LIBER TRIGESIMUS PRIMUS
DE LEGATIS ET FIDEICOMMISSIS
  Ulpianus libro nono ad Sabinum. In arbitrium alterius conferri 31.1.1.pr.1
legatum ueluti condicio potest: quid enim interest, 'si Titius in Capitolium ascenderit'
mihi legetur an 'si uoluerit'? Sed cum ita legatum sit pupillo siue pupillae 'arbitrio tutorum', 1.1
neque condicto inest legato neque mora, cum placeat in testamentis legatum in alterius
arbitrium collatum pro uiri boni arbitrio accipi. quae enim mora est in boni uiri arbitrio,
quod iniectum legato uelut certam quantitatem exprimit, pro uiribus uidelicet patrimonii?
  Paulus libro septuagesimo quinto ad edictum. Quotiens nominatim plures 2.pr.1
res in legato exprimuntur, plura legata sunt: si autem supellex aut argentum aut pecu-
lium aut instrumentum legatum sit, unum legatum est.
  Idem libro quarto ad Plautium. Si ita legetur: 'heres dare damnas esto, si 3.pr.1
in Capitolium non ascenderit', utile legatum est, quamuis in potestate eius sit ascendere
uel non ascendere.
  Idem libro octauo ad Plautium. Neminem eiusdem rei legatae sibi partem 4.pr.1
uelle, partem nolle uerius est.
  Idem libro septimo quaestionum. Sed duobus legatis relictis unum quidem 5.pr.1
repudiare, alterum uero amplecti posse respondetur. Sed si unum ex legatis onus habet 1.1
et hoc repellatur, non idem dicendum est: pone eum, cui decem et Stichus legatus est,
rogatum seruum manumittere: si Falcidia locum habet, ex decem utriusque legati quarta
deducetur. igitur repudiato seruo non euitabitur onus deductionis, sed legatarius ex pecunia
duas quartas relinquet. 5
  Idem libro singulari ad legem Falcidiam. Grege autem legato non potest 6.pr.1
quaedam sperni, quaedam uindicari, quia non plura, sed unum legatum est. idemque dice-
mus peculio legato aut ueste aut argento et similibus.
  Idem libro octauo ad Plautium. Si Titio et ei qui capere non potest decem 7.pr.1
legata sint, quia duobus heres dare damnatur et unus capere non potest, quinque sola
Titio dantur.
  Idem libro nono ad Plautium. Si quis seruum heredis uel alienum legauerit 8.pr.1
et is fugisset, cautiones interponendae sunt de reducendo eo: sed si quidem uiuo testatore
fugerit, expensis legatarii reducitur, si post mortem sumptibus heredis. Si ita legetur: 1.1
'Sempronio decem aut, si noluerit, hominem Stichum lego', hoc casu duo legata sunt, sed
uni contentus esse debet. Si quis legauerit ex illo dolio amphoras decem, etsi non de- 2.1
cem, sed pauciores inueniri possint, non exstinguitur legatum, sed hoc tantummodo accipit,
quod inuenitur. Si inter duos dubitetur de eodem legato, cui potius dari oportet, ut puta 3.1
si Titio relictum est et duo eiusdem nominis amici testatoris ueniant et legatum petant
et heres soluere paratus sit, deinde ambo defendere heredem parati sint, eligere debere
heredem, cui soluat, ut ab eo defendatur. Certam pecuniam legatam si et legatarius et 4.1
substituti legatarii peterent et heres soluere paratus sit, si ambo defendere heredem parati
sint, eligere debet heres cui soluat, ut ab eo defendatur: et, si neutrius manifesta calumnia
uideatur, ei potius soluendum, cui primum legatum est. Si cui certam partem hereditatis 5.1
legauero, diuus Hadrianus rescripsit, ut neque pretia manumissorum neque funeris impensa
deduceretur.
  Modestinus libro nono regularum. Cum autem pars bonorum ita legatur: 9.pr.1
'bonorum meorum, quae sunt cum moriar', dos et manumissorum pretia e medio dedu-
cenda sunt.
  Iauolenus libro primo ex Plautio. Cum fundus nominatim legatus sit, si 10.pr.1
quid ei post testamentum factum adiectum est, id quoque legato cedit, etiamsi illa uerba
adiecta non sint 'qui meus erit', si modo testator eam partem non separatim possedit, sed
uniuersitati prioris fundi adiunxit.
  Pomponius libro septimo ex Plautio. Statuliberum ab herede ne tunc qui- 11.pr.1
dem, cum dubia sit eius ex testamento libertas, legatum sine libertate accipere posse Labeo
ait, quia seruus eius esset: sed si heres eandem condicionem legato inserat, quae libertati
a testatore data<e> praeposita fuerit, ualet legatum: nam et si, cum moreretur heres, seruus
liber esse iussus esset, recte sine libertate ei ab herede legari posse constitit, quia super- 5
uacuum sit ei libertatem dare, quam ex testamento heredis capturus non sit, sed ex testa-
toris habet. 'Stichum aut Pamphilum, utrum heres meus uolet, Titio dato, dum, utrum 1.1
uelit dare, eo die, quo testamentum meum recitatum erit, dicat.' si non dixerit heres,
Pamphilum an Stichum dare malit, perinde obligatum eum esse puto, ac si Stichum aut
Pamphilum dare damnatus esset, utrum legatarius elegerit. si dixerit se Stichum dare uelle,
Sticho mortuo liberari eum: si ante diem legati cedentem alter mortuus fuerit, alter qui 5
supererit in obligatione manebit. cum autem semel dixerit heres, utrum dare uelit, mutare
sententiam non poterit. et ita et Iuliano placuit.
  Paulus libro secundo ad Uitellium. Si pecunia legata in bonis legantis non 12.pr.1
sit, soluendo tamen hereditas sit, heres pecuniam legatam dare compellitur siue de suo
siue ex uenditione rerum hereditariarum siue unde uoluerit. Quod ita legatum est: 'heres 1.1
cum morietur Lucio Titio dato decem', cum incerta die legatum est, ad heredes legatarii
non pertinet, si uiuo herede decesserit.
  Pomponius libro septimo ex Plautio. Qui duos reos eiusdem pecuniae habet 13.pr.1
Titium atque Maeuium, ita legauit: 'quod mihi Titius debet, maeuio heres meus dato. quod
Maeuius debet, Seio dato'. his uerbis onerat heredem: nam cum actiones suas heres Maeuio
praestiterit aduersus Titium, uidetur Maeuius facto eius liberatus esse et idcirco Seio heres
tenebitur. Si is qui unum reum habebat quod is sibi deberet duobus in solidum sepa- 1.1
ratim legasset, oneratur heres duobus satisfacere uni actione cedendo, alteri pecuniam
soluendo.
  Paulus libro quarto ad Uitellium. Si idem seruus et legatus et liber esse 14.pr.1
iussus sit, fauor libertatis praeualet: sin autem et in posteriore scriptura legatus est et
euidens ademptio libertatis ostenditur, legatum propter defuncti uoluntatem praeualebit.
Seruo alieno herede instituto post mortem domini eius cui adquisita hereditas et liber- 1.1
tatem fideicommissariam dari posse constat.
  Celsus libro sexto digestorum. Si quis duobus heredibus institutis ita lega- 15.pr.1
uerit: 'Stichum aut decem heredes danto', non potest alter heredum quinque, alter partem
Stichi dare, sed necesse est utrumque aut Stichum totum aut decem soluere.
  Idem libro sexto decimo digestorum. Si Titio aut Seio, utri heres uellet, 16.pr.1
legatum relictum est, heres alteri dando ab utroque liberatur: si neutri dat, uterque perinde
petere potest atque si ipsi soli legatum foret: nam ut stipulando duo rei constitui possunt,
ita et testamento potest id fieri.
  Marcellus libro decimo digestorum. Si quis Titio decem legauerit et ro- 17.pr.1
gauerit, ut ea restituat Maeuio, Maeuiusque fuerit mortuus, Titii commodo cedit, non he-
redis, nisi dumtaxat ut ministrum Titium elegit. idem est et si ponas usum fructum
legatum. Si heres damnatus esset decem uni ex libertis dare et non constituerit cui daret, 1.1
heres omnibus eadem decem praestare cogendus est.
  Celsus libro septimo decimo digestorum. Heredem meum ita tibi obligare 18.pr.1
possum, ut si, quandoque ego moriar, tuus seruus Stichus non erit, dare eum tibi damnas sit.
  Idem libro octauo decimo digestorum. Si is, cui legatus sit Stichus aut Pam- 19.pr.1
philus, cum Stichum sibi legatum putaret, uindicauerit, amplius mutandae uindicationis ius
non habet: tamquam si damnatus heres alterutrum dare Stichum dederit, cum ignoret sibi
permissum uel Pamphilum dare, nihil repetere possit.
  Idem libro nono decimo digestorum. Et Proculo placebat et 20.pr.1
a patre sic accepi, quod seruo communi legatum sit, si alter dominorum omitteret, alteri
non adcrescere: non enim coniunctim, sed partes legatas: nam ambo si uindicarent, eam
quemque legati partem habiturum, quam in seruo haberet.
  Idem libro uicesimo digestorum. Cum quidam uxori suae dotem reddi- 21.pr.1
disset, quadraginta ei legare uoluisset et quamquam sciret dotem redditam, hoc tamen
praetextu usus esset, quasi dotis reddendae nomine eam summam legaret, existimo deberi
quadraginta: etenim reddendi uerbum quamquam significationem habet retro
dandi, recipit tamen et per se dandi significationem. 5
  Idem libro uicesimo primo digestorum. Lucius Titius in testamento suo 22.pr.1
Publio Maeuio militiam suam reliquit siue pecuniam eius quaecumque redigi ex uenditione
eius potuerit, cum suis commodis: sed cum superuixit testamento Lucius Titius, militiam
uendidit et pretium exegit et dedit ei, cui illam militiam uel pretium eius testamento dari
uoluerit: post mortem Lucii Titii iterum Publius Maeuius uel militiam uel pretium eius 5
ab heredibus Lucii Titii exigebat. Celsus: existimo pretium militiae praestari non oportere,
nisi legatarius ostenderit testatorem et post factam solutionem iterum eum pretium militiae
accipere uoluisse. quod si non totum pretium militiae, sed partem uiuus testator legatario
dedit, reliqui superesse exactionem, nisi heres et ab hoc decessisse testatorem ostenderit.
onus enim probandi mutatam esse defuncti uoluntatem ad eum pertinet, qui fideicommissum 10
recusat.
  Marcellus libro tertio decimo digestorum. 'Lucio Titio fundum Seianum 23.pr.1
uel usum fructum fundi Seiani lego.' potest legatarius uel fundum uindicare uel fructum,
quod facere non potest is cui tantum fundus legatus est.
  Ulpianus libro secundo fideicommissorum. Cum quidam ita fideicommissum 24.pr.1
reliquisset: 'rogo restituas libertis meis, quibus uoles', Marcellus putauit posse heredem
et indignum praeferre. at si ita: 'his quos dignos putaueris', petere posse ait eos qui non
offenderint. idem ait, si neminem eligat, omnes ad petitionem fideicommissi admitti uideri
quasi iam praesenti die datum, cum sic relinquitur 'quibus uoles' nec ulli offerat. plane 5
si ceteri defuncti sunt, superstiti dandum uel heredi eius, si prius quam peteret decessit.
Scaeuola autem notat: si omnes petere potuerunt, cum nulli offertur, cur non et qui de-
cesserunt ad heredem transmiserunt, utique si uno petente iam eligere non potest, cui
det? uidetur enim Marcellus, cum fideicommissum ita relinquitur 'ex libertis cui uolueris',
arbitrari, nisi offerat cui heres uelit et statim offerat sine aliquo scilicet interuallo, statim 10
competere omnibus petitionem: cum igitur omnibus competat, merito notatus est, cur
superstiti soli putet dandum, nisi forte antequam iustum tempus praetereat, quo potuit
eligere cui potius offe<r>at, ceteri decesserint.
  Marcellus libro quinto decimo digestorum. Si tamen quibusdam absen- 25.pr.1
tibus praesentes petent, cum praesenti die relictum sit fideicommissum, causa cognita sta-
tuendum est explorandumque, an et alii sint petituri.
  Idem libro sexto decimo digestorum. Is, cuius in seruo proprietas erat, 26.pr.1
fructuario herede instituto alicui eum seruum legauit. non potest heres doli mali exceptione
uti, si legatarius uindicare seruum uellet non relicto heredi usu fructu.
  Celsus libro trigesimo quarto digestorum. Si illud aut illud legatum sit, 27.pr.1
unum legatum est. si sub contrariis condicionibus aliud atque aliud legatum est, unum
legatum esse arbitramur. neque refert et heredum et eorum quibus legatum est diuersas
personas esse, ueluti si ita legatum est: 'si Nerua consul factus erit, Titius heres Attio
fundum, si non erit Nerua consul factus, Seius heres Maeuio centum dato'. 5
  Marcellus libro uicesimo nono digestorum. Cum patronus ex debita parte 28.pr.1
institutus fideicommissum relictum ab eo praestare non cogitur: si omiserit institutionem,
qui eam partem uindicant utrum eodem modo retinere an uero praestare debeant fidei-
commissum? et magis est deberi fideicommissum, quoniam quod illius personae praesta-
retur, hoc nequaquam ad alium pertinere deberet. 5
  Celsus libro trigesimo sexto digestorum. Pater meus referebat, cum esset 29.pr.1
in consilio Duceni Ueri consulis, itum in sententiam suam, ut, cum Otacilius Catulus filia
ex asse herede instituta liberto ducenta legasset petissetque ab eo, ut ea concubinae ipsius
daret, et libertus uiuo testatore decessisset et quod ei relictum erat apud filiam reman-
sisset, cogeretur filia id fideicommissum concubinae reddere. Quod alicuius heredis nomi- 1.1
natim fidei committitur, potest uideri ita demum dari uoluisse, si ille exstitisset heres. Si 2.1
filio heredi pars eius, a quo nominatim legatum est, adcrescit, non praestabit legatum,
quod iure antiquo capit.
  Idem libro trigesimo septimo digestorum. Quidam in testamento ita scripsit: 30.pr.1
'rei publicae Grauiscanorum lego in tutelam uiae reficiendae, quae est in colonia eorum
usque ad uiam Aureliam': quaesitum est, an hoc legatum ualeat. Iuuentius Celsus respon-
dit: propemodum quidem inperfecta est haec scriptura in tutelam Aureliae uiae, quia
summa adscripta non est: potest tamen uideri tanta summa legata, quanta ei rei sufficeret: 5
si modo non apparet aliam fuisse defuncti uoluntatem aut ex magnitudine eius pecuniae
aut ex mediocritate facultatium, quam testatrix reliquit: tunc enim officio iudicis secundum
aestimationem patrimonii et legati quantitas definiri potest.
  Modestinus libro primo regularum. Si quis quos non poterit manumittere 31.pr.1
legauit, ut manumitterentur, nec legatum nec libertas ualet.
  Idem libro nono regularum. Omnia, quae testamentis sine die uel condicione 32.pr.1
adscribuntur, ex die aditae hereditatis praestentur. Fundum ante condicionem conpletam 1.1
ab herede non traditum, sed a legatario detentum heres uindicare cum fructibus poterit.
Cum ita legatur: 'illi hoc amplius fundum illum cum omnibus rebus, quae in eodem fundo 2.1
erunt', mancipia quoque continentur. Cum ita legatur: 'quidquid in horreo meo erit' 3.1
et is cui legatum est ex rebus non legatis ignorante eo ampliandi legati sui gratia in
horreum intulerit, quod illatum est non uidetur esse legatum. Quod a legatario 4.1
petitum erat, ut alii restitueret, si legatarius decedat, heres quoque eius id quod legatum
est praestare debebit. Species nominatim legatae si non repperiantur nec dolo heredis 5.1
deesse probentur, peti ex eodem testamento non possunt. In fideicommisso quod familiae 6.1
relinquitur hi ad petitionem eius admitti possunt, qui nominati sunt, aut post omnes eos
exstinctos qui ex nomine defuncti fuerint eo tempore, quo testator moreretur, et qui ex
his primo gradu procreati sint, nisi specialiter defunctus ad ulteriores uoluntatem suam
extenderit. 5
  Idem libro nono responsorum. Respondit: legatorum petitio aduersus heredes 33.pr.1
pro partibus hereditariis competit nec pro his qui soluendo non sunt onerari coheredes
oportet. Qui plures heredes instituit, testamento a quibusdam nominatim reli<q>uit legata, 1.1
postea codicillos ad omnes heredes scripsit: quaero, quae legata debeant. Modestinus
respondit: cum manifeste testator testamento expresserit, a quibus heredibus legata prae-
stari uellet, licet codicillos ad omnes scripserit, apparet tamen ea quae codicillis dedit ab
his praestanda esse, quos munere fungi debere testamento suo ostendit testator. 5
  Idem libro decimo responsorum. Titia cum testamento facto decederet he- 34.pr.1
redibus institutis Maeuia et Sempronio filiis suis ex aequis partibus, petit a Maeuia, ut
Stichum seruum suum manumitteret, in haec uerba: 'a te autem, Maeuia filia carissima,
peto, ut Stichum seruum tuum manumittas, cum in ministerio tuo tot capita seruorum
tibi his codicillis legauero', nec legauit. quaero, quid his uerbis relictum uideatur, cum, ut 5
supra cautum est, duobus heredibus institutis defunctam test<at>ricem et mancipia heredi-
taria duarum personarum fuisse, et codicillis nihil relictum sit de praestandis mancipiis
nec possit utile fideicommissum putari, quod datum non sit, cum legasse se dixerit nec
adiecerit legati speciem nec ab herede uti praestarentur mancipia petierit. Modestinus
respondit ex uerbis consultationi insertis Maeuia<m> neque legati neque fideicommissi peti- 10
tionem habere neque libertatem seruo suo dare compelli. Lucius Titius in testamento suo 1.1
ita cauit: 'Ὀκταβιάνῃ Ϲτρατονίκῃ τῇ γλυκυτάτῃ μου θυγαρτὶ χαίρειν. Βούλομαι αὐτὴν παρ’
ἑαυτῆϲ λαβεῖν χωρίον Γάζαν ϲὺν ταῖϲ ἐνθήκαιϲ αὐτοῦ πάϲαιϲ. Ὀκταβιάνῳ Ἀλεξάνδρῳ τῷ γλυ-
κυτάτῳ μου υἱῷ. Ἐξαίρετον βούλομαι αὐτὸν παρ’ ἑαυτοῦ λαβεῖν ϲύγκτηϲιν ἀγωνόφορον Κο-
μιάνην ϲὺν αἷϲ ἔχει ἐνθήκαιϲ πάϲαιϲ'. quaero, an huiusmodi scriptura integrum praedium 5
singulis datum esse uideatur an uero partem hereditariam dumtaxat contineat, cum inuti-
liter a semet ipso quemque eorum quam habebat partem accipere uoluit. Modestinus
respondit non sic interpretandam scripturam de qua quaeritur, ut fideicommissum inutile
fiat. item quaero, si integrum praedium relictum esse uideatur, an pretium portionis fratri
et coheredi soluendum sit, ut hoc ipso, quod a semet ipso accipere praecepit, pretio illato 10
integrum habere eum uoluerit. item respondit ad solutionem pretii fideicommissarium mi-
nime compellendum. Lucia Titia intestata moriens a filiis suis per fideicommissum alieno 2.1
seruo domum reliquit: post mortem filii eius idem qui heredes cum diuiserunt hereditatem
matris, diuiserunt etiam domum, in qua diuisione dominus serui fideicommissarii quasi
testis adfuit: quaero, an fideicommissi persecutionem adquisitam sibi per seruum eo, quod
interfuit diuisioni, amisisse uideatur. Modestinus respondit fideicommissum ipso iure amis- 5
sum non esse, quod ne repudiari quidem potest: sed nec per doli exceptionem summo-
uetur, nisi euidenter apparuerit omittendi fideicommissi causa hoc eum fecisse. Gaius 3.1
Seius cum domum suam haberet et in praetorio uxoris suae transtulisset, quasdam res
de domo sua in eodem praetorio transtulit ibique post multos dies decedens testamento
uxorem suam heredem et alios complures reliquit. quo testamento significauit uerba, quae
infra scripta sunt: 'in primis sciant heredes mei nullam pecuniam esse penes uxorem meam, 5
sed nec aliud quicquam: ideoque hoc nomine eam inquietari nolo'. quaero, an ea, quae
uiuo eo in praetorio uxoris eius translata sunt, communi hereditati uindicari possint et an
secundum uerba testamenti praescribi coheredibus possit a parte uxoris defuncti. Modes-
tinus respondit, si ea, quae in domum seu praetorium uxoris defunctus transtulit, prae-
cipua ad eam pertinere uoluit, nihil proponi, cur uoluntate ipsius standum non sit. necesse 10
igitur habet mulier talem uoluntatem fuisse testatoris ostendere. quod nisi fecerit, in
hereditate mariti et haec remanere oportet. Si ea condicione liberto fideicommissum 4.1
relictum est, ne a filiis eius recederet, et per tutores factum est, quo minus condicionem
impleret, iniquum est eum, cum sit inculpatus, emolumento fideicommissi carere. Qui 5.1
inuita filia de dote egerat, decessit eadem illa exheredata, filio herede instituto et ab eo
fideicommissum filiae dotis nomine reliquit: quaero, quantum a fratre mulier consequi de-
beat. Modestinus respondit: quod in primis est non ess<e> consumptam de dote actionem
mulieri, cum patri suo non consenserit, utique non ignoras. sic enim res <ex>plicatur, ut, si 5
quidem maior quantitas in dote fuit, illius petitione sit tantummodo mulier contenta: quod
si in summa dotis nomine legata amplius sit quam in dote principali, compensatio fiat
usque ad eandem summam quae concurrit et id tantummodo, quod excedit in sequenti
summa, ex testamento consequatur: non est enim uerisimile patrem duplici praestatione
dotis filium eundemque heredem onerare uoluisse, praeterea cum putauerit se efficaciter 10
licet non consentiente filia instituisse aduersus generum de dote actionem. Lucius Titius 6.1
relictis duobus filiis suis heredibus diuersi sexus institutis addidit cap<u>t generale, uti le-
gata et libertates ab his heredibus suis praestarentur: quadam tamen parte testamenti a
filio petit, ut omne onus legatorum in se sustineret, in hunc modum: 'ea quaecumque in
legatis reliqui uel dari praecepi, ab Attiano filio meo et herede dari praestarique iubebo', 5
deinde subiecit in praeceptione relinquenda filiae suae haec uerba: 'Paulinae filiae meae
dulcissimae si quid me uiuo dedi comparaui, sibi habere iubeo: cuius rei quaestionem
fieri ueto. et peto a te, filia carissima, ne uelis irasci, quod ampliorem substantiam fratri
tuo reliquerim, quem scis magna onera sustentaturum et legata quae supra feci praesta-
turum'. quaero, an ex his extremis uerbis, quibus cum filia sua in testamento pater lo- 10
cutus est, effectum uideatur, ut hereditariis actionibus id est omnibus filium suum onera-
uerit, an uero iam solum propter onus legatorum locutus esse uideatur, petitiones autem
hereditariae in utrumque heredem creditoribus dari debeant. Modestinus respondit, ut
actiones creditorum filius solus excipiat, iussisse testatorem non proponi. Titia cum nuberet 7.1
Gaio Seio, dedit in dotem praedia et quasdam alias res, postea decedens codicillis ita cauit:
'Γάιον Ϲέιον τὸν ἄνδρα μου παρακατατίθεμαί ϲοι, ὦ θύγατερ. ᾧ βούλομαι δοθῆναι εἰϲ βίου χρῆϲιν
καὶ ἐπικαρπίαν μετοχὴν κώμηϲ Νακλήνων, ἣν ἔφθαϲα δεδωκυῖα εἰϲ προῖκα, ϲὺν ϲώμαϲι τοῖϲ
ἐμφερομένοιϲ τῇ προικί, καὶ κατὰ μηδὲν ἐνοχληθῆναι αὐτὸν περὶ τῆϲ προικόϲ· ἔϲται γὰρ μετὰ 5
τὴν τελευτὴν αὐτοῦ ϲὰ καὶ τῶν τέκνων ϲου': praeterea alia multa huic eidem marito legauit,
ut quamdiu uiueret haberet. quaero, an propter haec, quae codicillis ei extra dotem re-
licta sunt, possit post mortem Gaii Seii ex causa fideicommissi petitio filiae et heredi Titiae
competere et earum rerum nomine, quas in dotem Gaius Seius accepit. Modestinus respon-
dit: licet non ea uerba proponuntur, ex quibus filia testatricis fideicommissum a Gaio Seio, 10
postquam praestiterit quae testamento legata sunt, petere possit, tamen nihil prohibet
propter uoluntatem testatricis post mortem Gaii Seii fideicommissum peti.
  Idem libro sexto decimo responsorum. Respondit legatis uxori quae usus 35.pr.1
eius causa parata sunt, eo seruos ad eam non pertinere, qui non proprii ipsius, sed com-
munis usus caus<a> parati sunt.
  Idem libro tertio pandectarum. Legatum est donatio testamento relicta. 36.pr.1
  Iauolenus libro primo ex Cassio. Qui testamento inutiliter manumissus est 37.1.1
legari eodem testamento potest, quia totiens efficacior est libertas legato, quotiens utiliter
data est.
  Idem libro secundo ex Cassio. Quod seruus legatus ante aditam hereditatem 38.1.1
adquisiit, hereditati adquirit.
  Idem libro tertio ex Cassio. Si areae legatae post testament<um> factum aedificium im- 39.1.1
positum est, utrumque debebitur et solum et superficium.
  Idem libro primo epistularum. Si duobus seruis meis eadem res legata est 40.1.1
et alterius serui nomine ad me eam pertinere nolo, totum ad me pertinebit, quia partem
alterius serui <per alterum seruum adquiro, perinde ac si meo et alterius seruo> esset legatum.
  Idem libro septimo epistularum. 'Maeuio fundi partem dimidiam, Seio partem 41.1.1
dimidiam lego: eundem fundum Titio lego.' si Seius decesserit, pars eius utrique adcrescit,
quia cum separatim et partes fundi et totus legatus sit, necesse est, ut ea pars quae cessat
pro portione legati cuique eorum, quibus fundus separatim legatus est, adcrescat. A me 1
hered<e> uxori meae ita legatum est: 'quidquid propter Titiam ad Seium dotis nomine per-
uenit, tantam pecuniam Seius heres meus Titiae det': quaero, an deductiones inpensarum
fieri possint, quae fierent, si de dote ageretur. respondit: non dubito, quin uxori suae quod
ita legatum est: 'a te heres peto, quidquid ad te peruenisset, ut tantum ei dares', tota dos 5
sine ratione deductionis impensarum mulieri debeatur. non autem idem ius seruari debet
ex testamento extranei, quod seruatur in testamento uiri, qui dotem uxori relegauit. haec
enim taxationis loco habenda est 'quidquid ad te peruenit': illic autem, ubi uir uxori re-
legat, id uidetur legare, quod in iudicio dotis mulier consecutura fuerit.
  Idem libro undecimo epistularum. Cum ei, qui partem capiebat, legatum 42.pr.1
esset, ut alii restitueret, placuit solidum capere posse.
  Pomponius libro tertio ad Quintum Mucium. Si ita relictum fuerit: 'quantum 43.pr.1
heres meus habebit, tantum Tithaso dari uolo', pro eo est, quasi ita sit scriptum: 'quantum
omnes heredes habebunt'. Quod si ita fuerit: 'quantum unus heres habebit, tantum Tithaso 1.1
heredes meos dare uolo', minor pars erit accipienda, quae uenit in legato. Pegasus solitus 2.1
fuerat distinguere, si in diem fideicommissum relictum sit, ueluti post annos decem, inter-
esse, cuius causa tempus dilatum sit, utrumne heredis, quo casu heredem fructum retinere
debere, an legatarii, ueluti si in tempus pubertatis ei qui impubes sit fideicommissum re-
lictum sit, tunc enim fructus praestandos et antecedentis temporis. et haec ita intelle- 5
genda sunt, si non nominatim adiectum est, ut cum incremento heres fideicommissum prae-
stet. Si ita scriptum sit: 'decem aut quindecim heres dato', pro eo est ac si decem sola 3.1
legata sint: aut si ita sit: 'post annum aut post biennium, quam ego decessero, heres dato',
post biennium uidetur legatum, quia heredis esset potestas in eli<g>endo.
  Idem libro quarto ad Quintum Mucium. Si pluribus heredibus institutis ita 44.pr.1
scriptum sit: 'heres meus damnas esto dare aureos quinque', non quilibet heres, sed omnes
uidebuntur damnati, ut una quinque dent. Si ita legatum fuerit: 'Lucius Titius heres meus 1.1
Tithaso quinque aureos dare damnas esto', deinde alio loco ita: 'Publius Maeuius heres
meus Tithaso quinque aureos damnas esto dare', nisi Titius ostenderit adimendi causa a
Publio legatum esse relictum, quinos aureos ab utroque accipiet.
  Idem libro octauo ad Quintum Mucium. Si ita sit scriptum: 'filiabus meis 45.pr.1
centum aureos do', an et masculini generis et feminini liberis legatum uideatur? nam si
ita scriptum esset: 'filiis meis hosce tutores do', responsum est etiam filiabus tutores datos
esse. quod non est ex contrario accipiendum, ut filiarum nomine etiam masculi continean-
tur: exemplo enim pessimum est feminino uocabulo etiam masculos contineri. Si sub con- 1.1
dicione uel ex die certa nobis legatum sit, ante condicionem uel diem certum repudiare
non possumus: nam nec pertinet ad nos, antequam dies ueniet uel condicio exsistat. Si 2.1
pater filiae suae testamento aureos tot heredem dare iusserit, ubi ea nupsisset, si filia nupta
sit, cum testamentum fit, sed absente patre et ignorante, nihilo minus legatum debetur: si
enim hoc pater non ignorabat, uidetur de aliis nuptiis sensisse.
  Proculus libro quinto epistularum. Si scripsisset qui legabat: 'quidquid 46.pr.1
mihi Lucium Titium dare facere oportet, Sempronio lego' nec adiecit 'praesens in diemue',
non dubitarem, quantum ad uerborum significationem attineret, quin ea pecunia compre-
hensa non esset, cuius dies moriente eo, qui testamentum fecisset, nondum uenisset. adi-
ciendo autem haec uerba 'praesens in diemue' aperte mihi uidetur ostendisse eam quoque 5
pecuniam legare uoluisse.
  Idem libro sexto epistularum. Sempronius Proculus Nepoti suo salutem. 47.pr.1
Binae tabulae testamenti eodem tempore exemplarii causa scriptae (ut uolgo fieri solet)
eiusdem patris familias proferuntur: in alteris centum, in alteris quinquaginta aurei legati
sunt Titio: quaeris, utrum et quinquaginta aureos an centum dumtaxat habiturus sit. Pro-
culus respondit: in hoc casu magis heredi parcendum est ideoque utrumque legatum nullo 5
modo debetur, sed tantummodo quinquaginta aurei.
  Idem libro octauo epistularum. Licinnius Lucusta Proculo suo salutem. Cum 48.pr.1
faciat condicionem in releganda dote, ut, si mallet uxor mancipia quae in dotem dederit
quam pecuniam numeratam, recipere, si ea mancipia uxor malit, numquid etiam ea man-
cipia, quae postea ex his mancipiis nata sunt, uxori debeantur, quaero. Proculus Lucustae
suo salutem. Si uxor mallet mancipia quam dotem accipere, ipsa mancipia, quae aestimata 5
in dotem dedit, non etiam partus mancipiorum ei debebuntur. Bonorum possessione de- 1.1
mentis curatori data legata a curatore, qui furiosum defendit, peti poterunt: sed qui petent,
cauere debebunt, si hereditas euicta fuerit, quod legatorum nomine datum sit redditu iri.
  Paulus libro quinto ad legem Iuliam et Papiam. Mortuo boue qui legatus 49.pr.1
est neque corium neque caro debetur. Si Titio frumentaria tessera legata sit et is deces- 1.1
serit, quidam putant exstingui legatum: sed hoc non est uerum, nam cui tessera uel mi-
litia legatur, aestimatio uidetur legata. Labeo refert agrum, cuius commercium non habes, 2.1
legari tibi posse Trebatium respondisse, quod merito Priscus Fulcinius falsum esse aiebat.
Sed Proculus ait, si quis heredem suum eum fundum, cuius commercium is heres non ha- 3.1
beat, dare iusserat ei, qui eius commercium habeat, putat heredem obligatum esse, quod
uerius est, uel in ipsam rem, si haec in bonis testatoris fuerit, uel si non est, in eius aesti-
mationem. Si testator dari quid iussisset aut opus fieri aut munus dari, pro portione sua 4.1
eos praestare, quibus par hereditatis adcresceret, aeque atque cetera legata, placet.
  Marcellus libro uicesimo octauo digestorum. <U>t heredibus substitui potest, 50.pr.1
ita etiam legatariis. uideamus, an idem fieri possit et cum mortis causa donabitur, ut id
promittat ille alteri, si ipse capere non poterit: quod magis est, quia in posterioris quoque
persona donatio confertur. Si Titius mihi Stichum aut decem debeat et legauero tibi 1.1
Stichum quem mihi debet, placet exstingui legatum decem solutis: et si diuersis alii decem,
alii Stichus legatus fuerit, ex euentu solutionis legatum ualet. Cum ita legatum est: 'quan- 2.1
tam pecuniam heres meus a Titio exegerit, tantam Maeuio
dato', si sub condicione lega-
tum est, antequam exacta pecunia sit, legatarius agere non potest: quod si statim dies
legati cedit, ut Publicius recte putat, legatarius agere potest, ut actiones praestentur. 5
  Ulpianus libro octauo ad legem Iuliam et Papiam. Si ita quis testamento 51.pr.1
suo cauisset: 'illi quantum plurimum per legem accipere potest, dari uolo', utique tunc, cum
quando capere potuerit, uidetur ei relictum. sed et si dixerit: 'quam maximam partem
dar<e> possum, damnas esto heres meus ei dare', idem erit dicendum. Is cui in tempus 1.1
liberorum tertia pars relicta est, utique non poterit adoptando tertiam partem consequi.
  Terentius Clemens libro tertio ad legem Iuliam et Papiam. Non oportet 52.pr.1
prius de condicione cuiusquam quaeri, quam hereditas legatumue ad eum pertineat.
  Idem libro quarto ad legem Iuliam et Papiam. Cum ab uno herede mulieri 53.pr.1
pro dote compensandi animo legatum esset eaque dotem suam ferre quam legatum maluit,
utrum in omnes heredes, an in eum solum, a quo legatum est, actio ei <de> dote dari debeat,
quaeritur. Iulianus in eum primum, a quo legatum sit, actionem dandam putat: nam cum
aut suo iure aut iudicio mariti contenta esse debeat, aequum esse eum, a quo ei maritus 5
aliquid pro dote legauerat, usque ad quantitatem legati onus huius aeris alieni sustinere
reliqua parte dotis ab heredibus ei praestanda. Eadem erunt dicenda, si heres instituta 1.1
pro dote omiserit hereditatem, ut in substitutum actio detur: et hoc uerum est. Sed de 2.1
legatis et legis Falcidiae ratione belle dubitatur, utrum is, in quem solum dotis actio detur,
legata integra ex persona sua debeat, perinde ac si omnes heredes dotem praestarent, an
dotem totam in aere alieno computare, quia in eum solum actio eius detur: quod sane
magis rationem habere uidetur. 5
  Idem libro tertio decimo ad legem Iuliam et Papiam. Si cui fundus centum 54.pr.1
dignus legatus fuerit, si centum heredi uel cuilibet alii dederit, uberrimum uidetur esse
legatum: nam alias interest legatarii fundum potius habere quam centum: saepe enim con-
fines fundos etiam supra iustam aestimationem interest nostra adquirere.
  Gaius libro duodecimo ad legem Iuliam et Papiam. Si Titio et mihi eadem 55.pr.1
res legata fuerit et is die cedente legati decesserit me herede relicto et uel ex mea pro-
pria causa uel ex hereditari<a> legatum repudiauero, magis placere uideo partem defecisse.
Si eo herede instituto, qui uel nihil uel non totum capere potest, seruo hereditario legatum 1.1
fuerit, tractantibus nobis de capacitate uidendum est, utrum heredis an defuncti persona
an neutrius spectari debeat. et post multas uarietates placet, ut, quia nullus est dominus,
in cuius persona de capacitate quaeri possit, sine ullo impedimento adquiratur legatum
hereditati atque ob id omnimodo ad eum pertineat, quicumque postea heres exstiterit, se- 5
cundum quod accipere potest: reliqua autem pars ad eos, qui iure uocantur, uenit.
  Idem libro quarto decimo ad legem Iuliam et Papiam. Quod principi relictum 56.pr.1
est, qui ante, quam dies legati cedat, ab hominibus ereptus est, ex constitutione diui An-
tonini successori eius debetur.
  Iunius Mauricianus libro secundo ad legem Iuliam et Papiam. Si Augustae 57.pr.1
legaueris et ea inter homines esse desierit, deficit quod ei relictum est, sicuti diuus Ha-
drianus in Plotinae et proxime imperator Antoninus in Faustinae Augustae persona con-
stituit, cum ea ante inter homines esse desiit, quam testator decederet.
  Gaius libro quarto decimo ad legem Iuliam et Papiam. Si cui res legata 58.pr.1
fuerit et omnino aliqua ex parte uoluerit suam esse, totam adquirit.
  Terentius Clemens libro quinto decimo ad legem Iuliam et Papiam. Si 59.pr.1
mihi pure, seruo meo uel pure uel sub condicione eadem res legata est egoque legatum
quod mihi datum est repudiem, deinde condicione exsistente id, quod seruo meo legatum
est, uellem ad me pertinere, partem legati deficere responsum est: nisi si quis dubitet, an
exsistente condicione, si seruus uiuat, omnimodo legatum meum fiat, quod semel ad me 5
pertinere uoluerim: quod aequius esse uidetur. idem est et si duobus seruis meis eadem
res legetur.
  Ulpianus libro sexto decimo ad legem Iuliam et Papiam. Iulianus ait, si a 60.pr.1
filio herede legatum sit Seio fideique eius commissum fuerit sub condicione ut Titio daret,
et Titius pendente condicione decesserit, fideicommissum deficiens apud Seium manet, non
ad filium heredem pertinet, quia in fideicommissis potiorem causam habere eum, cuius fides
electa sit, senatus uoluit. 5
  Ulpianus libro octauo decimo ad legem Iuliam et Papiam. Si Titio et Mae- 61.pr.1
uio heredibus institutis qui quadringenta relinquebat a Titio ducenta legauerit et, quisquis
heres esset, centum, neque Maeuius hereditatem adierit, trecenta Titius debebit. Iulianus 1.1
quidem ait, si alter ex legitimis heredibus repudiasset portionem, cum essent ab eo fidei-
commissa relicta, coheredem eius non esse cogendum fideicommiss<a> praestare: portionem
enim ad coheredem sine onere pertinere. sed post rescriptum Seueri, quo fideicommissa
ab instituto relicta a substitutis debentur, et hic quasi substitutus cum suo onere conse- 5
quetur adcrescentem portionem.
  Licinnius Rufinus libro quarto regularum. Si alienus seruus heres insti- 62.pr.1
tutus fuerit, a domino eius fideicommissum relinqui potest. sed ita hoc fideicommissum
dominus praestare debet, si per seruum factus sit heres: quod si ante, quam iussu eius
adiretur hereditas, seruus manumissus fuerit et suo arbitrio adierit hereditatem, dominus
id debiturus non est, quia heres factus non est, nec seruus, quia rogatus <non> est. itaque 5
utilis actio hoc casu competit, ut is, ad quem emolumentum hereditatis peruenerit, et fidei-
commissum praestare compellatur.
  Callistratus libro quarto edicti monitorii. Si heres rem, legatam ignorans, 63.pr.1
in funus consumpsit, ad exhibendum actione non tenebitur, quia nec possidet nec dolo
malo fecit quo minus possideret. sed per in factum actionem legatario consulitur, ut in-
demnitas ei ab herede praestetur.
  Papinianus libro quinto decimo quaestionum. Cum proponebatur in scriptura 64.pr.1
fideicommissi, quod pluribus sub condicione fuerat relictum, per errorem omissam mutuam
substitutionem, quam testator in secundis tabulis, cum eosdem substitueret, expressit: diui
Marcus et Commodus imperatores rescripserunt uoluntatem manifestam uideri mutuae factae
substitutionis. etenim in causa fideicommissi utcumque precaria uoluntas quaereretur, 5
coniectura potuit admitti.
  Idem libro sexto decimo quaestionum. Peculium legatum augeri et minui 65.pr.1
potest, si res peculii postea esse incipiant aut desinant. idem in familia erit, siue uni-
uersam familiam suam siue certam (ueluti urbanam aut rusticam) legauerit ac postea ser-
uorum officia uel ministeria mutauerit. eadem sunt lecticariis aut pedisequis legatis. Qua- 1.1
drigae legatum equo postea mortuo perire quidam ita credunt, si equus ille decessit qui
demonstrabat quadrigam: sed si medio tempore deminuta suppleatur, ad legatarium per-
tinebit. Titio Stichus legatus post mortem Titii libertatem accepit: et legatum adita here- 2.1
ditate et libertas post mortem Titii competit. idemque est et si moriente Titio liber esse
iussus est. Si tamen Titio ex parte herede instituto seruus legatus sit et post mortem 3.1
eius liber esse iussus sit, siue adierit hereditatem Titius siue non adierit post cuius mortem
libertas ei data est, defuncto eo libertas competit.
  Idem libro septimo decimo quaestionum. Maeuius fundum mihi ac Titio sub 66.pr.1
condicione legauit, heres autem eius eundem sub eadem condicione mihi legauit. uerendum
esse Iulianus ait, ne existente condicione pars eadem ex utroque testamento mihi de-
beatur. uoluntatis tamen quaestio erit: nam incredibile uidetur id egisse heredem, ut
eadem portio bis eidem debeatur, sed uerisimile est de altera parte eum cogitasse. sane 5
constitutio principis, qua placuit eidem saepe legatum corpus non onerare heredem, ad
unum testamentum pertinet. debitor autem non semper quod debet iure legat, sed ita, si
plus sit in specie legati: si enim idem sub eadem condicione relinquitur, quod emolumentum
legati futurum est? Duorum testamentis pars fundi, quae Maeuii est, <T>itio legata est: 1.1
non ineleganter probatum est ab uno herede soluta parte fundi, quae Maeuii fuit, ex alio
testamento liberationem optingere, neque postea parte alienata reuocari actionem semel
extinctam. Sed si pars fundi simpliciter, non quae Maeuii fuit, legetur, solutio prior non 2.1
peremit alteram actionem, atque etiam hanc eandem partem aliquo modo suam factam
poterit alter heres soluere: neque plures in uno fundo dominium iuris intellectu, non diui-
sione corporis optinent. Non idem respondetur, cum duobus testamentis generatim homo 3.1
legatur: nam qui soluente altero legatarii factus est quamuis postea sit alienatus, ab altero
herede idem solui non poterit: eademque ratio stipulationis est. hominis enim legatum ora-
tionis compendio singulos homines continet utque ab initio non consistit in his qui lega-
tarii fuerunt, ita frustra soluitur cuius dominium postea legatarius adeptus est, tametsi 5
dominus esse desinit. In fundo legato si heres sepelierit, aestimatio referenda erit ad 4.1
totum pretium fundi, quo potuit ante sepulturam aestimari: quare si fuerit solutus, actionem
adhuc ex testamento propter locum alienatum durare rationis est. Eum, qui ab uno ex 5.1
heredibus, qui solus oneratus fuerat, litis aestimationem legatae rei abstulit, postea codi-
cillis apertis ab omnibus heredibus eiusdem rei relictae dixi dominium non quaerere: eum
enim, qui pluribus speciebus iuris uteretur, non saepius eandem rem eidem legare, sed
loqui saepius. Fundo legato si usus fructus alienus sit, nihilo minus petendus est ab herede: 6.1
usus fructus enim etsi in iure, non in parte consistit, emolumentum tamen rei continet:
enimuero fundo relicto ob reliquas praestationes, quae legatum sequuntur, agetur, uerbi
gratia si fundus pignori datus uel aliena possessio sit. non idem placuit de ceteris serui-
tutibus. sin autem res mea legetur mihi, legatum propter istas causas non ualebit. A muni- 7.1
cipibus heredibus scriptis detracto usu fructu legari proprietas potest, quia non utendo
possunt usum fructum amittere.
  Idem libro nono decimo quaestionum. Unum ex familia propter fideicommissum a 67.pr.1
se cum moreretur relictum heres eligere debet: ei quem elegit frustra testamento suo legat
quod posteaquam electus est, ex alio testamento petere potest. utrum ergo non constitit
quod datur, quasi creditori relictum, an, quamdiu potest mutari uoluntas, non recte credi-
tori comparabitur? siue tamen durat electio, fuisse uidetur creditor, siue mutetur, ex neutro 5
testamento petitio competit. Si <de> Falcidia quaeratur, perinde omnia seruabuntur ac si 1.1
nominatim ei, qui postea electus est, primo testamento fideicommissum relictum fuisset:
non enim facultas necessariae electionis propriae liberalitatis beneficium est: quid est enim,
quod de suo uideatur reliquisse, qui quod relinquit omnimodo reddere debuit? Itaque si, 2.1
cum forte tres ex familia essent eius, qui fideicommissum reliquit, eodem uel dispari gradu,
satis erit uni reliquisse: nam postquam paritum est uoluntati, ceteri condicione deficiunt.
Sed si uno ex familia herede instituto ille fundus extraneo relictus est, perinde fideicom- 3.1
missum ex illo testamento petetur, ac si nemo de familia heredi heres exstitisset. uerum
is, qui heres scriptus est, ratione doli exceptionis ceteris fideicommissum petentibus facere
partem intellegitur: nam quae ratio ceteros admittit, eadem tacitam inducit pensationem.
Si duos de familia non aequis portionibus heredes scribserit et partem forte quartam ex- 4.1
tero eiusdem fundi legauerit, pro his quidem portionibus, quas iure hereditario retinent,
fideicommissum non petetur, non magis quam si alteri fundum praelegasset: pro altera uero
parte, quae in exterum collata est, uirilem qui sunt de familia petent admissa propter he-
redes uirilium portionum pensatione. Sed et si fundum heres uni ex familia reliquerit eius- 5.1
que fidei commisserit, ut eum extero restituat, quaesitum est, an hoc fideicommissum peti
possit. dixi ita demum peti posse, si fundi pretium efficiat. sed si quidem ille prior testator
ita fideicommissum reliquisset: 'rogo fundum cui uoles aut quibus uoles ex familia relin-
quas', rem in expedito fore: quod si talia uerba fuissent: 'peto non fundus de familia exeat', 5
heredis heredem propter sequens fideicommissum, quod in exterum collatum est, oneratum
intellegi, petituris deinceps ceteris ex primo testamento fideicommissum post mortem uide-
licet eius qui primo electus est. Et ideo si electo uno fideicommissum in exterum non con- 6.1
feratur, non alias ei qui electus est fideicommissum praestandum erit, quam interpositis
cautionibus: 'fundum, cum morietur, si non in familia cum effectu relinqueretur, restitui'.
'Rogo, fundum cum morieris restituas ex libertis cui uoles.' quod ad uerba attinet, ipsius 7.1
erit electio nec petere quisquam poterit, quamdiu praeferri alius potest: defuncto eo prius
quam eligat petent omnes. itaque eueniet, ut quod uni datum est uiuis pluribus unus pe-
tere non possit, sed omnes petant quod non omnibus datum est, et ita demum petere possit
unus, si solus moriente eo superfuit. Si rem tuam, quam existimabam meam, te herede 8.1
instituto Titio legem, non est Neratii Prisci sententiae nec constitutioni locus,
qua cauetur non cogendum praestare legatum heredem: nam succursum est heredibus, ne
cogerentur redimere, quod testator suum existimans reliquit: sunt enim magis in legandis
suis rebus quam in alienis comparandis et onerandis heredibus faciliores uoluntates: quod 5
in hac specie non euenit, cum dominium rei sit apud heredem. Si omissa fideicommissi 9.1
uerba sint et cetera quae leguntur cum his, quae scribi debuerunt, congruant, recte datum
et minus scriptum exemplo institutionis legatorumque intellegetur: quam sententiam opti-
mus quoque imperator noster Seuerus secutus est. Item Marcus imperator rescripsit uerba, 10.1
quibus testator ita cauerat 'non dubitare se, quodcumque uxor eius cepisset, liberis suis
reddituram', pro fideicommisso accipienda. quod rescriptum summam habet utilitatem, ne
scilicet honor bene transacti matrimonii, fides etiam communium liberorum decipiat patrem,
qui melius de matre praesumpserat: et ideo princeps prouidentissimus et iuris religiosis- 5
simus cum fideicommissi uerba cessare animaduerteret, eum sermonem pro fideicommisso
rescripsit accipiendum.
  Paulus libro undecimo quaestionum. Sequens quaestio est, an etiam quae 68.pr.1
uiuus per donationem in uxorem contulit in fideicommissi petitionem ueniant. respondi ea
extra causam bonorum defuncti computari debere et propterea fideicommisso non contineri,
quia ea habitura esset etiam alio herede exsistente. plane nominatim maritus uxoris fidei
committere potest, ut et ea restituat. 5
  Papinianus libro nono decimo quaestionum. 'Peto, Luci Titi, contentus sis 69.pr.1
centum aureis.' fideicommissum ualere placuit idque rescriptum est. quid ergo si, cum
heredem ex parte instituisset, ita locutus est: 'peto pro parte tua contentus sis, Luci Titi,
centum aureis'? petere poterunt coheredes partem hereditatis, retinente siue praecipiente
quo contentum esse uoluit defunctus. sine dubio facilius est hoc probare, quam probari 5
potuit, illud, cum ibi fideicommissum petatur ab his, cum quibus non est testator locutus.
idem dicemus, si, cum ex asse scripsisset heredem, eius gratia, qui legitimus heres futurus
esset, ita loquatur: 'peto pro hereditate, quam tibi reliqui, quae ad fratrem meum iure legi-
timo rediret, contentus sis centum aureis'. Praedium, quod nomine familiae relinquitur, si 1.1
non uoluntaria facta sit alienatio, sed bona heredis ueneant, tamdiu emptor retinere debet,
quamdiu debitor haberet bonis non uenditis, post mortem eius non habiturus quod exter
heres praestare cogeretur. Mater filio impubere herede instituto tutorem eidem adscripsit 2.1
eiusque fidei commissit, ut, si filius suus intra quattuordecim annos decessisset, restitueret
hereditatem Sempronio. non ideo minus fideicommissum recte datum intellegi debet, quia
tutorem dare mater non potuit. nam et si pater non iure facto testamento tutoris fidei
commisserit, aeque praestabitur, quemadmodum si iure testamentum factum fuisset: suf- 5
ficit enim, ut ab impubere datum fideicommissum uideatur, ab eo dari, quem is qui dabat
tutorem dederat uel etiam tutorem fore arbitrabatur. idem in curatore impuberis uel mi-
noris annis debet probari. nec interest, tutor recte datus uiuo patre moriatur uel aliquo
priuilegio excusetur uel tutor esse non possit propter aetatem, cui tutor fuerat datus: qui-
bus certe casibus fideicommiss<um> non intercidit, quod a pupillo datum uidetur. hac deni- 10
que ratione placuit a tutore, qui nihil accepit, fideicommissum pupillo relinqui non posse,
quoniam quod ab eo relinquitur extero, non ipsius proprio, sed pupilli iure debeatur. Fratre 3.1
herede instituto petit, ne domus alienaretur, sed ut in familia relinqueretur. si non paruerit
heres uoluntati, sed domum alienauerit uel extero herede instituto decesserit, omnes fidei-
commissum petent qui in familia fuerunt. quid ergo si non sint eiusdem gradus? ita res
temperari debet, ut proximus quisque primo loco uideatur inuitatus. nec tamen ideo se- 5
quentium causa propter superiores in posterum laedi debet, sed ita proximus quisque ad-
mittendus est, si paratus sit cauere se familiae domum restituturum. quod si cautio non
fuerit ab eo, qui primo loco admissus est, desiderata, nulla quidem eo nomine nascetur
condictio, sed si domus ad exterum quandoque peruenerit, fideicommissi petitio familiae
competit. cautionem autem ratione doli mali exceptionis puto iuste desiderari, quamuis 10
nemo alius ulterior ex familia supersit. Si quidam sint postea emancipati, tractari potest, 4.1
an hi quoque recte fideicommissum petant. et puto recte petituros, quoniam familiae ap-
pellatione personae quoque hae demonstratae intelleguntur.
  Idem libro uicesimo quaestionum. Imperator Antoninus rescripsit legatarium, 70.pr.1
si nihil ex legato accepit, ei cui debet fideicommissum actionibus suis posse cedere nec id
cogendum soluere. quid ergo si non totum, sed partem legati relicti restituere rogatus abs-
tineat eo? utrum actionibus suis in totum cogetur cedere, an uero non nisi ad eam quan-
titatem, quae fideicommisso continetur? quod ratio suadet. sed et si legatum perceperit, 5
non amplius ex causa fideicommissi cogendus erit soluere, quam recepit. Si centum legatis 1.1
duplum restituere rogatus sit, ad summam legati uidebitur constituisse: si autem post
tempus fideicommissum relictum sit, usurarum dumtaxat additamentum admittetur. nec
mutanda sententia erit, quod forte legato percepto magnum emolumentum ex aliquo ne-
gotio consecutus est aut poenam stipulationis imminentem euasit. haec ita, si quantitas 5
cum quantitate conferatur. enimuero si pecunia accepta rogatus sit rem propriam, quam-
quam maioris pretii est, restituere, non est audiendus legatarius, legato percepto si uelit
computare: non enim aequitas hoc probare patitur, si quod legatorum nomine perceperit
legatarius offerat. Cum quidam filio suo ex parte herede instituto patruum eius coheredem 2.1
ei dedisset et ab eo petisset, ut filium suum pro uirili portione filiis suis coheredem faceret:
si quidem minus esset in uirili portione, quam fratris hereditas habuit, nihil amplius peti
posse, quod si plus, etiam fructuum, quos patruus percepit uel, cum percipere potuerit, dolo
non cepit, habendam esse rationem responsum est, non secus quam si centum milibus legatis 5
rogetur post tempus maiorem quantitatem restituere. Cum autem rogatus, quidquid ex 3.1
hereditate supererit, post mortem suam restituere de pretio rerum uenditarum alias com-
parat, deminuisse quae uendidit non uidetur,
  Idem libro octauo responsorum. sed quod inde comparatum est, uice permutati dominii 71.pr.1
restitueretur.
  Idem libro uicesimo quaestionum. Idem seruandum erit et si proprios creditores ex ea 72.pr.1
pecunia dimiserit: non enim absumitur, quod in corpore patrimonii retinetur.
  Idem libro uicesimo tertio quaestionum. Si quod ex Pamphila nascetur lega- 73.pr.1
tum mihi fuerit et ego Pamphilam emam eaque apud me sit enixa, ratione summa respon-
sum est non ex causa lucratiua partum intellegi meum factum ideoque petendum ex testa-
mento, tamquam istum emissem, ut scilicet pretii contributione facta consequar tantum,
quanti puerum deducta matris aestimatione constit<i>sse mihi iudex in causa legati datus 5
aestimauerit.
  Idem libro uicesimo septimo quaestionum. 'Titio centum aureos heres prae- 74.pr.1
sens dato': deinde protulit diem legatorum. non est uerum, quod Alfenus rettulit, centum
praesenti deberi, quia diem proprium habuerunt.
  Idem libro sexto responsorum. Miles ad sororem epistulam, quam post mor- 75.pr.1
tem suam aperiri mandauit, talem scripsit: 'scire te uolo donare me tibi aureos octingentos'.
fideicommissum deberi sorori constitit nec aliud probandum in cuiuslibet suprema uolun-
tate: placet enim consistere fideicommissum et si defunctus cum eo loquatur, quem pre-
cario remuneratur. Pro parte heres institutus, cui praeceptiones erant relictae, post diem 1.1
legatorum cedentem ante aditam hereditatem uita decessit. partem hereditatis ad coheredes
substitutos pertinere placuit, praeceptionum autem portiones, quae pro parte coheredum
constiterunt, ad heredes eius transmitti.
  Idem libro septimo responsorum. Cum filius diuisis tribunalibus actionem inofficiosi 76.pr.1
testamenti matris pertulisset atque ita uariae sententiae iudicum exstitissent, heredem, qui
filium uicerat, pro partibus, quas aliis coheredibus abstulit filius, non habiturum praecep-
tiones sibi datas, non magis quam ceteros legatarios actiones, constitit. sed libertates ex
testamento competere placuit, cum pro parte filius de testamento matris litigasset. quod 5
non erit trahendum ad seruitutes, quae pro parte minui non possunt: plane petetur integra
seruitus ab eo qui filium uicit, partis autem aestimatio praestabitur: aut si paratus erit
filius pretio accepto seruitutem praebere, doli summouebitur exceptione legatarius, si non
offerat partis aestimationem, exemplo scilicet legis Falcidiae. 'Lucio Sempronio 1.1
lego omnem hereditatem Publii Maeuii.' Sempronius ea demum onera suscipiet, quae Mae-
uianae hereditatis fuerunt et in diem mortis eius, qui heres Maeuii exstitit, perseuerauerunt,
sicut uice mutua praestabuntur actiones, quae praestari potuerunt. Dominus herede fruc- 2.1
tuario scripto fundum sub condicione legauit. uoluntatis ratio non patitur, ut heres ex causa
fructus emolumentum retineat: diuersum in ceteris praediorum seruitutibus, quas heres
habuit, responsum est: quoniam fructus portionis instar optinet. 'Heres meus Titio dato, 3.1
quod ex testamento Sempronii debetur mihi.' cum iure nouationis, quam legatarius idem-
que testator ante fecerat, legatum ex testamento non debeatur, placuit falsam demonstra-
tionem legatario non obesse, nec in totum falsum uideri, quod ueritatis primordio adiuu<a->
retur. Seruus pure manumissus, cui libertas propter impedimentum iuris post aditam he- 4.1
reditatem non competit, quod status eius extrinsecus suspenditur (forte propter adulterii
quaestionem), ex eodem testamento neque legata neque fideicommissa pure data sperare
potest, quia dies inutiliter cedit. Pater cum filia pro semisse herede instituta sic testamento 5.1
locutus fuerat: 'peto, cum morieris, licet alios quoque filios susceperis, Sempronio nepoti
meo plus tribuas in honorem nominis mei'. necessitas quidem restituendi nepotibus uiriles
partes praecedere uidebatur, sed moderandae portionis, quam maiorem in unius nepotis
personam conferri uoluit, arbitrium filiae datum. Non iure tutori dato mater legauit: si 6.1
consentiat, ut decreto praetoris confirmetur, et praetor non idoneum existimet, actio legati
non denegabitur. Qui Mucianam cautionem alicuius non faciendi causa interposuit, si postea 7.1
fecerit, fructus quoque legatorum (quos principio promitti necesse est) restituere debet.
Uariis actionibus legatorum simul legatarius uti non potest, quia legatum datum in partes 8.1
diuidi non potest: non enim ea mente datum est legatariis pluribus actionibus uti, sed ut
laxior eis agendi facultas sit, ex una, interim quae fuerat electa, legatum petere. Repe-
tendorum legatorum facultas ex eo testamento solutorum danda est, quod irritum esse
post defuncti memoriam damnatam apparuit, modo si iam legatis solutis crimen perduel- 5
lionis illatum est.
  Idem libro octauo responsorum. Cum pater filios eorumque matrem heredes 77.pr.1
instituisset, ita scripsit: 'peto a te, filia, ut acceptis ex hereditate mea in portionem tuam
centum aureis et praedio Tusculano partem hereditatis restituas matri tuae'. respondi
praedium quidem hereditarium iudicio diuisionis de communi filiam habituram, pecuniam
autem de parte sua retenturam. Eorum, quibus mortis causa donatum est, fidei committi 1.1
quoquo tempore potest: quod fideicommissum heredes salua Falcidiae ratione, quam in his
quoque donationibus exemplo legatorum locum habere placuit, praestabunt. si pars dona-
tionis fideicommisso teneatur, fideicommissum quoque munere Falcidiae fungetur. si tamen
alimenta praestari uoluit, collationis totum onus in residuo donationis esse respondendum 5
erit ex defuncti uoluntate, qui de maiore pecunia praestari non dubie uoluit integra. Mater 2.1
filiis suis uulgo conceptis dotem suam mortis causa donando stipulari permisit: cum aliis
heredibus institutis petisset a filiis uiro dotem restitui, totum uiro fideicommissum dotis
deberi, si Falcidiae ratio non interuenerit: ideo retentionem dotis uirum habere placuit:
alioquin Falcidiae partem heredibus a filiis ex stipulatu cum uiro agentibus ex dote esse 5
per in factum actionem reddendam. Surdo et muto, qui legatum accipit, ut cum morietur 3.1
restituat, recte mandatur: nam et ignorantes adstringuntur fideicommisso, quibus ignoran-
tibus emolumentum ex testamento quaeritur. Hereditatem filius cum mo- 4.1
reretur filiis suis uel cui ex his uoluisset restituere fuerat rogatus: quo interea in insulam
deportato eligendi facultatem non esse poena peremptam placuit nec fideicommissi condi-
cionem ante mortem filii heredis exsistere: uiriles autem inter eos fieri, qui eo tempore
uixerint, cum de aliis eligendi potestas non fuerit. Qui dotale praedium contra legem Iu- 5.1
liam uendidit, uxori legatum dedit et emptoris fidei commissit, ut amplius ei pretium re-
stituat. emptorem fidei<com>missi non teneri constabat: si tamen accepto legato mulier
uenditionem irritam faceret, eam oblato pretio doli placuit exceptione summoueri. Maeuio 6.1
debitori suo reus stipulandi mandauit, ut Titio, cui mortis causa donabat, pecuniam debi-
tam soluerit. cum sciens dominum uita decessisse Maeuius pecuniam dedisset, non esse
liberationem secutam constitit nec, si Maeuius soluendo non esset, in Titium actionem so-
lidi uel iure Falcidiae dandam esse, quia mortis causa cepisse non uideretur. diuersum 5
probandum foret, si Maeuius ignorans dominum uita decessisse pecuniam errore labsus de-
disset: tunc enim portio iure Falcidiae reuocaretur. Cum pater fideicommissum praediorum 7.1
ex testamento matris filiae deberet, eandem pro parte ita heredem instituit, ut hereditatem
fideicommisso conpensaret, eademque praedia filio exheredato dari uoluit. quamquam filia
patris hereditatem suscipere noluisset, fideicommissum tamen ab heredibus esse filio prae-
standum, ad quos hereditatis portio quam accepit filia redierat, placuit: quod si alium filiae 5
substituisset, eum oportere filio fideicommissum reddere. Euictis praediis, quae pater, qui 8.1
se dominum esse crediderit, uerbis fideicommissi filio reliquit, nulla cum fratribus et co-
heredibus actio erit: si tamen inter filios diuisionem fecit, arbiter coniectura uoluntatis non
patietur eum partes coheredibus praelegatas restituere, nisi parati fuerint et ipsi patris iu-
dicium fratri conseruari. Pater certam pecuniam exheredatae filiae uerbis fideicommissi 9.1
reliquit eamque nupturae dotis nomine dari uoluit filio dotem stipulante. cum filius mino-
rem dotem dedisset, superfluum esse filiae reddendum constabat. diuortio quoque secuto
fideicommissum filiam recte petituram, ut actio stipulationis sibi praestaretur, quoniam
uerisimile non erat patrem interponi stipulationem uoluisse, quo filia post primas nuptias 5
indotata constitueretur: ceterum si postea nuberet, ad secundas nuptias cautionem extendi
non oportere. A filia pater petierat, ut cui uellet ex liberis suis praedia cum moreretur 10.1
restitueret: uni ex liberis praedia fideicommissi uiua donauit. non esse electionem propter
incertum diem fideicommissi certae donationis uidebatur: nam in eum destinatio dirigi
potest, qui fideicommissum inter ceteros habiturus est remota matris electione. 'Fidei he- 11.1
redum meorum committo, ne fundum Tusculanum alienent et ne de familia nominis mei
exeat.' secundum uoluntatem eos quoque inuitatos intellegendum est, quibus heredes ex-
tranei fideicommissam libertatem reddiderunt. 'Fidei tuae committo, uxor, ut restituas filiae 12.1
meae, cum morieris, quidquid ad te quoquo nomine de bonis meis peruenerit'. etiam, ea,
quae postea codicillis uxori dedit, fideicommisso continebuntur, nam ordo scripturae non
impedit causam iuris ac uoluntatis: sed dos praelegata retinebitur, quoniam reddi potius
uidetur, quam dari. 'Uolo praedia dari libertis meis: quod si quis eorum sine liberis uita 13.1
decesserit, partes eorum ad reliquos pertinere uolo.' collibertum patris eundemque filium
ex uoluntate substitutionem excludere placuit. Curatoris sui frustra fidei commisisse uide- 14.1
batur, ut heredi fratri negotiorum gestorum rationem redderet: quamquam igitur testa-
ment<o> cautum esset, ut, cum ad statum suum frater peruenisset, ei demum solueretur,
tamen sub curatore alio fratrem agentem recte placuit actionem inferre, cum illis uerbis
fratri potius consultum uideretur quam solutio quae iuste fieri potuit dilata. Ab instituto 15.1
extraneo praedia libertis cum moreretur uerbis fideicommissi reliquerat et petierat, ne ex
nomine familiae alienarentur. substitutum ea praedia debere ex defuncti uoluntate respondi,
sed utrum confestim an sub eadem condicione, uoluntatis esse quaestionem: sed coniectura
ex uoluntate testatoris capienda mors instituti exspectanda est. Mensae negotium ex causa 16.1
fideicommissi cum indemnitate heredum per cautionem susceptum emptioni simile uidetur
et ideo non erit quaerendum, a<n> plus in aere alieno sit quam in quaestu. Pater filiae man- 17.1
cipia, quae nubenti dedit, uerbis fideicommissi praestari uoluit: partus susceptos, etsi ma-
tres ante testamentum mortuae fuissent, ex causa fideicommissi praestandos respondi. nec
aliud in uxore confirmatis donationibus pridem obseruatum est. Hereditatem post mortem 18.1
suam rogati restituere nominum periculo, quae per diuisionem optigerunt inter coheredes
interpositis delegationibus, non adstringuntur, non magis quam praediorum, cum permutatio
rerum discernens communionem interuenit. 'Filia mea praecipiat sibique habeat uolo rem 19.1
matris suae.' fructus, quos medio tempore pater percipiet nec in separato habuit, sed ab-
sumpsit uel in suum patrimonium conuertit, non uidentur filiae relicti. 'Dulcissimis fratribus 20.1
meis, auunculis autem tuis quaecumque mihi supersunt in Pamphylia Lycia uel ubicum-
que de maternis bonis concedi uolo, ne quam cum his controuersiam habeas.' omnia cor-
pora maternae hereditatis, quae in eadem causa dominii manserunt, ad uoluntatem fidei-
commissi pertinent: ex isdem igitur facultatibus percepta pecunia et in corpus proprii patri- 5
monii uersa, item iure diuisionis res propriae factae non praestabuntur, cum discordiis pro-
pinquorum sedandis prospexerit, quas materia communionis solet e<x>citare. Pater pluribus 21.1
filiis heredibus institutis moriens claues et anulum custodiae causa maiori natu filiae tradidit
et libertum eidem filiae, qui praesens erat, res quas sub cura sua habuit adsignare iussit.
commune filiorum negotium gestum intellegebatur nec ob eam rem apud arbitrum diuisionis
praecipuam causam filiae fore. Cum inperfecta scriptura inuenitur, ita demum uerbum legati 22.1
uel fideicommissi, quod praecedit uel sequitur, ad communionem adsumitur, si dicto scriptum
congruat. Filius matrem heredem scripserat et fideicommissa tabulis data cum iurisiurandi 23.1
religione praestari rogauerat. cum testamentum nullo iure factum esset, nihilo minus ma-
trem legitimam heredem cogendam praestare fideicommissa respondi: nam enixae uolun-
tatis preces ad omnem successionis speciem porrectae uidebantur. 'Mando filiae meae pro 24.1
salute sollicitus ipsius, ut, quoad liberos tollat, testamentum non faciat: ita enim poterit
sine periculo uiuere.' fideicommissariam hereditatem sorori coheredi non uideri relictam
apparuit, quod non de pecunia sua testari, sed optentu consilii derogare iuri testamentum
fieri prohibendo uoluit. 'Rogo, filia, bona tua quandoque distribuas liberis tuis, ut quisque 25.1
de te meruerit.' uidetur omnibus liberis, etsi non aequaliter promeruerint, fideicommissum
relictum, quibus matris electione cessante sufficiet, si non offenderint: eos autem, quos
mater elegerit, fore potiores, si soli promeruissent, existimaui: quod si neminem elegerit,
eos solos non admitti, qui offenderunt. Donationis praediorum epistulam igno- 26.1
rante filio mater in aede sacra uerbis fideicommissi non subnixam deposuit et litteras tales
ad aedituum misit: 'instrumentum uoluntatis meae post mortem meam filio meo tradi uolo'.
cum pluribus heredibus intestato diem suum obisset, intellegi fideicommissum filio relictum
respondi: non enim quaeri oportet, cum quo de supremis quis loquatur, sed in quem uo- 5
luntatis intentio dirigatur. Libertis praedium reliquit ac petit, ne id alienarent utque in 27.1
familia libertorum retinerent. si excepto uno ceteri partes suas uendiderint, qui non uen-
didit ceterorum partes, quibus non dedit alienandi uoluntatem, integras petet: eos enim
ad fideicommissum uidetur inuitasse, qui iudicio paruerunt: alioquin perabsurdum erit uice
mutua petitionem induci, scilicet ut ab altero partem alienatam quis petat, cum partem 5
suam alienando perdiderit. sed hoc ita procedere potest, si pariter alienauerint: ceterum
prout quisque prior alienauerit, partem posterioribus non faciet: qui uero tardius uendidit,
ei qui non uendidit in superiorum partibus fecisse partem intellegitur. at si nemo uendi-
derit et nouissimus sine liberis uita decesserit, fideicommissi petitio non supererit. Cum 28.1
inter libertos ad praedii legatum liberta quoque fuisset admissa, quod patronus petit, ut
de nomine familiae non exiret, heredem libertae filium partem praedii, quam mater accepit,
retinere uisum est. Cum existimaret ad solam consobrinam suam bona peruentura, codi- 29.1
cillis ab ea factis pluribus fideicommissa reliquerat. Iure successionis ad duos eiusdem gra-
dus possessione deuoluta rationibus aequitatis et perpetui edicti exemplo pro parte dimidia
mulierem releuandam respondi: sed libertates ab ea praestandas, quas intercidere damni
causa durum uidebatur. Pater, qui filio semissem dederat et sororibus eius impuberibus 30.1
quadrantes, quibus fratrem tutorem dedit, ita fuerat locutus: 'fili, contentus eris pro tuo
semisse aureis ducentis et uos, filiae, pro uestris quadrantibus centenis aureis'. uice mutua
liberis fideicommissum hereditatis reliquisse non uidebatur, sed aestimationem (ut a paren-
tibus frugi fieri solet) patrimonii sui fecisse, nec idcirco fratrem iudicio tutelae bonae fidei 5
rationes quandoque praescriptione demonstratae quantitatis exclusurum. Titio fratri suo 31.1
Maeuius hereditatem Seii, a quo heres institutus erat, post mortem suam restituere rogatus
eodem Titio herede scripto petit, ut moriens Titius tam suam quam Seii hereditatem Sem-
pronio restitueret. cum ex fructibus medio tempore perceptis fideicommissi debitam quanti-
tatem Titius percepisset, aeris alieni loco non esse deducendum fideicommissum respondi, 5
quoniam ratione conpensationis percepisse debitum uidebatur. plane si ea lege Maeuius
Titium heredem instituat, ne fideicommissum ex testamento Seii retineat, Falcidiam com-
pensationi sufficere, sed iniquitate occurrere. prudentius autem fecerit, si ex testamento
fratris hereditatem repudiauerit et intestati possessionem acceperit: nec uidebitur dolo
fecisse, cum fraudem excluserit. 'A te peto, marite, si quid liberorum habueris, illis praedia 32.1
relinquas uel, si non habueris, tuis siue meis propinquis aut etiam libertis nostris.' non
esse datam electionem, sed ordinem scripturae factam substitutioni respondi. Uicos ciui- 33.1
tati relictos, qui proprios fines habebant, ex causa fideicommissi non ideo minus deberi
placuit, quod testator fines eorum significaturum et certaminis formam, quam celebrari
singulis annis uoluit, alia scriptura se declaraturum promisit ac postea morte praeuentus
non fecit. 5
  Idem libro nono responsorum. Qui solidum fideicommissum frustra petebat 78.pr.1
herede Falcidiam obiciente, si partem interim solui sibi desiderauerit neque acceperit, in
eam moram passus intellegitur. Cum post mortem emptoris uenditionem rei publicae prae- 1.1
diorum optimus maximusque princeps noster Seuerus Augustus rescindi heredibus pretio
restituto iussisset, de pecunia legatario, cui praedium emptor ex ea possessione legauerat,
coniectura uoluntatis pro modo aestimationis partem soluendam esse respondi. Etiam res 2.1
publica fideicommissi post moram usuras praestare cogitur, sed damnum, si quod ex ea re
fuerit secutum, ab his sarciendum erit, qui post dictam sententiam iudicatum soluere super-
sederunt. nec aliud seruabitur in litis sumptibus, si ratio litigandi non fuit: ignauiam et-
enim praetendentes audiri non oportere. quod in tutoribus quoque probatur. Praedium 3.1
pater de familia liberorum alienari uerbis fideicommissi prohibuit. supremus ex liberis, qui
fideicommissum petere potuit, non idcirco minus actionem in bonis suis reliquisse uisus est,
quod heredem extrarium sine liberis decedens habuit. Si creditor ab eo qui testamentum 4.1
fecit domum acceptam iure pignoris uendidit, contra emptorem fideicommissi causa, tametsi
uoluntatem defuncti non ignorauit, nihil decernetur.
  Idem libro undecimo responsorum. Quae fideicommissa moriens libertis uiri 79.pr.1
debuit, eorundem praediorum suis quoque libertis fructum reliquit: iuris ignoratione lapsi
qui petere praedia ex mariti testamento debuerunt, secundum fideicommissum inter ceteros
longo tempore perceperunt. non ideo peremptam uideri petitionem prioris fideicommissi
constitit. 5
  Idem libro primo definitionum. Legatum ita dominium rei legatarii facit, ut 80.pr.1
hereditas heredis res singulas. quod eo pertinet, ut, si pure res relicta sit et legatarius
non repudiauit defuncti uoluntatem, recta uia dominium, quod hereditatis fuit, ad legata-
rium transeat numquam factum heredis.
  Paulus libro nono quaestionum. Si quis testamento facto a filiis suis, quos 81.pr.1
heredes instituisset, fideicommissa reliquisset non ut a legitimis heredibus, sed ut a scriptis
et testamentum aliquo casu irritum factum sit, filii ab intestato uenientes fideicommissa ex
testamento praestare compelli non possunt.
  Idem libro decimo quaestionum. Debitor decem legauit creditori, quae ei post 82.pr.1
annum sub pignore debebat. non, ut quidam putant, medii temporis tantum commodum
ex testamento debetur, sed tota decem peti possunt: nec tollitur petitio, si interim annus
superuenerit: nam sufficit, quod utiliter dies cessit. quod si uiuo testatore annus super-
ueniat, dicendum erit inutile effici legatum, quamquam constiterit ab initio. sic et in dote 5
praelegata responsum est totam eam ex testamento peti posse. alioquin secundum illam
sententiam si interusurium tantum est in legato, quid dicemus, si fundus legatus sit ex die
debitus? nam nec pecunia peti potest, quae non est legata, nec pars fundi facile inueni-
retur, quae possit pro commodo peti. Si Primo et Secundo et Tertio heredibus institutis 1.1
sic legata dentur: 'si mihi Primus heres non erit, Secundus Titio decem dato: si Secundus
mihi heres non erit, Primus Seio fundum Tusculanum dato', utrisque omittentibus heredi-
tatem Primo et Secundo quaerebatur, substituti, quos eis dederat, an et cui legata prae-
stare debent? ab utroque substituto legata debentur. Seruo alieno posse rem domini legari 2.1
Ualens scribit: item id quod domino eius pure debetur. cum enim seruo alieno aliquid in
testamento damus, domini persona ad hoc tantum inspicitur, ut sit cum eo testamenti factio,
ceterum ex persona serui constitit legatum. et ideo rectissime Iulianus definit id demum
seruo alieno legari posse, quod ipse liber factus capere posset. calumniosa est enim illa 5
adnotatio posse legari seruo et quamdiu seruiat: nam et hoc legatum ex persona serui
uires accipit: alioquin et illud adnotaremus esse quosdam seruos, qui, licet libertatem con-
sequi non possunt, attamen legatum et hereditatem possunt adquirere domino. ex illo igitur
praecepto, quod dicimus serui inspici personam in testamentis, dictum est seruo hereditario
legari posse. ita non mirum, si res domini et quod ei debetur seruo eius pure legari 10
possit, quamuis domino eius non possent haec utiliter legari.
  Idem libro undecimo quaestionum. Latinus Largus. Proxime ex facto in- 83.pr.1
cidit species talis. libertinus patronum ex semisse heredem instituit et filiam suam ex alio
semisse: fidei commissit filiae, ut quibusdam ancillis patroni restitueret, cum hae manu-
missae essent, et, si eadem filia heres non esset, substituit ei easdem ancillas. quoniam
filia non uoluit heres exsistere, ancillae iussu domini, id est patroni adierunt defuncti here- 5
ditatem. post aliquantum temporis ab eo manumissae quaerebant, an fideicommissum pe-
tere ab eodem patrono possint. rogo ergo, quid de hoc existimes rescribas. respondi nec
repetitum uideri in hunc casum fideicommissum, sed alterutrum datum uel fideicommissum
uel ipsam hereditatem. melius autem dici in eundem casum substitutas uideri, in quem
casum fideicommissum meruerunt, et ideo ad substitutionem eas uocari. cum enim seruo 10
alieno fideicommissum ab uno ex heredibus sub condicione libertatis fuerit datum idemque
seruus ei heredi substituatur, licet pure substitutio facta sit, tamen sub eadem condicione
substitui uidetur, sub qua fideicommissum meruit.
  Paulus libro uicesimo primo quaestionum. Si quis seruo suo fideicommis- 84.pr.1
sam libertatem reliquit et aliud quid adscripsit: quidam dicunt, quia placebat ab herede
eum manumitti debere, futurum esse, ut non admittatur ad fideicommissum: sed hoc ini-
quum est. in huiusmodi enim persona utriusque quodammodo dies cessit et libertatis et
pecuniae petendae, adeo ut putem, si mora fiat praestandae libertati, etiam fideicommisso 5
moram uideri factam et usurarum onus accedere: nam et cetera quae medio tempore ad-
quisiit domino, dum moratur praestare libertatem, eidem restitui oportere rectissime respon-
sum est.
  Idem libro quarto responsorum. Creditorem, cui res pignoris iure obligata 85.pr.1
a debitore legata esset, non prohiberi pecuniam creditam petere, si uoluntas testatoris com-
pensare uolentis euidenter non ostenderetur.
  Idem libro tertio decimo responsorum. 'Gaius Seius pronepos meus heres 86.pr.1
mihi esto ex semisse bonorum meorum excepta domu mea et paterna, in quibus habito,
cum omnibus quae ibi sunt: quae omnia scias ad portionem hereditatis, quam tibi dedi,
non pertinere.' quaero, cum sit in his domibus argentum nomina debitorum supellex man-
cipia, an haec omnia, quae illic inueniuntur, ad alios heredes institutos debeant pertinere. 5
Paulus respondi nomina debitorum non contineri, sed omnium esse communia, in ceteris
uero nullum pronepoti locum esse. Titius cum fratris filio fundos et urbana praedia legaret, 1.1
in his et fundum Seianum legauit, quem ipse pater familias quoad uiueret uno quidem
nomine uniuersum habuit, sed quo facilius conductorem inueniret, per duas partes locabat,
ita ut ex qualitate loci superiorem partem Seianum superiorem, inferiorem autem partem
Seianum inferiorem appellaret. quaero, an is fundus totus ad fratris filium pertineat. 5
Paulus respondit, si testator fundum Seianum uno nomine uniuersum possedit, quamuis
eundem diuisis partibus locauerat, uniuersum eum ex causa fideicommissi praestari oportere,
nisi si heres, de qua parte testator senserit, euidenter probauerit.
  Idem libro quarto decimo responsorum. Titia Seio tesseram frumentariam 87.pr.1
comparari uoluit post diem trigesimum a morte ipsius. quaero, cum Seius uiua testatrice
tesseram frumentariam ex causa lucratiua habere coepit nec possit id quod habet petere,
an ei actio competat. Paulus respondit ei, de quo quaeritur, pretium tesserae praestandum,
quoniam tale fideicommissum magis in quantitate quam in corpore consistit. Usuras fidei- 1.1
commissi post impletos annos uiginti quinque puellae, ex quo mora facta est, deberi
respondi. quamuis enim constitutum sit, ut minoribus uiginti quinque annis usurae omni-
modo praestentur, tamen non pro mora hoc habendum est, quam sufficit semel interuenisse,
ut perpetuo debeantur. Seia libertis suis fundum legauit fideique eorum ita commisit: 2.1
'fidei autem uestrae, Uere et Sapide, committo, ne eum fundum uendatis eumque qui ex
uobis ultimus decesserit, cum morietur, restituat Symphoro liberto meo et Successori et
Beryllo et Sapido, quos infra manumisi, quiue ex his tunc superuiuent'. quaero, cum nec
in prima parte testamenti, qua fundum praelegauit, eos substituit, in secunda tamen adie- 5
cerit uerbum 'qui ultimus decesserit', an pars unius defuncti ad alterum pertineret. Paulus
respondit testatricem uideri in eo fideicommisso, de quo quaeritur, duos gradus substitu-
tionis fecisse, unum ut is, qui ex duobus prior morietur, alteri restitueret, alterum ut no-
uissimus his restitueret, quos nominatim postea enumerauit. Imperator Alexander 3.1
Augustus Claudiano Iualiano praefecto urbi. 'Si liquet tibi, Iuliane carissime, auiam inter-
uertendae inofficiosi querellae patrimonium suum donationibus in nepotem factis exina-
nisse, ratio deposcit id, quod donatum est, pro <di>midia parte reuocari.' Lucius Titius 4.1
cum haberet quinque liberos, uniuersos emancipauit et in unum filium Gaium Seium am-
plissimas facultates donationibus contulit et modicum sibi residuum seruauit et uniuersos
liberos cum uxore scripsit heredes: in eodem testamento duas possessiones, quas retinuerat,
eidem Gaio Seio praelegauit et ab eo petit, ut ex reditibus praediorum, quae uiuus ei do- 5
nauerat, Maeuiae filiae tot aureos daret, item alteri fratri alios tot: conuentus a Maeuia
sorore sua legem Falcidiam implorat. quaero, cum sanctissimus imperator, ut supra scriptum
est, contra uoluntatem donantis ea quae donata sunt reuocari praeceperit, an Gaius Seius
compellendus sit secundum uoluntatem patris ex donationibus fideicommissum praestare
heredi sororis. Paulus respondit post litteras imperatoris nostri dubitari non oportere, quin 10
in hac quoque specie, de qua quaeritur, subueniendum sit liberis, quorum portio in unum
filium donationibus collatis imminuta est, praesertim cum imperator noster contra uolun-
tatem patris subuenerit, in proposita autem causa etiam uoluntas patris pro his qui fidei-
commissum petunt intercedit. sed si Falcidia lex intercedat, fideicommissa in solidum esse
praestanda propter immodicarum donationum rationem. 15
  Scaeuola libro tertio responsorum. Lucius Titius testamento ita cauit: 'si 88.pr.1
quid cuique liberorum meorum dedi aut donaui aut in usum concessi aut sibi adquisiit
aut ei ab aliquo datum aut relictum est, id sibi praecipiat sumat habeat'. filii nomine
kalendarium fecerat. postea sententia dicta est et placuit id, quod sub nomine ipsius
filii in kalendario remanserat, ei deberi, non etiam id, quod exactum in rationes suas pater 5
conuertisset. quaero, si id, quod exegisset pater ex nominibus filii ante testamentum factum,
iterum post testamentum factum in nomen filii conuertisset, an ad filium secundum sen-
tentiam pertineret. respondi id, quod ex eadem causa exactum in eandem causam redisset,
deberi. 'A te peto, Titi, fideique tuae committo, uti curam condendi corporis me<i> susci- 1.1
pias, et pro hoc tot aureos e medio praecipito.' quaero, an, si Lucius Titius minus quam
decem aureos erogauerit, reliqua summa heredibus proficiat. respondi secundum ea quae
proponerentur heredum commodo proficere. Quae m<a>rito heres exstiterat, ita testamento 2.1
cauit: 'Maeui et Semproni filii dulcissimi, praecipitote omne, quidquid ex hereditate bonisue
Titii domini mei, patris uestri ad me peruenit mortis eius tempore, ita tamen, ut omne
onus eiusdem hereditatis tam in praeteritum quam in futurum, nec non etiam si quid post
mortem Titii domini mei, adgnoscatis'. quaero, an si quid soluisset post mortem mariti, 5
cum ipsa fructus cepisset dedisset, ad onus eorum pertineret. respondi secundum ea
quae proponerentur ea dumtaxat onera legatariis imposuisse, quae superessent. Quisquis 3.1
'mihi heres heredesue erunt, hoc amplius Lucius Eutychus, quam quod eum heredem in-
stitui, e media hereditate sumito sibique habeto una cum Pamphilo, quem liberum esse
iubeo, instrumentum tabernae ferrariae, ita ut negotium exerceatis'. Lucius Eutychus uiua
testatrice decessit, pars hereditatis eius ad coheredem pertinuit: quaero, an Pamphilus 5
eodem testamento manumissus ad petitionem partis instrumenti admitti possit, licet taberna,
ut uoluit testatrix, exerceri non possit. respondi admitti. Sempronia substituta heredi in- 4.1
stituto legata accepit, si heres non esset: mouit contra institutum actionem, quod dolo
eius factum esse dicebat, quo minus testatrix uolens primo loco scribere eam heredem
testamentum mutaret, nec optinuit; quaero, an legati persecutionem saluam haberet.
respondi secundum ea quae proponerentur saluam habere. Testator legata ante quinquen- 5.1
nium uetuit peti praestarique, sed heres quaedam sua sponte ante quinquennium soluit:
quaesitum est, an eius, quod ante diem exsistentem solutum est, repraesentationem in re-
liqua solutione legati reputare possit. respondi non propterea minus relictum deberi, quod
aliquid ante diem sit solutum. Lucius Titius testamento ita cauit: praediolum meum 6.1
'dari uolo libertis libertabusque meis et quos hoc testamento manumisi et Seiae alumnae
meae, ita ne de nomine familiae meae exeat, donec ad unum proprietas perueniat'. quaero,
an Seia in communione cum libertis habeat portionem an uero sibi partem dimidiam eius
praedioli uindicare possit. respondi perspicuam esse testantis uoluntatem omnes ad uiriles 5
partes uocantis. Impuberem filium heredem instituit: uxori dotem praelegauit, item orna- 7.1
menta et seruos et aureos decem: et si inpubes decessisset, substituit, a quibus ita legauit:
'quaecumque primis tabulis dedi, eadem omnia ab heredibus quoque heredis mei in du-
plum dari uolo'. quaeritur, an ex substitutione, impubere mortuo, dos quoque iterum
debeatur. respondi non uideri de dotis legato duplicando testatorem sensisse. item quaero, 5
cum corpora legata etiam nunc ex lucratiua causa possideantur, an a substitutis peti pos-
sint. respondi non posse. 'Ciuibus meis do lego chirographum Gaii seii': postea codicillis 8.1
uetuit a Seio exigi et ab herede petit, ut ex alterius debitoris debito, quem codicillis no-
minauit, eandem summam rei publicae daret. quaesitum est, si posterior idoneus non
esset, an integram quantitatem heredes praestare debeant. respondi heredes rei publicae
aduersus eum dumtaxat debitorem, qui nouissimis codicillis, ut proponitur, designatus est, 5
actionem praestare debere. Filiam ex asse instituit heredem eique substituit nepotem 9.1
suum et ita cauit: 'si, quod abominor, neque filia mea neque nepos meus heredes mei
erunt, tunc portionem meam partis dimidiae fundi illius ad libertos meos pertinere uolo'.
quaeritur, cum ante testatorem et filia et nepos decesserunt et intestat<i> bona pertinuerunt
ad pronepotem eius, an fideicommissum ad libertos pertineret. respondi secundum ea quae 5
proponerentur, si nullus alius heres institutus substitutusque esset quam filia et nepos,
uideri legitimorum fidei commissum esse, ut praestar<e>tur. 'Quisquis mihi heres erit, sciat 10.1
debere me Demetrio patruo meo denaria tria et deposita apud me a Seleuco patruo meo
denaria tria, quae etiam protinus reddi et solui eis iubeo': quaesitum est, an, si non debe-
rentur, actio esset. respondi, si non deberentur, nullam quasi ex debito actionem esse, sed
ex fideicommisso. Lucius Titius Damam et Pamphilum libertos suos ante biennium mortis 11.1
suae de domu dimisit et cibaria quae dabat praestare desiit: mox facto testamento ita
legauit: 'quisquis mihi heres erit, omnibus libertis meis, quos hoc testamento manumis<i> et
quos ante habui quosque ut manumittantur petii, alimentorum nomine in menses singulos
certam pecuniam dato'. quaesitum est, an Damae et Pamphilo fideicommissum debeatur. 5
respondi secundum ea quae proponerentur ita deberi, si hi qui petent manifeste docerent
eo animo circa se patronum, cum testamentum faceret, esse coepisse, ut his quoque lega-
tum dari uellet: alioquin nihil ipsis praestetur. Damae et Pamphilo, quos testamento ma- 12.1
numiserat, fundum dedit ita, ut post mortem suam filiis suis restituerent: eodem testamento
petiit ab heredibus suis, ut Pamphilam manumitterent, quae Pamphila filia naturalis erat
Pamphili: idem Pamphilus post diem legati sui cedentem testamento heredem instituit
Maeuium eiusque fidei commissit, ut hereditatem suam, id est fundi supra scripti partem 5
dimidiam, quam solam in bonis ex testamento patronae suae habebat, Pamphilae filiae
suae, cum primum libera fuisset, restitueret. quaero Pamphila manumissa, utrum ex testa-
mento superiore patris sui patronae eam partem petere possit an uero ex testamento pa-
tris naturalis ex causa fideicommissi habita ratione legis Falcidiae. respondi ex his quae
proponerentur probari Pamphilam dumtaxat ex testamento superiore fideicommissum petere 10
posse. Claudius. quia creditur appellatione filiorum et naturales liberos, id est in serui-
tute susceptos contineri. Scaeuola. Codicillis Gaio Seio centum legauit eiusque fidei 13.1
commisit, ut ancillae testatoris ea daret: quaero, an utile fideicommissum sit, quod lega-
tarius ancillae testatoris dare iussus est. respondi non esse. item, si utile non est, an
legatarius heredi, cuius ancilla est, restituere compellatur. respondi non compelli: sed nec
ipsum legatarium legatum petere posse. Insulam libertis utriusque sexus legauit ita, ut 14.1
ex reditu eius masculi duplum, feminae simplum percipiant, eamque alienari uetuit: ex
consensu omnium ab herede uenumdata est: quaero, an et ex pretio insulae duplum
mares, simplum feminae caperent. respondi ob pretium nullam fideicommissi persecu-
tionem esse, nisi ea mente uenditioni consenserunt, ut similiter ex pretio mares quidem 5
duplum, feminae autem simplum consequantur. Instituto filio herede et ex eo nepotibus 15.1
emancipatis testator ita cauit: 'βούλομαι δὲ τὰϲ ἐμὰϲ οἰκίαϲ μὴ πωλεῖϲθαι ὑπὸ τῶν κληρονόμων
μου μηδὲ δανείζεϲθαι κατ’ αὐτῶν, ἀλλὰ μένειν αὐτὰϲ ἀκεραίαϲ αὐτοῖϲ καὶ υἱοῖϲ καὶ ἐκγόνοιϲ εἰϲ
τὸν ἅπαντα χρόνον. ἐὰν δέ τιϲ βουληθῇ αὐτῶν πωλῆϲαι τὸ μέροϲ αὐτοῦ ἢ δανείϲαϲθαι κατ’
αὐτοῦ, ἐξουϲίαν ἐχέτω πωλῆϲαι τῷ ϲυγκληρονόμῳ αὐτοῦ καὶ δανείζεϲθαι παρ’ αὐτοῦ. ἐὰν δέ τιϲ 5
παρὰ ταῦτα ποιήϲῃ, ἔϲται τὸ χρηματιζόμενον ἄχρηϲτον καὶ ἄκυρον'. quaeritur, cum filius de-
functi mutuam pecuniam a Flauia Dionysia acceperit et locatis aedibus pro parte sua pen-
siones sibi debitas creditrici delegauerit, an condicio testamenti exstitisse uideatur, ut filiis
suis fideicommissi nomine teneatur. respondi secundum ea quae proponerentur non ex-
stitisse. Matre et uxore heredibus institutis ita cauit: 'a te, uxor carissima, peto, ne quid 16.1
post mortem tuam fratribus tuis relinquas: habes filios sororum tuarum, quibus relinquas.
scis unum fratrem tuum filium nostrum occidisse, dum ei rapinam facit: sed et alius mihi
deteriora fecit'. quaero, cum uxor intestata decessit et legitima eius hereditas ad fratrem
pertineat, an sororis filii fideicommissum ab eo petere possunt. respondi posse defendi 5
fideicommissum deberi. 'Lucius Titius hoc meum testamentum scripsi sine ullo iuris perito, 17.1
rationem animi mei potius secutus quam nimiam et miseram diligentiam: et si minus ali-
quid legitime minusue perite fecero, pro iure legitimo haber<i> debet hominis sani uoluntas':
deinde heredes instituit. quaesitum est intestati eius bonorum possessione petita, an por-
tiones adscriptae ex causa fideiccommissi peti possunt. respondi secundum ea quae propo- 5
nerentur posse.
  Idem libro quarto responsorum. Testamento filium et uxorem suam heredes 89.pr.1
instituit: postea epistulam scripsisse dicitur, qua et quidquid in peculio habuit filius, ei
donauit et adiecit praecipua haec eum suique iuris et post mortem suam habere uelle.
quaero, cum testamento significauerit, si quid obsignatum recepisset, id uice codicillorum
ualeret, epistula autem non sit obsignata, an quae epistula continentur ad filium pertineant. 5
respondi, si fides epistulae relictae constaret, deberi, quae in e<a> dare se uelle significauit.
Qui indiuisam cum fratre suo rem habebat, filias suas heredes institu<i>t et ita cauit: 1.1
'propter res uniuersas quae mihi cum illo fratre meo patruo uestro communes sunt, quas
aestimationis constiterit esse uniuersas duo milium aureorum, fidei uestrae committo, uti
pro portione uestra mille aureos a Lucretio Pacato patruo uestro accipiatis': huic testa-
mento quinquennio superuixit et abunde patrimonium reliquit: quaes<i>tum est, an heredes 5
Lucretii Pacati secundum uerba supra scripta offerentes mille aureos fideicommissum con-
sequantur. respondi secundum ea quae proponerentur non facere uoluntatem, ut uniuersa
datis millenis aureis restituerentur, sed aestimationis, quae mortis tempore in rebus fuerat,
oblationem debere fieri. Seio, quem heredi substituerat, ita legauit: Seio, si mihi heres 2.1
'non erit, et uxori eius Marcellae argenti libras quindecim dari uolo'. quaero, cum Seius
heres exstiterit, an Marcellae legati dimidia portio debeatur. respondi secundum ea quae
proponerentur deberi. Lucius Titius intestato moriturus, cum haberet uxorem et ex ea 3.1
filiam emancipatam, codicillis haec uerba inseruit: 'pertinent autem hi codicilli ad uxorem
et filiam. primum autem rogo, sic inter uos agatis, ut me uiuo egistis itaque rogo, ut
quidquid aut ego rel<i>quero aut quod uos ipsae habetis, commune uobis sit'. filia intestati
patris bonorum possessionem accepit: quaeritur, an aliqua pars hereditatis Lucii Titii ex 5
causa fideicommissi a filia matri deberetur et quota. respondi secundum ea quae propo-
nerentur dimidiam partem deberi, si modo uxor parata sit in commune bona sua conferre.
Quattuor filios aequis partibus instituit et fundum per praeceptionem singulis legauit: filii, 4.1
cum uniuersa bona patris obligata essent, mutua accepta pecunia hereditario creditori
soluerunt et posteriori obligauerunt, qui, cum ei debitum non solueretur, praedia uniuersa
lege pignoris uni ex heredibus uendidit: quaeritur, an, cum iste filius ex causa emptionis
ea possideat, fratribus et coheredibus fideicommissi petitio esset an uero ea perempta 5
esset, cum communiter uniuersa sequenti creditori obligauerint. respondi actionem quidem
fideicommissi in personam competentem omnibus inuicem manere: non autem fideicom-
missum restituendum est, nisi prius debitum ab eis emptori eidemque coheredi persolue-
retur. Filiae fidei commissit in haec uerba: 'peto a te, filia mea, ut dotalem cautionem 5.1
post mortem meam mutes et ita renoues, ut fratres tui dotem stipularentur hoc casu, ut,
si sine liberis uno pluribusue in matrimonio morieris, dos ad eos perueniat'. post mortem
patris decess<it> maritus, antequam renouaretur cautio dotalis, et postea alii nupta decessit
nullo liberorum relicto, uiuo adhuc Titio uno ex fratribus. quaesitum est, an Titius peti- 5
tionem haberet rerum, quae in dotem fuerant. respondi posse fideicommissum ab heredibus
sororis peti, si per eam stetit, quo minus dotem frater stipularetur. Filium et filiam he- 6.1
redes instituit et libertis legata dedit eorumque fidei commisit in haec uerba: 'a uobis
peto, ut quidquid uobis legaui, contenti sitis uiuentes, ut post uos filiis meis restituatis'.
defuncta testatricis filia Maeuia libertus decessit herede institut<o> patronae filio ex parte
debita, ex altera extraneo: quaesitum est, an adita hereditate patronae filius a coherede 5
suo partem eorum, quae ex testamento matris ad Maeuium libertum peruenerant, petere
potest. respondi eius, quod ei deberetur, si hereditatem non adisset, partem a coherede
petere posse. Maritus uxorem ex asse heredem instituit, cuius post mortem codicillos 7.1
aperiri testator praecepit: praedium hereditarium uxor infructuosum rationi suae existimans
uendidit: emptor quaerit, an retractari haec uenditio possit post mortem mulieris ab his,
quibus codicillis per fideicommissum hereditas data <d>eprehenderetur an uero solum quan-
titas pretii ab herede uxoris fideicommissariis debeatur. respondi propter iustam ignoran- 5
tiam tam mulieris quam emptoris heredem mulieris, ut fundus apud emptorem remaneat,
fideicommissario pretium dare debere.