DE UERBORUM SIGNIFICATIONE
  Ulpianus libro primo ad edictum. Uerbum hoc 'si quis' tam masculos quam 50.16.1.pr.1
feminas complectitur.
  Paulus libro primo ad edictum. 'Urbis' appellatio muris, 'Romae' autem con- 2.pr.1
tinentibus aedificiis finitur, quod latius patet. 'Cuiusque diei maior pars' 1.1
est horarum septem primarum diei, non supremarum.
  Ulpianus libro secundo ad edictum. 'Itinere faciendo uiginti milia passuum 3.pr.1
in dies singulos peragenda' sic sunt accipienda, ut, si post hanc dinumerationem minus
quam uiginti milia supersint, integrum diem occupent. ueluti uiginti unum milia sunt
passus: biduum eis adtribuetur. quae dinumeratio ita demum facienda erit, si de die
non conueniat. Eius, qui apud hostes decessit, dici hereditas non potest, qui<a> seruus 1.1
decessit.
  Paulus libro primo ad edictum. 'Nominis' appellatione rem significari Pro- 4.pr.1
culus ait.
  Idem libro secundo ad edictum. 'Rei' appellatio latior est quam 'pecuniae', 5.pr.1
quia etiam ea, quae extra computationem patrimonii nostri sunt, continet, cum pecuniae
significatio ad ea referatur, quae in patrimonio sunt. 'Opere locato conducto': his uerbis 1.1
Labeo significari ait id opus, quod Graeci ἀποτέλεϲμα uocant, non ἔργον, id est ex opere
facto corpus aliquod perfectum.
  Ulpianus libro tertio ad edictum. 'Nominis' et 'rei' appellatio ad omnem con- 6.pr.1
tractum et obligationem pertinet. Uerbum 'ex legibus' sic accipiendum est: tam ex legum 1.1
sententia quam ex uerbis.
  Paulus libro secundo ad edictum. 'Sponsio' appellatur non solum quae per 7.pr.1
sponsus interrogationem fit, sed omnis stipulatio promissioque.
  Idem libro tertio ad edictum. Uerbum 'oportebit' tam praesens quam futu- 8.pr.1
rum tempus significat. 'Actionis' uerbo non continetur exceptio. 1.1
  Ulpianus libro quinto ad edictum. Marcellus apud Iulianum notat uerbo 9.pr.1
'perisse' et scissum et fractum contineri et ui raptum.
  Idem libro sexto ad edictum. 'Creditores' accipiendos esse constat eos, qui- 10.pr.1
bus debetur ex quacumque actione uel persecutione, uel iure ciuili sine ulla exceptionis
perpetuae remotione uel honorario uel ex<tra>ordinario, siue pure siue in diem uel sub con-
dicione. quod si natura debeatur, non sunt loco creditorum. sed si non sit mutua pecunia,
sed contractus, creditores accipiuntur: 5
  Gaius libro primo ad edictum prouinciale. 'creditorum' appellatione non hi 11.pr.1
tantum accipiuntur, qui pecuniam crediderunt, sed omnes, quibus ex qualibet causa debetur:
  Ulpianus libro sexto ad edictum. ut si cui ex empto uel ex locato uel ex 12.pr.1
alio ullo debetur. sed et si ex delicto debeatur, mihi uidetur posse creditoris loco accipi.
quod si ex populari causa, ante litis contestationem recte dicetur creditoris loco non esse,
postea esse. Minus soluit, qui tardius soluit: nam et tempore minus soluitur. 1.1
  Idem libro septimo ad edictum. 'Mulieris' appellatione etiam uirgo uiripotens 13.pr.1
continetur. Res 'abesse' uidentur (ut Sabinus ait et Pedius probat) etiam hae, quarum 1.1
corpus manet, forma mutata est: et ideo si corruptae redditae sint uel transfiguratae,
uideri abesse, quoniam plerumque plus est in manus pretio, quam in re. 'Desinere' autem 2.1
'abesse' res tunc uidetur, cum sic redit in potestatem, ne amittere eius possessionem pos-
simus. Ob hoc, quod furto pridem subtracta est, abest et ea res, quae in rebus humanis 3.1
non est.
  Paulus libro septimo ad edictum. Labeo et Sabinus existimant, si uesti- 14.pr.1
mentum scissum reddatur uel res corrupta reddita sit, ueluti scyphi collisi aut tabula rasa
pictura, uideri rem 'abesse', quoniam earum rerum pretium non in substantia, sed in arte
sit positum. item si dominus rem, quae furto sibi aberat, ignorans emerit, recte dicitur
res abesse, etiamsi postea id ita esse scierit, quia uidetur res ei abesse, cui pretium abest. 5
'Rem amisisse' uidetur, qui aduersus nullum eius persequendae actionem habet. 1.1
  Ulpianus libro decimo ad edictum. Bona ciuitatis abusiue 'publica' dicta 15.pr.1
sunt: sola enim ea publica sunt, quae populi Romani sunt.
  Gaius libro tertio ad edictum prouinciale. Eum qui uectigal populi Romani 16.pr.1
conductum habet, 'publicanum' appellamus. nam 'publica' appellatio in compluribus causis
ad populum Romanum respicit: ciuitates enim priuatorum loco habentur.
  Ulpianus libro decimo ad edictum. Inter 'publica' habemus non sacra nec 17.pr.1
religiosa nec quae publicis usibus destinata sunt: sed si qua sunt ciuitatium uelut bona.
sed peculia seruorum ciuitatium procul dubio publica habentur. 'Publica' uectigalia intel- 1.1
legere debemus, ex quibus uectigal fiscus capit: quale est uectigal portus uel uenalium
rerum, item salinarum et metallorum et picariarum.
  Paulus libro non ad edictum. 'Munus' tribus modis dicitur: uno donum, 18.pr.1
et inde munera dici dari mittiue: altero onus, quod cum remittatur, uacationem militiae
munerisque praestat inde immunitatem appellari. tertio officium, unde munera militaria
et quosdam milites munificos uocari: igitur municipes dici, quod munera ciuilia capiant.
  Ulpianus libro undecimo ad edictum. Labeo libro primo praetoris urbani 19.pr.1
definit, quod quaedam 'agantur', quaedam 'gerantur', quaedam 'contrahantur': et actum
quidem generale uerbum esse, siue uerbis siue re quid agatur, ut in stipulatione uel nu-
meratione: contractum autem ultro citroque obligationem, quod Graeci ϲυνάλλαγμα uocant,
ueluti emptionem uenditionem, locationem conductionem, societatem: gestum rem signifi- 5
care sine uerbis factam.
  Idem libro duodecimo ad edictum. Uerba 'contraxerunt' 'gesserunt' non per- 20.pr.1
tinent ad testandi ius.
  Paulus libro undecimo ad edictum. Princeps 'bona' concedendo uidetur etiam 21.pr.1
obligationes concedere.
  Gaius libro quarto ad edictum prouinciale. Plus est in restitutione, quam 22.pr.1
in exhibitione: nam 'exhibere' est praesentiam corporis praebere, 'restituere' est etiam
possessorem facere fructusque reddere: pleraque praeterea restitutionis uerbo continentur.
  Ulpianus libro quarto decimo ad edictum. 'Rei' appellatione et causae et 23.pr.1
iura continentur.
  Gaius libro sexto ad edictum prouinciale. Nihil est aliud 'hereditas' quam 24.pr.1
successio in uniuersum ius quod defunctus habuit.
  Paulus libro uicensimo primo ad edictum. Recte dicimus eum fundum to- 25.pr.1
tum nostrum esse, etiam cum usus fructus alienus est, quia usus fructus non dominii
pars, sed seruitutis sit, ut uia et iter: nec falso dici totum meum esse, cuius non potest
ulla pars dici alterius esse. hoc et Iulianus, et est uerius. Quintus Mucius ait partis ap- 1.1
pellatione rem pro indiuiso significari: nam quod pro diuiso nostrum sit, id non partem,
sed totum esse. Seruius non ineleganter partis appellatione utrumque significari.
  Ulpianus libro sexto decimo ad edictum. Partum non esse par- 26.pr.1
tem rei furtiuae Scaeuola libro undecimo quaestionum scribit.
  Idem libro septimo decimo ad edictum. 'Ager' est locus, qui sine uilla est. 27.pr.1
'Stipendium' a stipe appellatum est, quod per stipes, id est modica aera, colligatur. idem 1.1
hoc etiam 'tributum' appellari Pomponius ait. et sane appellatur ab intributione tributum
uel ex eo quod militibus tribuatur.
  Paulus libro uicensimo primo ad edictum. 'Alienationis' uerbum etiam usu- 28.pr.1
capionem continet: uix est enim, ut non uideatur alienare, qui patitur usucapi. eum
quoque alienare dicitur, qui non utendo amisit seruitutes. qui occasione adquirendi non
utitur, non intellegitur alienare: ueluti qui hereditatem omittit aut optionem intra certum
tempus datam non amplectitur. Oratio, quae neque coniunctionem neque disiunctionem 1.1
habet, ex mente pronuntiantis uel disiuncta uel coniuncta accipitur.
  Idem libro sexagensimo sexto ad edictum. Coniunctionem enim nonnum- 29.pr.1
quam pro disiunctione accipi Labeo ait: ut in illa stipulatione 'mihi heredique meo te
heredemque tuum'.
  Gaius libro septimo ad edictum prouinciale. 'Silua caedua' est, ut quidam 30.pr.1
putant, quae in hoc habetur, ut caederetur. Seruius eam esse, quae succisa rursus ex
stirpibus aut radicibus renascitur. 'Stipula illecta' est spicae in messe deiectae necdum 1.1
lectae, quas rustici cum uacauerint colligunt. 'Noualis' est terra praecisa, quae anno ces- 2.1
sauit, quam Graeci νέαϲιν uocant. 'Integra' autem est, in quam nondum dominus pascendi 3.1
gratia pecus immisit.
'Glans caduca' est, quae ex arbore cecidit. 4.1
'Pascua silua' est, quae 5.1
pastui pecudum destinata est.
  Ulpianus libro octauo decimo ad edictum. 'Pratum' est, in quo ad fructum 31.pr.1
percipiendum falce dumtaxat opus est: ex eo dictum, quod paratum sit ad fructum ca-
piendum.
  Paulus libro uicensimo quarto ad edictum. 'Minus solutum' intellegitur etiam 32.pr.1
si nihil esset solutum.
  Ulpianus libro uicensimo pr<i>mo ad edictum. 'Palam' est coram pluribus. 33.pr.1
  Paulus libro uicensimo quarto ad edictum. 'Actionis' uerbo etiam persecutio 34.1.1
continetur.
  Idem libro septimo decimo ad edictum. 'Restituere' autem is intellegitur, qui 35.1.1
simul et causam actori reddit, quam is habiturus esset, si statim iudicii accepti tempore
res ei reddita fuisset, id est et usucapionis causam et fructuum.
  Ulpianus libro uicensimo tertio ad edictum. 'Litis' nomen omnem actionem 36.1.1
significat, siue in rem siue in personam sit.
  Paulus libro uicensimo sexto ad edictum. Uerbum 'oportere' non ad facul- 37.1.1
tatem iudicis pertinet, qui potest uel pluris uel minoris condemnare, sed ad ueritatem
refertur.
  Ulpianus libro uicensimo quinto ad edictum. 'Ostentum' Labeo definit omne 38.1.1
contra naturam cuiusque rei genitum factumque. duo genera autem sunt ostentorum:
unum, quotiens quid contra naturam nascitur, tribus manibus forte aut pedibus aut qua
alia parte corporis, quae naturae contraria est: alterum, cum quid prodigiosum uidetur,
quae <G>raeci φαντάϲματα uocant. 5
  Paulus libro quinquagensimo tertio ad edictum. 'Subsignatum' dicitur, quod 39.1.1
ab aliquo subscriptum est: nam ueteres subsignationis uerbo pro adscriptione uti solebant.
'Bona' intelleguntur cuiusque, quae deducto aere alieno supersunt. 1
'Detestari' est absenti 2.1
denuntiare. 'Incertus possessor' est, quem ignoramus. 3.1
  Ulpianus libro quinquagensimo sexto <ad edictum>. 'Detestatio' est denuntiatio 40.pr.1
facta cum testatione.
'Serui' appellatio etiam ad ancillam refertur. 1.1
'Familiae' 2.1
appellatione liberi quoque continentur. Unicus seruus familiae appellatione non continetur: 3.1
ne duo quidem familiam faciunt.
  Gaius libro uicensimo primo ad edictum prouinciale. 'Armorum' appellatio 41.pr.1
non utique scuta et gladios et galeas significat, sed et fustes et lapides.
  Ulpianus libro quinquagensimo septimo ad edictum. 'Probrum' et obpro- 42.pr.1
brium id<em> est. probra quaedam natura turpia sunt, quaedam ciuiliter et quasi more ci-
uitatis. ut puta furtum, adulterium natura turpe est: enimuero tutelae damnari hoc non
natura probrum est, sed more ciuitatis: nec enim natura probrum est, quod potest etiam
in hominem idoneum incidere. 5
  Idem libro quinquagensimo octauo ad edictum. Uerbo 'uictus' continentur, 43.pr.1
quae esui potuique cultuique corporis quaeque ad uiuendum homini necessaria sunt. uestem
quoque uictus habere uicem Labeo ait:
  Gaius libro uicensimo secundo ad edictum prouinciale. et cetera, quibus 44.pr.1
tuendi curandiue corporis nostri gratia utimur, ea appellatione significantur.
  Ulpianus libro quinquagensimo octauo ad edictum. In 'stratu' omne uesti- 45.pr.1
mentum contineri quod iniciatur Labeo ait: neque enim dubium est, quin stragula uestis
sit omne pallium, περίϲτρωμα. in uict<u> ergo uestem accipiemus non stragula<m>, in stratu
omnem stragulam uestem.
  Idem libro quinquagensimo nono ad edictum. 'Pronuntiatum' et 'statutum' 46.pr.1
idem potest: promiscue enim et pronuntiasse et statuisse solemus dicere eos, qui ius ha-
bent cognoscendi. 'Matrem familias' accipere debemus eam, quae non inhoneste uixit: 1.1
matrem enim familias a ceteris feminis mores discernunt atque separant. proinde nihil
intererit, nupta sit an uidua, ingenua sit an libertina: nam neque nuptiae neque natales
faciunt matrem familias, sed boni mores.
  Paulus libro quinquagensimo sexto ad edictum. 'Liberationis' uerbum ean- 47.pr.1
dem uim habet quam solutionis.
  Gaius libro ad edictum praetoris urbani titulo qui neque sequantur 48.pr.1
neque ducantur. 'Solutum' non intellegimus eum, qui, licet uinculis leuatus sit, manibus
tamen tenetur: ac ne eum quidem intellegimus solutum, qui in publico sine uinculis
seruatur.
  Ulpianus libro quinquagensimo nono ad edictum. 'Bonorum' appellatio aut 49.pr.1
naturalis aut ciuilis est. naturaliter bona ex eo dicuntur, quod beant, hoc est beatos fa-
ciunt: beare est prodesse. in bonis autem nostris computari sciendum est non solum,
quae dominii nostri sunt, sed et si bona fide a nobis possideantur uel superficiaria sint.
aeque bonis adnumerabitur etiam, si quid est in actionibus petitionibus persecutionibus: 5
nam haec omnia in bonis esse uidentur.
  Idem libro sexagensimo primo ad edictum. 'Nurus' appellatio etiam ad pro- 50.pr.1
nurum et ultra porrigenda est.
  Gaius libro uicensimo tertio ad edictum prouinciale. Appellatione 'parentis' 51.pr.1
non tantum pater, sed etiam auus et proauus et deinceps omnes superiores continentur:
sed et mater et auia et proauia.
  Ulpianus libro sexagensimo primo ad edictum. 'Patroni' appellatione et pa- 52.pr.1
trona continetur.
  Paulus libro quinqua<g>ensimo nono ad edictum. Saepe ita comparatum est, 53.pr.1
ut coniuncta pro disiunctis accipiantur et disiuncta pro coniunctis, interdum soluta pro se-
paratis. nam cum dicitur apud ueteres 'adgnatorum gentiliumque', pro separatione accipitur.
at cum dicitur 'super pecuniae tutelaeue suae', tutor separatim sine pecunia dari non
potest: et cum dicimus 'quod dedi aut donaui', utraque continemus. cum uero dicimus 5
'quod eum dare facere oportet', quoduis eorum sufficit probare. cum uero dicit praetor,
'si donum munus operas redemerit', si omnia imposita sunt, certum est omnia redimenda
esse, ex re ergo pro coniunctis habentur: si quaedam imposita sunt, cetera non desi- 1.1
derabuntur. Item dubitatum, illa uerba 'ope consilio' quemadmodum accipienda sunt, 2.1
sententiae coniungentium aut separantium. sed uerius est, quod et Labeo ait, separatim
accipienda, quia aliud factum est eius qui ope, aliud eius qui consilio furtum facit: sic
enim alii condici potest, alii non potest. sane post ueterum auctoritatem eo peruentum
est. ut nemo ope uideatur fecisse, nisi et consilium malignum habuerit, nec consilium ha- 5
buisse noceat, nisi et factum secutum fuerit.
  Ulpianus libro sexagensimo secundo ad edictum. 'Condicionales creditores' 54.pr.1
dicuntur et hi, quibus nondum competit actio, est autem competitura, uel qui spem ha-
bent, ut competat.
  Paulus libro sexto decimo breuis edicti. Creditor autem is est, qui ex- 55.pr.1
ceptione perpetua summoueri non potest: qui autem temporalem exceptionem timet, similis
est condicionali creditori.
  Ulpianus libro sexagensimo secundo ad edictum. 'Cognoscere instrumenta' 56.pr.1
est relegere et recognoscere: 'dispungere' est conferre accepta et data. 'Liberorum' appel- 1.1
latione continentur non tantum qui sunt in potestate, sed omnes qui sui iuris sunt, siue
uirilis siue feminini sexus sunt exue feminini sexus descendentes.
  Paulus libro quinquagensimo nono ad edictum. Cui praecipua 57.pr.1
cura rerum incumbit et qui magis quam ceteri diligentiam et sollicitudinem rebus quibus
praesunt debent, hi 'magistri' appellantur. quin etiam ipsi magistratus per deriuationem a
magistris cognominantur. unde etiam cuiuslibet disciplinae praeceptores magistros appel-
lari a monendo uel mo<n>strando. 'Persequi' uidetur et qui satis accepit. 1.1
  Gaius libro uicensimo quarto ad edictum prouinciale. Licet inter 'gesta' et 58.pr.1
'facta' uidetur quaedam esse suptilis differentia, attamen καταχρηϲτικῶϲ nihil inter factum
et gestum interest. Paternos libertos recte uidemur dicere nostros libertos: liberorum 1.1
libertos non recte nostros libertos dicimus.
  Ulpianus libro sexagensimo octauo ad edictum. 'Portus' appellatus est con- 59.pr.1
clusus locus, quo importantur merces et inde exportantur: eaque nihilo minus statio est
conclusa atque munita. inde 'angiportum' dictum est.
  Idem libro sexagensimo nono ad edictum. 'Locus' est non fundus, sed portio 60.pr.1
aliqua fundi: 'fundus' autem integrum aliquid est. et plerumque sine uilla 'locum' accipi-
mus: ceterum adeo opinio nostra et constitutio locum a fundo separat, ut et modicus locus
possit fundus dici, si fundi animo eum habuimus. non etiam magnitudo locum a fundo
separat, sed nostra affectio: et quaelibet portio fundi poterit fundus dici, si iam hoc con- 5
stituerimus. nec non et fundus locus constitui potest: nam si eum alii adiunxerimus fundo,
locus fundi efficietur. Loci appellationem non solum ad rustica uerum ad urbana quoque 1.1
praedia pertinere Labeo scribit. Sed fundus quidem suos habet fines, locus uero latere 2.1
potest, quatenus determinetur et defini<a>tur.
  Paulus libro sexagensimo quinto ad edictum. 'Satisdationis' appellatione in- 61.pr.1
terdum etiam repromissio continebitur, qua contentus fuit is, cui satisdatio debebatur.
  Gaius libro uicensimo sexto ad edictum prouinciale. 'Tigni' appellatione in 62.pr.1
lege duodecim tabularum omne genus materiae, ex qua aedificia constant, significatur.
  Ulpianus libro septuagensimo primo ad edictum. 'Penes te' amplius est 63.pr.1
quam 'apud te': nam apud te est, quod qualiterqualiter a te teneatur, penes te est, quod
quodam modo possidetur.
  Paulus libro sexagensimo septimo ad edictum. 'Intestatus' est non tantum 64.pr.1
qui testamentum non fecit, sed etiam cuius ex testamento hereditas adita non est.
  Ulpianus libro septuagensimo secundo ad edictum. 'Heredes' appellatio non 65.pr.1
solum ad proximum heredem, sed et ad ulteriores refertur: nam et heredis heres et dein-
ceps heredis appellatione continetur.
  Idem libro septuagensimo quarto ad edictum. 'Mercis' appellatio ad res mo- 66.pr.1
biles tantum pertinet.
  Idem libro septuagensimo sexto ad edictum. 'Alienatum' non proprie dicitur, 67.pr.1
quod adhuc in dominio uenditoris manet: 'uenditum' tamen recte dicetur. 'Donationis' 1.1
uerbum simpliciter loquendo omnem donationem comprehendisse uidetur, siue mortis causa
siue non mortis causa fuerit.
  Idem libro septuagensimo ad edictum. Illa uerba 'arbitratu Lucii 68.pr.1
Titii fieri' ius significant et in seruum non cadunt.
  Idem libro septuagensimo octauo ad edictum. Haec uerba 'cui rei dolus 69.pr.1
malus aberit afuerit' generaliter comprehendunt omnem dolum, quicumque in hanc rem
admissus est, de qua stipulatio est interposita.
  Paulus libro septuagensimo tertio ad edictum. Sciendum. est heredem etiam 70.pr.1
per multas successiones accipi. nam paucis speciebus 'heredis' appellatio proximum con-
tinet, ueluti in substitutione impuberis 'quisquis mihi heres erit, idem filio heres esto', ubi
heredis heres non continentur, quia incertus est. item in lege Aelia Sentia filius heres proxi-
mus potest libertum paternum ut ingratum accusare, non etiam si heredi heres exstiterit. 5
idem dicitur in operarum exactione, ut filius heres exigere possit, non ex successione ef-
fectus. uerba haec 'is ad quem ea res pertinet' sic intelleguntur, ut qui in uniuersum do-
minium uel iure ciuili uel iure praetorio succedit, contineatur.
  Ulpianus libro septuagensimo nono ad edictum. Aliud est 'capere', aliud 71.pr.1
'accipere'. capere cum effectu accipitur: accipere, et si quis non sic accepit, ut habeat.
ideoque non uidetur quis capere, quod erit restituturus: sicut peruenisse proprie illud
dicitur, quod est remansurum. Haec uerba 'his rebus recte praestari' hoc significant, ne 1.1
quid periculum uel damnum ex ea re stipulator sentiret.
  Paulus libro septuagensimo sexto ad edictum. Appellatione 'rei' pars etiam 72.pr.1
continetur.
  Ulpianus libro octogensimo ad edictum. Haec uerba in stipulatione posita 73.pr.1
'eam rem recte restitui' fructus contine<n>t: 'recte' enim uerbum pro uiri boni arbitrio est.
  Paulus libro secundo ad edictum aedilium curulium. Signatorius anulus 74.pr.1
'ornamenti' appellatione non continetur.
  Idem libro quinquagensimo ad edictum. 'Restituere' is uide- 75.pr.1
tur, qui id restituit, quod habiturus esset actor, si controuersia ei facta non esset.
  Idem libro quinquagensimo primo ad edictum. 'Dedisse' intelle- 76.pr.1
gendus est etiam is, qui permutauit uel compensauit.
  Idem libro quadragensimo nono ad edictum. 'Frugem' pro reditu appellari, 77.pr.1
non solum frumentis aut leguminibus, uerum et ex uino, siluis caeduis, cretifodinis, lapi-
dicinis capitur, Iulianus scribit. 'fruges' omnes esse, quibus homo uescatur, falsum esse:
non enim carnem aut aues ferasue aut poma fruges dici. 'frumentum' autem id esse, quod
arista se teneat, recte Gallum definisse: lupinum uero et faba<m> fruges potius dici, quia non 5
arista, sed siliqua continentur. quae Seruius apud Alfenum in frumento contineri putat.
  Paulus libro tertio ad Plautium. Interdum proprietatem quoque uerbum 78.pr.1
'possessionis' significat: sicut in eo, qui possessiones suas legasset, responsum est.
  Idem libro sexto ad Plautium. 'Impensae necessariae' sunt, quae si factae 79.pr.1
non sint, res aut peritura aut deterior futura sit. 'Utiles impensas' esse Fulcinius ait, quae 1.1
meliorem dotem faciant, non deteriorem esse non sinant, ex quibus reditus mulieri ad-
quiratur: sicuti arbusti pastinatione<m> ultra quam necesse fuerat, item doctrinam puerorum.
quorum nomine onerari mulierem ignorantem uel inuitam non oportet, ne cogatur fundo
aut mancipiis carere. in his impensis et pistrinum et horreum insulae dotali adiectum ple- 5
rumque dicemus. 'Uoluptariae' sunt, quae speciem dumtaxat ornant, non etiam fructum 2.1
augent: ut sunt uiridia et aquae salientes, incrustationes, loricationes, picturae.
  Idem libro nono ad Plautium. In generali repetitione legatorum etiam datae 80.pr.1
libertates continentur ex mente legis duodecim tabularum.
  Idem libro decimo ad Plautium. Cum praetor dicat 'ut opus factum resti- 81.pr.1
tuatur', etiam damnum datum actor consequi debet: nam uerbo 'restitutionis' omnis uti-
litas actoris continetur.
  Idem libro quarto decimo ad Plautium. Uerbum 'amplius' ad eum quoque 82.pr.1
pertinet, cui nihil debetur: sicuti ex contrario 'minus' solutum uidetur etiam, si nihil esset
exactum.
  Iauolenus libro quinto ex Plautio. Proprie 'bona' dici non 83.pr.1
possunt, quae plus incommodi quam commodi habent.
  Paulus libro secundo ad Uitellium. 'Filii' appellatione omnes liberos intel- 84.pr.1
legimus.
  Marcellus libro primo digestorum. Neratius Priscus tres facere existimat 85.pr.1
'collegium', et hoc magis sequendum est.
  Celsus libro quinto digestorum. Quid aliud sunt 'iura praediorum' quam 86.pr.1
praedia qualiter se habentia: ut bonitas, salubritas, amplitudo?
  Marcellus libro duodecimo digestorum. Ut Alfenus ait, 'urbs' est 'Roma', 87.pr.1
quae muro cingeretur, 'Roma' est etiam, qua continenti<a> aedificia essent: nam Romam
non muro tenus existimari ex consuetudine cotidiana posse intellegi, cum diceremus Ro-
mam nos ire, etiamsi extra urbem habitaremus.
  Celsus libro octauo decimo digestorum. Propemodum tantum quisque pe- 88.pr.1
cuniae relinquit, quantum ex bonis eius refici potest: sic dicimus centies aureorum habere,
qui tantum in praediis ceterisque similibus rebus habeat. non idem est in fundo alieno
legato, quamquam is hereditaria pecunia parari potest. neque quisquam eum, qui pecu-
niam numeratam habet, habere dicit quidquid ex ea parati potest. 5
  Pomponius libro sexto ad Sabinum. 'Boues' magis armentorum quam iumen- 89.pr.1
torum generis appellantur. Hoc sermone 'dum nupta erit' primae nuptiae significantur. 1.1
Inter 'edere' et 'reddi rationes' multum interest: nec is, qui edere iussus sit, reliquum red- 2.1
dere debet: nam et argentarius edere rationem uidetur, etiamsi quod reliquum sit apud
eum, non soluat.
  Ulpianus libro uicensimo septimo ad Sabinum. Qui 'uti optimae maximae- 90.pr.1
que sunt' aedes tradit, non hoc dicit seruitutem illis deberi, sed illud solum ipsas aedes
liberas esse, hoc est nulli seruire.
  Paulus libro secundo fideicommissorum. 'Meorum' et 'tuorum' appellatione 91.pr.1
actiones quoque contineri dicendum est.
  Idem libro septimo quaestionum. 'Proximus' est, quem nemo antecedit: 92.pr.1
'supremus' est, quem nemo sequitur.
  Celsus libro nono decimo digestorum. 'Mouentium', item 'mobilium' appella- 93.pr.1
tione idem significamus: si tamen apparet defunctum animalia dumtaxat, quia se ipsa
mouerent, mouentia uocasse. quod uerum est.
  Idem libro uicensimo digestorum. Uerbum 'reddendi' quamquam signi- 94.pr.1
ficatum habet retro dandi, recipit tamen et per se dandi significationem.
  Marcellus libro quarto decimo digestorum. Potest 'reliquo- 95.pr.1
rum' appellatio et uniuersos significare.
  Celsus libro uicensimo quinto digestorum. Litus est, quousque maximus 96.pr.1
fluctus a mari peruenit: idque Marcum Tullium aiunt, cum arbiter esset, primum consti-
tuisse. praedia dicimus aliquorum esse non utique communiter habentium ea, sed uel 1.1
alio aliud habente.
  Idem libro trigensimo secundo digestorum. Cum stipulamur 'quanta pecunia 97.pr.1
ex hereditate Titii ad te peruenerit', res ipsas quae peruenerunt, non pretia earum spectare
uidemur.
  Idem libro trigensimo nono digestorum. Cum bisextum ka- 98.pr.1
lendis est, nihil refert, utrum priore an posteriore die quis natus sit, et deinceps sextum
kalendas eius natalis dies est: nam id biduum pro uno die habetur. sed posterior dies
intercalatur, non prior: ideo quo anno intercalatum non est sexto kalendas natus, cum bi-
sextum kalendis est, priorem diem natalem habet. Cato putat mensem intercalarem ad- 1.1
diticium esse: omnesque eius dies pro momento temporis obseruat extremoque diei mensis
Februarii adtribuit Quintus Mucius. Mensis autem intercalaris constat ex diebus uiginti octo. 2.1
  Ulpianus libro primo de officio consulis. 'Notionem' accipere possumus et 99.pr.1
cognitionem et iurisdictionem. 'Continentes prouinc<ias>' accipere debemus eas, quae Italiae 1.1
iunctae sunt, ut puta Galliam: sed et prouinciam Siciliam magis inter continentes accipere
nos oportet, quae modico freto Italia diuiditur. 'Instrumentorum' appellatione quae 2.1
compraehendantur, perquam difficile erit separare: quae enim proprie sint instrumenta,
propter quae dilatio danda sit, inde dinoscemus. Si in praesentiam personae, 3.1
quae instruere possit, dilatio petatur (puta qui actum gessit, licet in seruitute, uel qui actor
fuit constitutus), putem uideri instrumentorum causa peti dilationem.
  Idem libro secundo de officio consulis. 'Speciosas personas' accipere debemus 100.pr.1
clarissimas personas utriusque sexus, item eorum, quae ornamentis senatoriis utuntur.
  Modestinus libro nono differentiarum. Inter 'stuprum' et 'adulterium' hoc 101.pr.1
interesse quidam putant, quod adulterium in nuptam, stuprum in uiduam committitur. sed
lex Iulia de adulteriis hoc uerbo indifferenter utitur. 'Diuortium' inter uirum et uxorem 1.1
fieri dicitur, 'repudium' uero sponsae remitti uidetur. quod et in uxoris personam non ab-
surde cadit. Uerum est 'morbum' esse temporalem corporis inbecillitatem, 'uitium' uero 2.1
perpetuum corporis impedimentum, ueluti si talum excussit: nam et luscus utique uitiosus
est. Seruis legatis etiam ancillas deberi quidam putant, quasi commune nomen utrumque 3.1
sexum contineat.
  Idem libro septimo regularum. 'Derogatur' legi aut 'abrogatur'. derogatur 102.pr.1
legi, cum pars detrahitur: abrogatur legi, cum prorsus tollitur.
  Idem libro octauo regularum. Licet 'capitalis' Latine loquentibus omnis causa 103.pr.1
existimationis uideatur, tamen appellatio capitalis mortis uel amissionis ciuitatis intelle-
genda est.
  Idem libro secundo excusationum. Ἡ τῶν τέκνων προϲηγορία καὶ 104.pr.1
ἐπὶ τοὺϲ ἐγγόνουϲ ἐκτείνεται.
  Idem libro undecimo responsorum. Modestinus respondit his uerbis 'libertis 105.pr.1
libertabusque meis' libertum libertae testatoris non contineri.
  Idem libro singulari de praescriptionibus. 'Dimissoriae litterae' dicuntur, 106.pr.1
quae uolgo apostoli dicuntur. dimissoriae autem dictae, quod causa ad eum qui appellatus
est dimittitur.
  Idem libro tertio pandectarum. 'Adsignare libertum' hoc est testificari, cuius 107.pr.1
ex liberis libertum eum esse uoluit.
  Idem libro quarto pandectarum. 'Debitor' intellegitur is, a quo inuito exigi 108.pr.1
pecunia potest.
  Idem libro quinto pandectarum. 'Bonae fidei emptor' esse uidetur, qui igno- 109.pr.1
rauit eam rem alienam esse, aut putauit eum qui uendidit ius uendendi habere, puta pro-
curatorem aut tutorem esse.
  Idem libro sexto pandectarum. 'Sequester' dicitur, apud quem plures ean- 110.pr.1
dem rem, de qua controuersia est, deposuerunt: dictus ab eo, quod occurrenti aut quasi
sequenti eos qui contendunt committitur.
  Iauolen<u>s libro sexto ex Cassio. 'Censer<e>' est constituere et praecipere. 111.pr.1
unde etiam dicere solemus 'censeo hoc facias' et 'semet aliquid censuisse'. inde censoris
nomen uidetur esse tractum.
  Idem libro undecimo ex Cassio. Litus publicum est eatenus, qua maxime 112.pr.1
fluctus exaestuat. idemque iuris est <in> lacu, nisi is totus priuatus est.
  Idem libro quarto decimo ex Cassio. 'Morbus sonticus' est, 113.pr.1
qui cuique rei nocet.
  Idem libro quinto decimo ex Cassio. Soluendo esse n<e>mo intellegitur, nisi 114.pr.1
qui solidum potest soluere.
  Idem libro quarto epistularum. Quaestio est, fundus a possessione uel agro 115.pr.1
uel praedio quid distet. 'fundus' est omne, quidquid solo tenetur. 'ager' est, si species
fundi ad usum hominis comparatur. 'possessio' ab agro iuris proprietate distat: quidquid
enim adprehendimus, cuius proprietas ad nos non pertinet aut nec potest pertinere, hoc
possessionem appellamus: possessio ergo usus, ager proprietas loci est. 'praedium' utriusque 5
supra scriptae generale nomen est: nam et ager et possessio huius appellationis spe-
cies sunt.
  Idem libro septimo epistularum. 'Quisquis mihi alius filii filiusue heres sit': 116.pr.1
Labeo non uideri filiam contineri, Proculus contra. mihi Labeo uidetur uerborum figu-
ram sequi, Proculus mentem testantis. respondit: non dubito, quin Labeonis sententia
uera non sit.
  Idem libro nono epistularum. Non potest uideri 'minus soluisse' is, in quem 117.pr.1
amplioris summae actio non competit.
  Pomponius libro secundo ad Quintum Mucium. 'Hostes' hi sunt, qui nobis 118.pr.1
aut quibus nos publice bellum decreuimus: ceteri 'latrones' aut 'praedones' sunt.
  Idem libro tertio ad Quintum Mucium. 'Hereditatis' appellatio sine dubio 119.pr.1
continet etiam damnosam hereditatem: iuris enim nomen est sicuti bonorum possessio.
  Idem libro quinto ad Quintum Mucium. Uerbis legis duodecim tabularum his 'uti le- 120.pr.1
gassit suae rei, ita ius esto' latissima potestas tributa uidetur et heredis instituendi et
legata et libertates dandi, tutelas quoque constituendi. sed id interpretatione coangustatum
est uel legum uel auctoritate iura constituentium.
  Idem libro sexto ad Quintum Mucium. Usura pecuniae, quam percipimus, 121.pr.1
in fructu non est, quia non ex ipso corpore, sed ex alia causa est, id est noua
obligatione.
  Idem libro octauo ad Quintum Mucium. Seruius ait, si ita scriptum sit: 122.pr.1
'filio filiisque meis hosce tutores do', masculis dumtaxat tutores datos, quoniam <a> singulari
casu hoc 'filio' ad pluralem uidetur transisse continentem eundem sexum, quem singularis
prior positus habuisset. sed hoc facti, non iuris habet quaestionem: potest enim fieri, ut
singulari casu de filio senserit, deinde plenius omnibus liberis prospexisse in tutore dando 5
uoluerit. quod magis rationabile esse uidetur.
  Idem libro uicensimo sexto ad Quintum Mucium. 123.pr.1
Uerbum 'erit' interdum etiam praeteritum nec solum futurum tempus demonstrat. quod est
nobis necessarium scire et cum codicilli ita confirmati testamento fuerint: 'quod in codi-
cillis scriptum erit', utrumne futuri temporis demonstratio fiat an etiam praeteriti, si ante
scriptos codicillos quis relinquat. quod quidem ex uoluntate scribentis interpretandum est. 5
quemadmodum autem hoc uerbum 'est' non solum praesens, sed et praeteritum tempus
significat, ita et hoc uerbum 'erit' non solum futurum, sed interdum etiam praeteritum tem-
pus demonstrat. nam cum dicimus 'Lucius Titius solutus est ab obligatione', et praeteri-
tum et praesens significamus: sicut hoc 'Lucius Titius alligatus est'. et idem fit, cum ita
loquimur 'Troia capta est': non enim ad praesentis facti demonstrationem refertur is sermo, 10
sed ad praeteritum.
  Proculus libro secundo epistularum. Haec uerba 'ille aut ille' non solum 124.pr.1
disiunctiua, sed etiam subdisiunctiuae orationis sunt. disiunctiuum est, ueluti cum dicimus
'aut dies aut nox est', quorum posito altero necesse est tolli alterum, item sublato altero
poni alterum. ita simili figuratione uerbum potest esse subdisiunctiuum. subdisiunctiui
autem genera sunt duo: unum, cum ex propositis finibus ita non potest uterque esse, ut 5
possit neuter esse, ueluti cum dicimus 'aut sedet aut ambulat': nam ut nemo potest utrum-
que simul facere, ita aliquis potest neutrum, ueluti is qui accumbit. alterius generis est,
cum ex propositis finibus ita non potest neuter esse, ut possit utrumque esse, ueluti cum
dicimus 'omne animal aut facit aut patitur': nullum est enim quod nec faciat nec patiatur:
at potest simul et facere et pati. 10
  Idem libro quinto epistularum. Nepos Proculo suo salutem. Ab eo, qui 125.pr.1
ita dotem promisit: 'cum commodum erit, dotis filiae meae tibi erunt aurei centum', pu-
tasne protinus nuptiis factis dotem peti posse? quid si ita promisisset: 'cum potuero, doti
erunt'? quod si aliquam uim habeat posterior obligatio, 'possit' uerbum quomodo inter-
pretaris, utrum aere alieno deducto an extante? Proculus: cum dotem quis ita promisit: 5
'cum potuero, doti tibi erunt centum', existimo ad id quod actum est interpretationem
redigendam esse: nam qui ambigue loquitur, id loquitur, quod ex his quae significantur
sensit. propius est tamen, ut hoc eum sensisse existimem 'deducto aere alieno potero'.
potest etiam illa accipi significatio 'cum salua dignitate mea potero': quae interpretatio e<o>
magis accipienda est, si ita promissum est 'cum commodum erit', hoc est 'cum sine in- 10
commodo meo potero'.
  Idem libro sexto epistularum. Si, cum fundum tibi darem, legem ita dixi 126.pr.1
'uti optimus maximusque esset' et adieci 'ius fundi deterius factum non esse per dominum,
praestabitur', amplius eo praestabitur nihil, etiamsi prior pars, qua scriptum est 'ut opti-
mus maximusque sit' liberum esse significat eoque, si posterior pars adiecta non esset,
liberum praestare deberem. tamen inferiore parte satis me liberatum puto, quod ad iura 5
attinet, ne quid aliu<d> praestare debeam, quam ius fundi per dominum deterius factum
non esse.
  Callistratus libro quarto de cognitionibus. 'Uestis' appellatione tam uirilis 127.pr.1
quam muliebris et scaenica, etiamsi tragica aut citharoedica sit, continetur.
  Ulpianus libro primo ad legem Iuliam et Papiam. Spa- 128.pr.1
donum generalis appellatio est: quo nomine tam hi, qui natura spadones sunt, item thlibiae
thlasiae, sed et si quod aliud genus spadonum est, continentur.
  Paulus libro primo ad legem Iuliam et Papiam. Qui mortui nascuntur, ne- 129.pr.1
que nati neque procreati uidentur, quia numquam liberi appellari potuerunt.
  Ulpianus libro secundo ad legem Iuliam et Papiam. Lege obuenire heredi- 130.pr.1
tatem non inproprie quis dixerit et eam, quae ex testamento defertur, quia lege duodecim
tabularum testamentariae hereditates confirmantur.
  Idem libro tertio ad legem Iuliam et Papiam. Aliud 'fraus' est, aliud 'poena': 131.pr.1
fraus enim sine poena esse potest, poena sine fraude esse non potest. poena est noxae
uindicta, fraus et ipsa noxa dicitur et quasi poenae quaedam praeparatio. Inter 'multam' 1.1
autem et 'poenam' multum interest, cum poena generale sit nomen omnium delictorum
coercitio, multa specialis peccati, cuius animaduersio hodie pecuniaria est: poena autem
non tantum pecuniaria, uerum capitis et existimationis irrogari solet. et multa quidem
ex arbitrio eius uenit, qui multam dicit: poena non irrogatur, nisi quae quaque lege 5
uel quo alio iure specialiter huic delicto imposita est: quin immo multa ibi dicitur,
ubi specialis poena non est imposita. item multam is dicere potest, cui iudicatio data
est: magistratus solos et praesides prouinciarum posse multam dicere mandatis per-
missum est. poenam autem unusquisque inrogare potest, cui huius criminis siue delicti
exsecutio competit. 10
  Paulus libro tertio ad legem Iuliam et Papiam. 'Anniculus' amittitur, qui 132.pr.1
extremo anni die moritur. et consuetudo loquendi id ita esse declarat: 'ante diem decimum
kalendarum', 'post diem decimum kalendarum': neutro enim sermone undecim dies signi-
ficantur. Falsum est eam peperisse, cui mortuae filius exsectus est. 1.1
  Ulpianus libro quarto ad legem Iuliam et Papiam. Si quis sic dixerit 'ut 133.pr.1
intra diem mortis eius aliquid fiat', ipse quoque dies, quo quis mortuus est, numeratur.
  Paulus libro secundo ad legem Iuliam et Papiam. 'Anni- 134.pr.1
culus' non statim ut natus est, sed trecen<te>simo sexagensimo quinto die dicitur, incipiente
plane, non exacto die, quia annum ciuiliter non ad momenta temporum, sed ad dies nu-
meramus.
  Ulpianus libro quarto ad legem Iuliam et Papiam. Quaeret aliquis si por- 135.pr.1
tentosum uel monstrosum uel debilem mulier ediderit uel qualem uisu uel uagitu nouum,
non humanae figurae, sed alterius, magis animalis quam hominis, partum, an, quia enixa
est, prodesse ei debeat? et magis est, ut haec quoque parentibus prosint: nec enim est
quod eis imputetur, quae qualiter potuerunt, statutis obtemperauerunt, neque id quod fata- 5
liter accessit, matri damnum iniungere debet.
  Idem libro quinto ad legem Iuliam et Papiam. 'Generi' appellatione et neptis 136.pr.1
et proneptis tam ex filio quam ex filia editorum ceterarumque maritos contineri mani-
festum est.
  Paulus libro secundo ad legem Iuliam et Papiam. 'Ter enixa' 137.pr.1
uidetur etiam quae trigeminos pepererit.
  Idem libro quarto ad legem Iuliam et Papiam. 'Hereditatis' appellatione bo- 138.pr.1
norum quoque possessio continetur.
  Ulpianus libro septimo ad legem Iuliam et Papiam. Aedificia 'Romae' fieri 139.pr.1
etiam ea uidentur, quae in continentibus Romae aedificiis fiant. 'Perfecisse' aedificium is 1.1
uidetur, qui ita consummauit, ut iam in usu esse possit.
  Paulus libro sexto ad legem Iuliam et Papiam. 'Cepisse' quis intellegitur, 140.pr.1
quamuis alii adquisiit.
  Ulpianus libro octauo ad legem Iuliam et Papiam. Etiam ea mulier cum 141.pr.1
moreretur creditur filium habere, quae exciso utero edere possit. nec non etiam alio casu
mulier potest habere filium, quem mortis tempore non habuit, tu puta eum qui ab hostibus
remeabit.
  Paulus libro sexto ad legem Iuliam et Papiam. Triplici modo coniunctio 142.pr.1
intellegitur: aut enim re per se coniunctio contingit, aut re et uerbis, aut uerbis tantum.
nec dubium est, quin coniuncti sint, quos et nominum et rei complexus iungit, ueluti
'Titius et Maeuius ex parte dimidia heredes sunto', uel ita 'Titius Maeuiusque heredes
sunto', uel 'Titius cum Maeuio ex parte dimidia heredes sunto'. uideamus autem, ne etiam 5
si hos articulos detrahas 'et' 'que' 'cum', interdum tamen coniunctos accipi oporteat, ueluti
'Lucius Titius, Publius Maeuius ex parte dimidia heredes sunto', uel ita 'Publius Maeuius,
Lucius Titius heredes sunto. Sempronius ex parte dimidia heres esto', ut Titius et Mae-
uius ueniant in partem dimidiam et re et uerbis coniuncti uideantur. 'Lucius Titius
ex parte dimidia heres esto. Seius ex parte, qua Lucium Titium heredem institui, heres 10
esto. Sempronius ex parte dimidia heres esto'. Iulianus dubitari posse, tres semisses facti
sint an Titius in eundem semissem cum Gaio Seio institutus sit. sed eo, quod Sempronius
quoque ex parte dimidia scriptus est, uerisi<mi>lius esse in eundem semissem duos coactos
et coniunctim heredes scriptos esse.
  Ulpianus libro nono ad legem Iuliam et Papiam. Id 'apud se' quid 'habere' 143.pr.1
uidetur, de quo habet actionem: habetur enim quod peti potest.
  Paulus libro decimo ad legem Iuliam et Papiam. Libro memorialium Mas- 144.pr.1
surius scribit 'pellicem' apud antiquos eam habitam, quae, cum uxor non esset, cum aliquo
tamen uiuebat: quam nunc uero nomine amicam, paulo honestior<e> concubinam appellari.
Granius Flaccus in libro de iure Papiriano scribit pellicem nunc uolgo uocari, quae cum
eo, cui uxor sit, corpus misceat: quosdam eam, quae uxoris loco sine nuptiis in domo sit, 5
quam παλλακὴν Graeci uocant.
  Ulpianus libro decimo ad legem Iuliam et Papiam. 'Uirilis' appellatione in- 145.pr.1
terdum etiam totam hereditatem contineri dicendum est.
  Terentius Clemens libro secundo ad legem Iuliam et Papiam. 'Soceri' 146.pr.1
'socrus' appellatione auum quoque et auiam uxoris uel mariti contineri respondetur.
  Idem libro tertio ad legem Iuliam et Papiam. Qui in continentibus urbis nati 147.pr.1
sunt, 'Romae' nati intelleguntur.
  Gaius libro octauo ad legem Iuliam et Papiam. Non est sine liberis, cui 148.pr.1
uel unus filius unaue filia est: haec enim enuntiatio 'habet liberos' 'non habet liberos' sem-
per pluratiuo numero profertur, sicut et pugillares et codicilli:
  Idem libro decimo ad legem Iuliam et Papiam. nam quem sine liberis esse 149.pr.1
dicere non possumus, hunc necesse est dicamus liberos habere.
  Idem libro nono ad legem Iuliam et Papiam. Si ita a te stipulatus fuero: 150.pr.1
'quanto minus a Titio consecutus fuero, tantum dare spondes?', non solet dubitari, quin,
si nihil a Titio fuero consecutus, totum debeas quod Titius debuerit.
  Terentius Clemens libro quinto ad legem Iuliam et Papiam. 'Delata' he- 151.pr.1
reditas intellegitur, quam quis possit adeundo consequi.
  Gaius libro decimo ad legem Iuliam et Papiam. 'Hominis' appellatione tam 152.pr.1
feminam quam masculum contineri non dubitatur.
  Terentius Clemens libro undecimo ad legem Iuliam et Papiam. Intelle- 153.pr.1
gendus est mortis tempore fuisse, qui in utero relictus est.
  Macer libro primo ad legem uicensimam. Mille passus non a miliario urbis, 154.pr.1
sed a continentibus aedificiis numerandi sunt.
  Licinnius Rufinus libro septimo regularum. 'Proximi' appellatione etiam 155.pr.1
ille continetur, qui solus est.
  Idem libro decimo regularum. 'Maiore parte anni' possedisse quis intelle- 156.pr.1
gitur, etiamsi duobus mensibus possederit, si modo aduersarius eius aut paucioribus diebus
aut nullis possederit.
  Aelius Gallus libro primo de uerborum quae ad ius pertinent significa- 157.pr.1
tione. 'Paries' est, siue murus siue maceria est. Item 'uia' est, siue semita siue iter est. 1.1
  Celsus libro uicensimo quinto digestorum. In usu iuris frequenter uti nos 158.pr.1
Cascellius ait singulari appellatione, cum plura generis eiusdem significare uellemus: nam
'multum hominem uenisse Romam' et 'piscem uilem esse' dicimus. item in stipulando satis
habemus de herede cauere 'si ea res secundum me heredemue meum iudicata erit' et rur-
sus 'quod ob eam rem te heredemue tuum': nempe aeque si plures heredes sint, conti- 5
nentur stipulatione.
  Ulpianus libro primo ad Sabinum. Etiam aureos nummos 'aes' dicimus. 159.pr.1
  Idem libro secundo ad Sabinum. 'Ceterorum' et 'reliquorum' appellatione 160.1.1
etiam omnes continentur, ut Marcellus dixit circa eum, cui optio serui legata
est, ceteri Sempronio: nam temptat, si non optet, omnes ad Sempronium pertinere.
  Idem libro septimo ad Sabinum. Non est 'pupillus', qui in utero est. 161.1.1
  Pomponius libro secundo ad Sabinum. In uulgari substitutione, qua ei qui 162.1.1
'supremus' morietur heres substituitur, recte substitutus etiam unico intellegitur, exemplo
duodecim tabularum, ex quibus 'proximus' adgnatus et solus habetur. Si quis ita in testa- 1
mento scripserit 'si quid filio meo acciderit, Dama seruus meus liber esto', mortuo filio
Dama liber erit. licet enim 'accidunt' et uiuis, sed uulgi sermone etiam mors significatur.
  Paulus libro secundo ad Sabinum. Illa uerba 'optimus maximusque' uel in 163.pr.1
eum cadere possunt, qui solus est. sic et circa edictum praetoris 'supremae tabulae' ha-
bentur et solae. 'Pueri' appellatione etiam puella significatur: nam et feminas puerperas 1.1
appellant recentes ex partu et Graece παιδίον communiter appellatur.
  Ulpianus libro quinto decimo ad Sabinum. Nomen 'filiarum' et in postumam 164.pr.1
cadere quaestionis non est, quamuis 'postumae' non cadere in eam, quae iam in rebus hu-
manis sit, certum sit. 'Partitionis' nomen non semper dimidium significat, sed prout est 1.1
adiectum. potest enim iuberi aliquis et maximam partiri: posse et uicensimam et tertiam
et prout libuerit. sed si non fuerit portio adiecta, dimidia pars debetur. 'Habere' sicut 2.1
peruenire cum effectu accipiendum est.
  Pomponius libro quinto ad Sabinum. Uenisse ad heredem nihil intellegetur 165.pr.1
nisi deducto aere alieno.
  Idem libro sexto ad Sabinum. 'Urbana familia' et 'rustica' non loco, sed ge- 166.pr.1
nere distinguitur: potest enim aliquis dispensator non esse seruorum urbanorum numero:
ueluti is, qui rusticarum rerum rationes dispenset ibique habitet. non multum abest a
uilico insularius: autem urbanorum numero est. uidendum tamen est, ipse dominus quo-
rum loco quemque habuerit: quod ex numero familiae et uicariis apparebit. 'Pernoctare 1.1
extra urbem' intellegendus est, qui nulla parte noctis in urbe est: 'per' enim totam noctem
significat.
  Ulpianus libro uicensimo quinto ad Sabinum. 'Carbonum' appella- 167.pr.1
tione materiam non contineri: sed an 'lignorum'? et fortassis quis dicet nec lignorum: non
enim lignorum gratia habuit, sed et titiones et alia ligna cocta ne fumum faciant utrum
ligno an carboni an suo generi adnumerabimus? et magis est, ut proprium genus habea-
tur. sulpurata quoque de ligno aeque eandem habebunt definitionem. ad 5
faces quoque parata non erunt lignorum appellatione comprehensa, nisi haec fuit uolun-
tas. idem et de nucleis oliuarum, sed et de balanis est, uel si qui alii nuclei.
de pinu autem integri strobili ligni appellatione continebuntur.
  Paulus libro quarto ad Sabinum. Pali et perticae in numerum ma- 168.pr.1
teriae redigendi sunt, et ideo 'lignorum' appellatione non continentur.
  Idem libro quinto ad Sabinum. Non tantum in traditionibus, 169.pr.1
sed et in emptionibus et stipulationibus et testamentis adiectio haec 'uti optimus maxi-
musque est' hoc significat, ut liberum praestetur praedium, non ut etiam seruitutes ei
debeantur.
  Ulpianus libro trigensimo tertio ad Sabinum. 'Heredis' appellatione omnes 170.pr.1
significari successores credendum est, etsi uerbis non sint expressi.
  Pomponius libro sexto decimo ad Sabinum. 'Peruenisse ad te' recte dicitur, 171.pr.1
quod per te ad alium peruenerit, ut in hereditate a liberto per patronum filium familias
patri eius adoptiuo adquisita responsum est.
  Ulpianus libro trigensimo octauo ad Sabinum. 'Liberti' appellatione etiam 172.pr.1
libertam contineri placuit.
  Idem libro trigensimo nono ad Sabinum. 'Collegarum' appellatione hi con- 173.pr.1
tinentur, qui sunt eiusdem potestatis. Qui extra continentia urbis est, 'abest': ceterum 1.1
usque ad continentia non abesse uidebitur.
  Idem libro quadragensimo secundo ad Sabinum. Aliud est promittere 'furem 174.pr.1
non esse', aliud 'furto noxaque solutum': qui enim dicit furem non esse, de hominis pro-
posito loquitur, qui furtis noxaque solutum, nemini esse furti obligatum promittit.
  Pomponius libro uicensimo secundo ad Sabinum. 'Faciendi' uerbo reddendi 175.pr.1
etiam causa continetur.
  Ulpianus libro quadragensimo quinto ad Sabinum. 'Solutionis' uerbo satis- 176.pr.1
factionem quoque omnem accipiendam placet. 'soluere' dicimus eum, qui fecit quod facere
promisit.
  Idem libro quadragensimo septimo ad Sabinum. Natura cauil- 177.pr.1
lationis, quam Graeci ϲωρίτην appellauerunt, haec est, ut ab euident<e>r ueris per breuissi-
mas mutationes disputatio ad ea, quae euident<e>r falsa sunt, perducatur.
  Idem libro quadragensimo nono ad Sabinum. 'Pecuniae' uerbum non so- 178.pr.1
lum numeratam pecuniam complectitur, uerum omnem omnino pecuniam, hoc est omnia
corpora: nam corpora quoque pecuniae appellatione contineri nemo est qui ambiget. 'He- 1.1
reditas' iuris nomen est, quod et accessionem et decessionem in se recipit: hereditas autem
uel maxime fructibus augetur. 'Actionis' uerbum et speciale est et generale. nam omnis 2.1
actio dicitur, siue in personam siue in rem sit petitio: sed plerumque 'actiones' personales
solemus dicere. 'petitionis' autem uerbo in rem action<e>s significari uidentur. 'persecutionis'
uerbo extraordinarias persecutiones puto contineri, ut puta fideicommissorum et si quae
aliae sunt, quae non habent iuris ordinarii exsecutionem. Hoc uerbum 'debuit' omnem 3.1
omnino actionem comprehendere intellegitur, siue ciuilis siue honoraria siue fideicommissi
fuit persecutio.
  Idem libro quinquagensimo primo ad Sabinum. Inter haec uerba 'quanti ea 179.pr.1
res erit' uel 'quanti eam rem esse paret' nihil interest: in utraque enim clausula placet
ueram rei aestimationem fieri.
  Pomponius libro trigensimo ad Sabinum. 'Tugurii' appellatione omne aedi- 180.pr.1
ficium, quod rusticae magis custodiae conuenit quam urbanis aedibus, significatur. Ofilius 1.1
ait tugurium a tecto tamquam tegularium esse dictum, ut toga, quod ea tegamur.
  Idem libro trigensimo quinto ad Sabinum. Uerbum illud 'pertinere' latissime 181.pr.1
patet: nam et eis rebus petendis aptum est, quae dominii nostri sint, et eis, quas iure
aliquo possideamus, quamuis non sint nostri dominii: pertinere ad nos etiam ea dicimus,
quae in nulla eorum causa sint, sed esse possint.
  Ulpianus libro uicensimo septimo ad edictum. Pater familias liber 'peculium' 182.pr.1
non potest habere, quemadmodum nec seruus 'bona'.
  Idem libro uicensimo octauo ad edictum. 'Tabernae' appellatio declarat omne 183.pr.1
utile ad habitandum aedificium, non ex eo quod tabulis cluditur.
  Paulus libro trigensimo ad edictum. Inde tabe<r>nacula et contubernales 184.pr.1
dicti sunt.
  Ulpianus libro uicensimo octauo ad edictum. 'Instructam' autem tabernam 185.pr.1
sic accipiemus, quae et rebus et hominibus ad negotiationem paratis constat.
  Idem libro trigensimo ad edictum. 'Commendare' nihil aliud est quam de- 186.pr.1
ponere.
  Idem libro trigensimo secundo ad edictum. Uerbum 'exactae pecuniae' non 187.pr.1
solum ad solutionem referendum est, uerum etiam ad delegationem.
  Paulus libro trigensimo tertio ad edictum. 'Habere' duobus modis dicitur, 188.pr.1
altero iure dominii, altero optinere sine interpellatione id quod quis emerit. 'Cautum' in- 1.1
tellegitur, siue personis siue rebus cautum sit.
  Idem libro trigensimo quarto ad edictum. 'Facere oportere' et hanc signi- 189.pr.1
ficationem habet, ut abstineat quis ab eo facto, quod contra conuentionem fieret, et cu-
raret ne fiat.
  Ulpianus libro trigensimo quarto ad edictum. 'Prouinciales' eos accipere 190.pr.1
debemus, qui in prouincia domicilium habent, non eos, qui ex prouincia oriundi sunt.
  Paulus libro trigensimo quinto ad edictum. Inter 'diuortium' et 'repu- 191.pr.1
dium' hoc interest, quod repudiari etiam futurum matrimonium potest, non recte autem
sponsa diuortisse dicitur, quod diuortium ex eo dictum est, quod in diuersas partes eunt
qui discedunt.
  Ulpianus libro trigensimo septimo ad edictum. Haec adiectio 'plurisue' non 192.pr.1
infinitam pecuniam continet, sed modicam, ut taxatio haec 'solidos decem plurisue' ad
minutulam summam referatur.
  Idem libro trigensimo octauo ad edictum. Haec uerba 'quanti eam rem 193.pr.1
paret esse' non ad quod interest, sed ad rei aestimationem referuntur.
  Ulpianus libro quadragensimo tertio ad edictum. Inter 'donum' et 'munus' 194.pr.1
hoc interest, quod inter genus et speciem: nam genus esse donum Labeo a donando dictum,
munus speciem: nam munus esse donum cum causa, ut puta natalicium, nuptalicium.
  Idem libro quadragensimo sexto ad edictum. Pronuntiatio sermonis in sexu 195.pr.1
masculino ad utrumque sexum plerumque porrigitur. 'Familiae' appellatio qualiter acci- 1.1
piatur, uideamus. et quidem uarie accepta est: nam et in res et in personas d<e>ducitur.
in res, ut puta in lege duodecim tabularum his uerbis 'adgnatus proximus familiam habeto'.
ad personas autem refertur familiae significatio ita, cum de patrono et liberto loquitur
lex: 'ex ea familia', inquit, 'in eam familiam': et hic de singularibus personis legem loqui 5
constat. Familiae appellatio refertur et ad corporis cuiusdam significationem, quod aut iure 2.1
proprio ipsorum aut communi uniuersae cognationis continetur. iure proprio familiam dici-
mus plures personas, quae sunt sub unius potestate aut natura aut iure subiectae, ut puta
patrem familias, matrem familias, filium familias, filiam familias quique deinceps uicem
eorum sequuntur, ut puta nepotes et neptes et deinceps. pater autem familias appellatur, 5
qui in domo dominium habet, recteque hoc nomine appellatur, quamuis filium non habeat:
non enim solam personam eius, sed et ius demonstramus: denique et pupillum patrem fa-
milias appellamus. et cum pater familias moritur, quotquot capita ei subiecta fuerint, sin-
gulas familias incipiunt habere: singuli enim patrum familiarum nomen subeunt. idemque
eueniet et in eo qui emancipatus est: nam et hic sui iuris effectus propriam familiam habet. 10
communi iure familiam dicimus omnium adgnatorum: nam etsi patre familias mortuo sin-
guli singulas familias habent, tamen omnes, qui sub unius potestate fuerunt, recte eiusdem
familiae appellabuntur, qui ex eadem domo et gente proditi sunt. Seruitutium quoque 3.1
solemus appellare familias, ut in edicto praetoris ostendimus sub titulo de furtis, ubi
praetor loquitur de familia publicanorum. sed ibi non omnes serui, sed corpus quoddam
seruorum demonstratur huius rei causa paratum, hoc est uectigalis causa. alia autem parte
edicti omnes serui continentur: ut de hominibus coactis et ui bonorum raptorum, item 5
redhibitoria, si deterior res reddatur emptoris opera aut familiae eius, et interdicto unde
ui familiae appellatio omnes seruos comprehendit. sed et filii continentur. Item ap- 4.1
pellatur familia plurium personarum, quae ab eiusdem ultimi genitoris sanguine proficiscuntur
(sicuti dicimus familiam Iuliam), quasi a fonte quodam memoriae. Mulier autem 5.1
familiae suae et caput et finis est.
  Gaius libro sexto decimo ad edictum prouinciale. Familiae appellatione et 196.pr.1
ipse princeps familiae continetur. Feminarum liberos in familia earum non esse palam est, 1.1
quia qui nascuntur, patris familiam sequuntur.
  Ulpianus libro quinquagensimo ad edictum. 'Indicasse' est detulisse: 'ar- 197.pr.1
guisse' accusasse et conuicisse.
  Idem libro secundo de omnibus tribunalibus. 'Urbana praedia' omnia aedi- 198.pr.1
ficia accipimus, non solum ea quae sunt in oppidis, sed et si forte stabula sunt uel alia
meritoria in uillis et in uicis, uel si praetoria uoluptati tantum deseruientia: quia urbanum
praedium non locus facit, sed materia. proinde hort<o>s quoque, si qui sunt in aedificiis
constituti, dicendum est urbanorum appellatione contineri. plane si plurimum horti in re- 5
ditu sunt, uinearii forte uel etiam holitorii, magis haec non sunt urbana.
  Idem libro octauo de omnibus tribunalibus. 'Absentem' accipere debemus 199.pr.1
eum, qui non est eo loci, in quo loco petitur: non enim trans mare absentem desideramus:
et si forte extra continentia urbis sit, abest. ceterum usque ad continentia non abesse
uidebitur, si non latitet. Abesse non uidetur, qui ab hostibus captus est, sed qui a latro- 1.1
nibus detinetur.
  Iulianus libro secundo digestorum. Haec stipulatio 'noxis solutum praestari' 200.pr.1
non existimatur ad eas noxas pertinere, quae publicam exercitionem et coercitionem capi-
talem habent.
  Idem libro octagensimo primo digestorum. Iusta interpretatione recipiendum 201.pr.1
est, ut appellatione 'filii', sicuti filiam familias contineri saepe respondebimus, ita et nepos
uideatur comprehendi, et 'patris' nomine auus quoque demonstrari intellegatur.
  Alfenus Uarus libro secundo digestorum. Cum in testamento scriptum 202.pr.1
esset, ut heres in funere aut in monumento 'dumtaxat aureos centum' consumeret, non
licet minus consumere: si amplius uellet, licet neque ob eam rem contra testamentum
facere uidetur.
  Idem libro septimo digestorum. In lege censoria portus Siciliae ita scriptum 203.pr.1
erat: 'seruos, quos dom<um> quis ducet suo usu, pro is portorium ne dato'. quaerebatur,
si quis a Sicilia seruos Romam mitteret fundi instruendi causa, utrum pro his hominibus
portorium dare deberet nec ne. respondit duas esse in hac scriptura quaestiones, primam,
quid esset 'domum ducere', alteram, quid esset 'suo usu ducere'. igitur quaeri soleret, 5
utrum, ubi quisque habitaret siue in prouincia siue in Italia, an dumtaxat in sua cuiusque
patria domus esse recte dicetur. sed de ea re constitutum esse eam domum unicuique
nostrum debere existimari, ubi quisque sedes et tabulas haberet suarumque rerum consti-
tutionem fecisset. quid autem esset 'usu suo', magnam habuisse dubitationem. et magis
placet, quod uictus sui causa paratum est, tantum contineri. itemque de seruis eadem 10
ratione quaeri, qui eorum usus sui causa parati essent? utrum dispensatores, insularii,
uilici, atrienses, textores, operarii quoque rustici, qui agrorum colendorum causa haberentur,
ex quibus agris pater familias fructus caperet, quibus se toleraret, omnes denique seruos,
quos quisque emisset, ut ipse haberet atque eis ad aliquam rem uteretur, neque ideo
emisset, ut uenderet? et sibi uideri eos demum usus sui causa patrem familias habere, 15
quid ad eius corpus tuendum atque ipsius cultum praepositi destinatique essent, quo in ge-
nere iunctores, cubicularii, coci, ministratores atque alii, qui ad eiusmodi usum parati
essent, nume<r>arentur.
  Paulus libro secundo epitomarum Alfeni. 'Pueri' appellatio tres significa- 204.pr.1
tiones habet: unam, cum omnes seruos pueros appellaremus: alteram, cum puerum con-
trario nomine puellae diceremus: tertiam, cum aetatem puerilem demonstraremus.
  Idem libro quar<to> epitomarum Alfeni. Qui fundum uendidit, 'pomum' rece- 205.pr.1
pit: nuces et ficos et uuas dumtaxat duracinas et purpureas et quae eius generis essent,
quas non uini causa haberemus, quas Graeci τρωξίμουϲ appellarent, recepta uideri.
  Iulianus libro sexto ex Minicio. 'Uinaria' uasa proprie uasa torcularia esse 206.pr.1
placet: dolia autem et serias tamdiu in ea causa esse, quamdiu uinum haberent, cum sine
uino esse desinerent, in eo numero non esse, quoniam ad alium usum transferri possent,
ueluti si frumentum in his addatur. eandem causam amphorarum esse, ut, cum uinum
habeant, tum in uasis uinariis, cum inanes sint, tum extra numerum uinariorum sint, quia 5
aliud in his addi possit.
  Africanus libro tertio quaestionum. 'Mercis' appellatione homines non con- 207.pr.1
tineri Mela ait: et ob eam rem mangones non mercatores sed uenaliciarios appellari ait,
et recte.
  Idem libro quarto quaestionum. 'Bonorum' appellatio, sicut hereditatis, uni- 208.pr.1
uersitatem quandam ac ius successionis et non singula<s> res demonstrat.
  Florentinus libro decimo institutionum. 'Coram Titio' aliquid facere iussus 209.pr.1
non uidetur praesente eo fecisse, nisi is intellegat: itaque si furiosus aut infans sit aut
dormiat, non uidetur coram eo fecisse. scire autem, non etiam uelle is debet: nam et in-
uito eo recte fit quod iussum est.
  Marcianus libro septimo institutionum. Is, qui natus est ex mancipiis ur- 210.pr.1
banis et missus est in uillam nutriendus, in urbanis seruis constituetur.
  Florentinus libro octauo institutionum. 'Fundi' appellatione omne aedi- 211.pr.1
ficium et omnis ager continetur. sed in usu urbana aedificia 'aedes', rustica 'uillae' di-
cuntur. locus uero sine aedificio in urbe 'area', rure autem 'ager' appellatur. idemque ager
cum aedificio 'fundus' dicitur.
  Ulpianus libro primo de adulteriis. 'Praeuaricatores' eos appellamus, qui 212.pr.1
causam aduersariis suis donant et ex parte actoris in partem rei concedunt: a uaricando
enim praeuaricatores dicti sunt.
  Idem libro primo regularum. 'Cedere diem' significat incipere deberi pecu- 213.pr.1
niam: 'uenire diem' significat eum diem uenisse, quo pecunia peti possit. ubi pure quis
stipulatus fuerit, et cessit et uenit dies: ubi in diem, cessit dies, sed nondum uenit: ubi
sub condicione, neque cessit neque uenit dies pendente adhuc condicione. 'Aes alienum' 1.1
est, quod nos aliis debemus: 'aes suum' es<t>, quod alii nobis debent. 'Lata culpa' est nimia 2.1
neglegentia, id est non intellegere quod omnes intellegunt.
  Marcianus libro primo publicorum iudiciorum. 'Munus' proprie est, quod 214.pr.1
necessarie obimus lege more imperioue eius, qui iubendi habet potestatem. 'dona' autem
proprie sunt, quae nulla necessitate iuris officiis et sponte praestantur: quae si non prae-
stentur, nulla repraehensio est et, si praestentur, plerumque laus inest. sed in summa in
hoc uentum est, ut non quodcumque munus, id et donum accipiatur, at quod donum fuerit, 5
id munus recte dicatur.
  Paulus libro singulari ad legem Fufiam Caniniam. 'Potestatis' uerbo plura 215.pr.1
significantur: in persona magistratuum imperium: in persona liberorum patria potestas: in
persona serui dominium. at cum agimus de noxae deditione cum eo qui seruum non de-
fendit, praesentis corporis copiam facultatemque significamus. in lege Atinia in potestatem
domini rem furtiuam uenisse uideri, et si eius ui<n>dicandae potestatem habuerit, Sabinus et 5
Cassius aiunt.
  Ulpianus libro primo ad legem Aeliam Sentiam. Uerum est eum, qui in 216.pr.1
carcere clusus est, non uideri neque 'uinctum' neque 'in uinculis' esse, nisi corpori eius
uincula sint adhibita.
  Iauolenus libro primo ex posterioribus Labeonis. Inter illam condicionem 217.pr.1
'cum fari potuerit' et 'postquam fari potuerit' multum interest: nam posteriorem scripturam
uberiorem esse constat, 'cum fari potuerit' artiorem et id tantummodo tempus significari,
quo primum fari possit. Item ita data condicione 'illud facito in diebus', si 1.1
nihil praeterea fuisset adiectum, in biduo condicionem impleri oportet.
  Papinianus libro uicensimo septimo quaestionum. Uerbum 'facere' omnem 218.pr.1
omnino faciendi causam complectitur dandi, soluendi, numerandi, iudicandi, ambulandi.
  Idem libro secundo responsorum. In conuentionibus contrahentium uolun- 219.pr.1
tatem potius quam uerba spectari placuit. cum igitur ea lege fundum uectigalem muni-
cipes locauerint, ut ad heredem eius qui suscepit pertineret, ius heredum ad legatarium
quoque transferri potuit.
  Callistratus libro secundo quaestionum. 'Liberorum' appellatione nepotes 220.pr.1
et pronepotes ceterique qui ex his descendunt continentur: hos enim omnes suorum ap-
pellatione lex duodecim tabularum comprehendit. totiens enim leges necessariam d<u>cunt
cognationem singulorum nominibus uti (ueluti filii, nepotis, pronepotis ceterorumue qui ex
his descendunt), quotiens non omnibus, qui post eos sunt, praestitum uoluerint, sed solis 5
his succurrent, quos nominatim enumerent. at ubi non personis certis, non quibusdam
gradibus praestatur, sed omnibus, qui ex eodem genere orti sunt, liberorum appellatione
comprehenduntur. Sed et Papirius Fronto libro tertio responsorum ait praedio cum uilico 1.1
et contubernali eius et filiis legato nepotes quoque ex filiis contineri, nisi uoluntas testa-
toris aliter habeat: filii enim appellatione saepe et nepotes accipi multifariam placere. Diuus 2.1
quoque Marcus rescripsit non uideri sine liberis defunctum, qui nepotem suum heredem
reliquit. Praeter haec omnia natura nos quoque docet parentes pios, qui liberorum pro- 3.1
creandorum animo et uoto uxores ducunt, filiorum appellatione omnes qui ex nobis descen-
dunt continer<e>: nec enim dulciore nomine possumus nepotes nostros quam filii appellare.
etenim idcirco filios filiasue conc<i>pimus atque edimus, ut ex prole eorum earumue diu-
turnitatis nobis memoriam in aeuum relinquamus. 5
  Paulus libro decimo responsorum. Paulus respondit falsum tutorem eum 221.pr.1
uere dici, qui tutor non est, siue habenti tutor datus est siue non: sicut falsum testa-
mentum, quod testamentum non est, et modius iniquus, qui modius non est.
  Hermogenianus libro secundo iuris epitomarum. 'Pecuniae' nomine non so- 222.pr.1
lum numerata pecunia, sed omnes res tam soli quam mobiles et tam corpora quam iura
continentur.
  Paulus libro secundo sententiarum. Latae culpae finis est non intellegere id quod 223.pr.1
omnes intellegunt. 'Amicos' appellare debemus non leui notitia coniunctos, sed 1.1
quibus fuerint in iura cum patre familias honestis familiaritatis quaesita rationibus.
  Uenuleius libro septimo stipulationum. 'Uinculorum' appellatione uel pri- 224.pr.1
uata uel publica uincula significant, 'custodiae' uero tantum publicam custodiam.
  Tryphoninus libro primo disputationum. 'Fugitiuus' est non is, qui solum 225.pr.1
consilium fugiendi a domino suscepit, licet id se facturum iactauerit, sed qui ipso facto
fugae initium mente deduxerit. nam et furem adulterum aleatorem quamquam aliqua
significatione ex animi propositione cuiusque sola quis dicere posset, ut etiam is, qui
n<um>quam alienam rem inuito domino subtraxerit, numquam alienam matrem familias cor- 5
ruperit, si modo eius mentis sit, ut occasione data id commissurus sit, tamen oportere
eadem haec crimina adsumpto actu intellegi. et ideo fugitiuum quoque et erronem non
secundum propositionem solam, sed cum aliquo actu intellegi constat.
  Paulus libro primo manualium. Magna neglegentia culpa est: magna culpa 226.pr.1
dolus est.
  Idem libro secundo manualium. Ex illa parte edicti 'tum quem ei heredem 227.pr.1
esse oportet' heredis heredibus bonorum possessio non defertur. Item in substitutione his 1.1
uerbis 'quisquis mihi heres erit' proximus heres tantum significatur: immo non tantum
proximus heres, sed etiam scriptus.
  Idem libro singulari de cognitionibus. 'Municipes' intellegendi sunt et qui 228.pr.1
in eodem municipio nati sunt.
  Idem libro singulari de tacitis fideicommissis. 'Transacta finitaue' intelle- 229.pr.1
gere debemus non solum quibus controuersia fuit, sed etiam quae sine controuersia sint
possessa:
  Idem libro singulari ad senatus consultum Orfitianum. ut sunt iudicio termi- 230.pr.1
nata, transactione composita, longioris temporis silentio finita.
  Idem libro singulari ad senatus consultum Tertullianum. Quod dicimus eum, 231.pr.1
qui nasci speratur, pro superstite esse, tunc uerum est, cum de ipsius iure quaeritur: aliis
autem non prodest nisi natus.
  Gaius libro primo de uerborum obligationibus. Haec enuntiatio 'quae sunt 232.pr.1
pluris aureorum triginta' simul et quantitatis et aestimationis significatiua est.
  Idem libro primo ad legem duodecim tabularum. 'Si caluitur': et moretur et frustretur. 233.pr.1
inde et calumniatores appellati sunt, quia per fraudem et frustrationem alios uexarent
litibus: inde et cauillatio dicta est. Post kalendas Ianuarias die tertio pro sa- 1.1
lute principis uota suscipiuntur. 'Telum' uolgo quidem id appellatur, quod ab 2.1
arcu mittitur: sed <non minus> omne significatur, quod mittitur manu: ita sequitur, ut
et lapis et lignum et ferrum hoc nomine contineatur: dictumque ab eo, quod in longin-
quum mittitur, Graeca uoce figuratum ἀπὸ τοῦ τηλοῦ. et hanc significationem inuenire
possumus et in Graeco nomine: nam quod nos telum appellamus, illi βέλοϲ <appellant> ἀπὸ 5
τοῦ βάλλεϲθαι. admonet nos Xenophon, nam ita scribit: καὶ τὰ βέλη ὁμόϲε ἐφέρετο, λόγχαι
τοξεύματα ϲφενδόναι, πλεῖϲτοι δὲ καὶ λίθοι. et id, quod ab arcu mittitur, apud Grae-
cos quidem proprio nomine τόξευμα uocatur, apud nos autem communi nomine telum
appellatur.
  Idem libro secundo ad legem duodecim tabularum. Quos nos hostes appellamus, eos 234.pr.1
ueteres 'perduelles' appellabant, per eam adiectionem indicantes cum quibus bellum esset.
'Locuples' est, qui satis idonee habet pro magnitudine rei, quam actor resti 1.1
tuendam esse petit. Uerbum 'uiuere' quidam putant ad cibum pertinere: sed Ofilius ad 2.1
Atticum ait his uerbis et uestimenta et stramenta contineri, sine his enim uiuere nemi-
nem posse.
  Idem libro tertio ad legem duodecim tabularum. 'Ferri' proprie dicimus, 235.pr.1
quae quis suo corpore baiulat: 'portari' ea, quae quis iumento secum ducit: 'agi' ea, quae
animalia sunt. 'Fabros tignarios' dicimus non eos dumtaxat, qui <t>igna dolarent, sed omnes 1.1
qui aedificarent.
  Idem libro quarto ad legem duodecim tabularum. Qui 'uenenum' dicit, adi- 236.pr.1
cere debet, utrum malum an bonum: nam et medicamenta uenena sunt, quia eo nomine
omne continetur, quod adhibitum naturam eius, cui adhibitum esset, mutat. cum id, quod
nos uenenum appellamus, Graeci φάρμακον dicunt, apud illos quoque tam medicamenta
quam quae nocent, hoc nomine continentur: unde adiectione alterius nomine distinctio fit. 5
admonet nos summus apud eos poetarum Homerus: nam sic ait.
    φάρμακα, πολλὰ μὲν ἐϲθλὰ μεμιγμένα, πολλὰ δὲ λυγρά.
'Glandis' appellatione omnis fructus continetur, ut Iauolenus ait, exemplo Graeci sermonis, 1.1
apud quos omnes arborum species ἀκρόδρυα appellantur.
  Idem libro quinto ad legem duodecim tabularum. Duobus negatiuis uerbis 237.pr.1
quasi permittit lex magis quam prohibuit: idque etiam Seruius animaduertit.
  Idem libro sexto ad legem duodecim tabularum. 'Plebs' est ceteri ciues sine 238.pr.1
senatoribus.
'Detestatum' est testatione denuntiatum. 1.1
'Pignus' appellatum a pugno, quia 2.1
res, quae pignori dantur, manu traduntur. unde etiam uideri potest uerum esse, <quod> qui-
dam putant, pignus proprie rei mobilis constitui. 'Noxiae' appellatione omne delictum con- 3.1
tinetur.
  Pomponius libro singulari enchiridii. 'Pupillus' est, qui, cum impubes est, 239.pr.1
desiit in patris potestate esse aut morte aut emancipatione. 'Seruorum' appellatio ex eo 1.1
fluxit, quod imperatores nostri captiuos uendere ac per hoc seruare nec occidere solent.
'Incola' est, qui aliqua regione domicilium suum contulit: quem Graeci πάροικον appellant. 2.1
nec tantum hi, qui in oppido morantur, incolae sunt, sed etiam qui alicuius oppidi finibus
ita agrum habent, ut in eum se quasi in aliquam sedem recipiant. 'Munus publicum' est 3.1
officium priuati hominis, ex quo commodum ad singulos uniuersosque ciues remque eorum
imperio magistratus extraordinarium peruenit. 'Aduena' est, quem Graeci ἄποικον appellant. 4.1
'Decuriones' quidam dictos aiunt ex eo, quod initio, cum coloniae deducerentur, decima 5.1
pars eorum qui ducerentur consilii publici gratia conscribi solita sit. 'Urbs' ab 6.1
urbo appellata est: urbare est aratro definire. et Uarus ait urbum appellari curua-
turam aratri, quod in urbe condenda adhiberi solet. 'Oppidum' ab ope dicitur, quod eius 7.1
rei causa moenia sint constituta. 'Territorium' est uniuersitas agrorum intra fines cuius- 8.1
que ciuitatis: quod ab eo dictum quidam aiunt, quod magistratus eius loci intra eos fines
terrendi, id est summouendi ius habe<n>t. Uerbum 'suum' ambiguum est, utrum de toto 9.1
an de parte significat. et ideo qui iuret suum non esse, adicere debet neque sibi com-
munem esse.
  Paulus ex libris sex libro primo imperialium sententiarum in cognitionibus 240.pr.1
prolatarum. Cum quaerebatur, an uerbum 'soluto matrimonio dotem reddi' non tantum
diuortium, sed et mortem contineret, hoc est an de hoc quoque casu contrahentes senti-
<r>ent, et multi putabant hoc sensisse, et quibusdam aliis contra uidebatur: secundum:
hoc motus imperator pronuntiauit id actum eo pacto, ut nullo casu remaneret dos apud 5
maritum.
  Quintus Mucius Scaeuola libro singulari ὅρων. In 'rutis 241.pr.1
caesis' ea sunt, quae terra non tenentur quaeque opere structili tectorioue non continentur.
  Iauolenus libro secundo ex posterioribus Labeonis. Malum nauis esse partem, arte- 242.pr.1
monem autem non esse Labeo ait, quia pleraeque naues sine malo inutiles essent, ideoque
pars nauis habetur: artemo autem magis adiectamento quam pars nauis est. Inter 1.1
'proiectum' et 'immissum' hoc interesse ait Labeo, quod proiectum esset id quod ita pro-
ueheretur ut nusquam requiesceret, qualia maeniana et suggrunda<e> essent: immissum autem,
quod ita fieret, ut aliquo loco requiesceret, ueluti tigna trabes quae inmitteretur. Plum- 2.1
bum, quod tegulis poneretur, aedificii esse ait Labeo: sed id, quod hypaethri tegendi
causa poneretur, contra esse. 'Uiduam' non solum eam, quae aliquando nupta fuisset, sed 3.1
eam quoque mulierem, quae uirum non habuisset, appellari ait Labeo: quia uidua sic dicta
est quasi uecors, uesanus, qui sine corde aut sanitate esset: similiter uiduam dictam esse
sine duitate. Straturam loci alicuius ex tabulis factis, quae aestate tollerentur et hieme 4.1
ponerentur, aedium esse ait Labeo, quoniam perpetui usus paratae essent: neque ad rem
pertinere, quod interim tollerentur.
  Scaeuola libro octauo decimo digestorum. Scaeuola respondit: semper ac- 243.pr.1
ceptum est, ut libertorum appellatione etiam hi contineri intellegantur, qui eodem testa-
mento uel posteriore loco manumitterentur, nisi manifeste is, a quo peter<e>tur, contra de-
functi uoluntatem doceret peti.
  Labeo libro quarto pithanon a Paulo epitomatorum. Si qua poena est, multa 244.pr.1
est: si qua multa est, poena est. Paulus: utrumque eorum falsum est. namque harum
rerum dissimilitudo ex hoc quoque apparet, quod de poena prouocatio non est: simul atque
enim uictus quis est eius maleficii, cuius poena est statuta, statim ea debetur. <a>t multae
prouocatio est, nec ante debetur, quam aut non est prouocatum aut prouocat<o>r uictus est: 5
nec aliter quam si is dixit, cui dicere licet. ex hoc quoque earum rerum dissimilitudo
apparere poterit, quia poenae certae singulorum peccatorum sunt, multae contra, quia eius
iudicis potestas est, quantam dicat, nisi cum lege est constitutum quantam dicat.
  Pomponius libro decimo epistularum. Statuae adfixae basibus structilibus 245.pr.1
aut tabulae rel<i>gatae catenis aut erga parietem adfixae aut si similiter cohaerent lychni,
non sunt aedium: ornatus enim aedium causa parantur, non quo aedes perficiantur. idem
Labeo ait. Prothyrum, quod in aedibus iterum qui fieri solet, aedium est. 1.1
  Idem libro sexto decimo epistularum. Apud Labeonem pithanon ita scriptum 246.pr.1
est: exhibet, qui praestat eius de quo agitur praesentiam. nam etiam qui sistit, praestat
eius de quo agitur praesentiam, nec tamen eum exhibet: et qui mutum aut furiosum aut
infantem exhibet, non potest uideri eius praestare praesentiam: nemo enim ex eo genere
praesens satis a<p>te appellari potest. Restituit non tantum, qui solum corpus, sed etiam 1.1
qui omnem rem condicionemque reddita causa praestet: et tota restitutio iuris est inter-
pretatio.