en testare deos, si moenia taedis
|
440
|
flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle,
|
|
ausurum in terras gressus. ni talia sancis,
|
|
quem tremis et cuius somnos formidine rumpis,
|
|
Hannibal hic armatus adest. moriere, nec ullo
|
|
Poenorum melior parietur gloria caeso.'
|
445
|
his excussa incepta minis. iamque ordine iusso
|
|
obstringunt animas patriae dictataque iurant
|
|
sacramenta deis et purgant pectora culpa.
|
|
Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur,
|
|
lustrabat campos et saeuae tristia dextrae
|
450
|
facta recensebat pertractans uulnera uisu
|
|
Hannibal et magna circumstipante caterua
|
|
dulcia praebebat trucibus spectacula Poenis.
|
|
quas strages inter, confossus pectora telis
|
|
seminecem extremo uitam exhalabat in auras
|
455
|
mu<r>mure deficiens iam Cloelius oraque nisu
|
|
languida uix aegro et dubia ceruice leuabat.
|
|
agnouit sonipes, arrectisque auribus acrem
|
|
hinnitum effundens sternit tellure Bagesum,
|
|
quem tum captiuo portabat in agmina dorso.
|
460
|
hinc, rapidum glomerans cursum, per lubrica pingui
|
|
stante cruore soli et t<u>mulata cadauera caede
|
|
euolat ac domini consistit ad ora iacentis.
|
|
inde inclinatus colla et submissus in armos
|
|
de more inflexis praebebat scandere terga
|
465
|
cruribus ac proprio quodam trepidabat amore.
|
|
milite non illo quisquam felicius acri
|
|
insultarat equo, uel si resupina citato
|
|
proiectus dorso ferretur membra, uel idem
|
|
si nudo staret tergo, dum rapta uolucris
|
470
|
transigeret cursu sonipes certamina campi.
|
|
At Libys humanos aequantem pectore sensus
|
|
haud parce miratus ecum, quinam ille sinistrae
|
|
depugnet morti iuuenis, nomenque decusque
|
|
erogitat letique simul compendia donat.
|
475
|
hic Cinna (ad Tyrios namque is sua uerterat arma
|
|
credulus aduersis, et tum comes ibat ouanti)
|
|
'Auribus huic,' inquit 'ductor fortissime, origo est
|
|
non indigna tuis. quondam sub regibus illa,
|
|
quae Libycos renuit frenos, sub regibus olim
|
480
|
Roma fuit. sed enim, solium indignata Superbi
|
|
ut sceptra exegit, confestim ingentia bella
|
|
Clusina uenere domo. si Porsena fando
|
|
auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra,
|
|
ille ope Maeonia et populo succinctus Etrusco
|
485
|
certabat pulsos per bella reponere reges.
|
|
multa adeo nequiquam ausi, pressitque tyrannus
|
|
Ianiculum incumbens u<r>bi. mox pace probata
|
|
compressere odia, et positum cum foedere bellum,
|
|
obsidibusque obstricta fides. mansuescere corda
|
490
|
nescia, pro superi! et nil non immite parata
|
|
gens Italum pro laude pati: <b>is Cloelia senos
|
|
nondum complerat primaeui corporis annos,
|
|
una puellarum Laurentum et pignora pacis
|
|
inter uirgineas regi tramissa cateruas.
|
495
|
facta uirum sileo. rege haec et foedere et annis
|
|
et fluuio spretis mirantem interrita Thybrim
|
|
tranauit, frangens undam puerilibus ulnis.
|
|
cui si mutasset sexum natura, reuerti
|
|
forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras,
|
500
|
Porsena. sed iuueni, ne sim tibi longior, hinc est
|
|
et genus et clara memorandum uirgine nomen.'
|
|
Talia dum pandit, uicinus parte sinistra
|
|
per subitum erumpit clamor. permixta ruina
|
|
inter et arma uirum et lacerata cadauera Pauli
|
505
|
eruerant corpus media de strage iacentum.
|
|
heu quis erat! quam non similis modo Punica telis
|
|
agmina turbanti, uel cum Taulantia regna
|
|
uertit, et Illyrico sunt addita uincla tyranno!
|
|
puluere canities atro arentique cruore
|
510
|
squalebat barba, et perfracti turbine dentes
|
|
muralis saxi, tum toto corpore uulnus.
|
|
Quae postquam aspexit, geminatus gaudia ductor
|
|
Sidonius 'Fuge, Varro,' inquit 'fuge, Varro, superstes,
|
|
dum iaceat Paulus. patribus Fabioque sedenti
|
515
|
et populo consul totas edissere Cannas.
|
|
concedam hanc iterum, si lucis tanta cupido est,
|
|
concedam tibi, Varro, fugam. at, cui fortia et hoste
|
|
me digna haud paruo caluerunt corda uigore,
|
|
funere supremo et tumuli decoretur honore.
|
520
|
quantus, Paule, iaces! qui tot mihi milibus unus
|
|
maior laetitiae causa es. cum fata uocabunt,
|
|
tale precor nobis salua Carthagine letum.'
|
|
Haec ait et socium mandari corpora terrae,
|
|
postera cum thalamis Aurora ru<b>ebit apertis,
|
525
|
imperat armorumque iubet consurgere aceruos,
|
|
arsuros, Gradiue, tibi. tum munera iussa,
|
|
defessi quamquam, accelerant sparsoque propinquos
|
|
agmine prosternunt lucos: sonat icta bipenni
|
|
frondosis silua atra iugis. hinc ornus et albae
|
530
|
populus alta comae, ualidis accisa lacertis,
|
|
scinditur, hinc ilex proauorum condita saeclo.
|
|
deuoluunt quercus et amantem litora pinum
|
|
ac, ferale decus, maestas ad busta cupressos.
|
|
funereas tum deinde pyras certamine texunt,
|
535
|
officium infelix et munus inane peremptis,
|
|
donec anhelantis stagna in Tartessia Phoebus
|
|
mersit equos, fugiensque polo Titania caecam
|
|
orbita nigranti traxit caligine noctem.
|
|
post, ubi fulserunt primis Phaethontia frena
|
540
|
ignibus atque sui terris rediere colores,
|
|
supponunt flammam et manantia corpora tabo
|
|
hostili tellure cremant. subit horrida mentem
|
|
formido incerti casus, tacitusque pererrat
|
|
intima corda pauor, si fors ita Martis iniqui
|
545
|
mox ferat, hac ipsis inimica sede iacendum.
|
|
at tibi, Bellipotens, sacrum, constructus aceruo
|
|
ingenti mons armorum surgebat ad astra.
|
|
ipse, manu celsam pinum flammaque comantem
|
|
attollens, ductor Gradiuum in uota ciebat:
|
550
|
'Primitias pugnae et laeti libamina belli
|
|
Hannibal Ausonio cremat haec de nomine uictor,
|
|
et tibi, Mars genitor, uotorum haud surde meorum,
|
|
arma electa dicat spirantum turba uirorum.'
|
|
tum face coniecta populatur feruidus ignis
|
555
|
flagrantem molem, et rupta caligine in auras
|
|
actus apex claro perfundit lumine campos.
|
|
hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo
|
|
ibat et hostilis leti iactabat honorem.
|
|
sublimem eduxere pyram mollisque uirenti
|
560
|
stramine composuere toros. superaddita dona,
|
|
funereum decus: expertis inuisus et ensis
|
|
et clipeus, terrorque modo atque insigne superbum
|
|
tum laceri fasces, captaeque in Marte secures.
|
|
non coniunx natiue aderant, non iuncta propinquo
|
565
|
sanguine turba uirum, aut celsis de more feretris
|
|
praecedens prisca exequias decorabat imago
|
|
omnibus exuuiis nudo, iamque Hannibal unus
|
|
sat decoris laudator erat: fulgentia pingui
|
|
murice suspirans inicit uelamina et auro
|
570
|
intextam chlamydem ac supremo adfatur honore:
|
|
'I, decus Ausoniae, quo fas est ire superbas
|
|
uirtute et factis animas. tibi gloria leto
|
|
iam parta insigni. nostros Fortuna labores
|
|
uersat adhuc casusque iubet nescire futuros.'
|
575
|
haec Libys, atque repens crepitantibus undique flammis
|
|
aetherias anima exultans euasit in auras.
|
|
Fama dehinc gliscente sono iam sidera adibat,
|
|
iam maria ac terras, primamque intrauerat urbem.
|
|
diffidunt muris: solam pauitantibus arcem
|
580
|
sperauisse sat est. nec enim superesse iuuentam,
|
|
ac stare Ausoniae uacuum sine corpore nomen,
|
|
quodque adeo nondum portis inruperit hostis,
|
|
contemptu cessare putant. iam tecta cremari,
|
|
ac delubra rapi caedesque ante ora nefandae
|
585
|
natorum septemque arces fumare uidentur.
|
|
lux una euersas bis centum in stra<g>e curulis,
|
|
ac iuuenum bis tricenis orbata gemebat
|
|
milibus exhaustae nutantia moenia Romae,
|
|
atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi,
|
590
|
nec socium numero pariter leuiore perempto.
|
|
sed uero sed enim reliqui pia turba senatus
|
|
munera sortito inuadunt. celer omnia lustrans
|
|
clamitat attonitis Fabius: 'Non ulla relicta est,
|
|
credite, cunctandi ratio. adproperemus, ut hostis
|
595
|
nequiquam armatos ausit succedere muros.
|
|
dura inter pauidos alitur fortuna sedendo,
|
|
et gliscunt aduersa metu. ite ocius, arma
|
|
deripite, o pubes, templis. uos atria raptim
|
|
nudate et clipeos in bella refigite captos.
|
600
|
sat patriae sumus, e numero si ad proelia nostro
|
|
nil minuit pauor. in patulis illa horrida campis
|
|
sit metuenda lues, muros haud fregerit umquam
|
|
exultare leuis nudato corpore Maurus.'
|
|
Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes,
|
605
|
Varronem aduentare uagus per moenia rumor
|
|
spargit et occulto perfundit pectora motu:
|
|
haud secus ac, fractae rector si forte carinae
|
|
litoribus solus uacuis ex aequore sospes
|
|
adnatet, incerti trepidant, tendantne negentne
|
610
|
iactato dextras, ipsamque odere salutem
|
|
unius amissa superantis puppe magistri.
|
|
quam restare uiro labem, qui accedere portis
|
|
audeat ac dirum ueniat pauitantibus omen!
|
|
Hos mulcens questus Fabius deforme docebat
|
615
|
cladibus irasci uulgumque arcebat ab ira.
|
|
aduersis etenim ferri non esse uirorum
|
|
qui Martem inscribant genti, non posse dolores
|
|
condere et ex poena solacia poscere luctus.
|
|
si uero exprobrare sinant, sibi tristius illum
|
620
|
inluxisse diem, quo castris uiderit ire
|
|
Varronem, quam quo uideat remeare sine armis.
|
|
his dictis sedere minae, et conuersa repente
|
|
pectora: nunc fati miseret, nunc gaudia Poeno
|
|
consulibus reputant caesis erepta duobus.
|
625
|
ergo omne effundit longo iam se agmine uulgus
|
|
gratantum, magnaque actum se credere mente
|
|
testantur, quod fisus auis sceptrisque superbis
|
|
Laomedontiadum non desperauerit urbi.
|
|
Nec minus infelix culpae grandique pudore
|
630
|
turbatus, consul titubantem ad moenia gressum
|
|
portabat lacrimans: deiectum attollere uultum
|
|
ac patriam aspicere et luctus renouare pigebat.
|
|
quod uero reduci tum se populusque patresque
|
|
offerrent, non gratari, sed poscere natos
|
635
|
quisque suos fratresque simul miseraeque parentes
|
|
ire uidebantur laceranda ad consulis ora.
|
|
sic igitur muto lictore inuectus in urbem
|
|
damnatum superis aspernabatur honorem.
|
|
At patres Fabiusque, procul maerore remoto,
|
640
|
praecipitant curas. raptim delecta iuuenta
|
|
seruitia armantur, nec claudit castra saluti
|
|
postpositus pudor. infixum est Aeneia regna
|
|
Parcarum in leges quacumque reducere dextra
|
|
proque arce et sceptris et libertatis honore
|
645
|
uel famulas armare manus. primaeua suorum
|
|
corpora praetexto spoliant uelamine et armis
|
|
insolitis cingunt. puerilis casside uultus
|
|
clauditur atque hostis pubescere caede iubetur.
|
|
idem obsecrantis, captiuum uulgus ut auro
|
650
|
pensarent paruo (nec pauca fuere precantum
|
|
milia), miranti durarunt prodere Poeno.
|
|
cuncta adeo scelera et noxam superauerat omnem
|
|
armatum potuisse capi. tunc terga dedisse
|
|
damnatis Siculas longe meritare per oras
|
655
|
impositum, donec Latio decederet hostis.
|
|
haec tum Roma fuit: post te cui uertere mores
|
|
si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.
|
|