IN L. CATILINAM ORATIO QVARTA
HABITA IN SENATV
  Video, patres conscripti, in me omnium vestrum ora 4.1.1
atque oculos esse conversos, video vos non solum de
vestro ac rei publicae verum etiam, si id depulsum sit,
de meo periculo esse sollicitos. Est mihi iucunda in malis
et grata in dolore vestra erga me voluntas, sed eam per 5
deos immortalis! deponite atque obliti salutis meae de
vobis ac de vestris liberis cogitate. Mihi si haec condicio
consulatus data est ut omnis acerbitates, omnis dolores
cruciatusque perferrem, feram non solum fortiter verum
etiam libenter, dum modo meis laboribus vobis populo- 10
que Romano dignitas salusque pariatur. Ego sum ille 2.1
consul, patres conscripti, cui non forum in quo omnis
aequitas continetur, non campus consularibus auspiciis
consecratus, non curia, summum auxilium omnium gen-
tium, non domus, commune perfugium, non lectus ad 5
quietem datus, non denique haec sedes honoris umquam
vacua mortis periculo atque insidiis fuit. Ego multa tacui,
multa pertuli, multa concessi, multa meo quodam dolore in
vestro timore sanavi. Nunc si hunc exitum consulatus mei
di immortales esse voluerunt ut vos populumque Romanum 10
ex caede miserrima, coniuges liberosque vestros virginesque
Vestalis ex acerbissima vexatione, templa atque delubra,
hanc pulcherrimam patriam omnium nostrum ex foedis-
sima flamma, totam Italiam ex bello et vastitate eriperem,
quaecumque mihi uni proponetur fortuna subeatur. Ete- 15
nim si P. Lentulus suum nomen inductus a vatibus fatale
ad perniciem rei publicae fore putavit, cur ego non laeter
meum consulatum ad salutem populi Romani prope fatalem
exstitisse? Qua re, patres conscripti, consulite vobis, pro- 3.1
spicite patriae, conservate vos, coniuges, liberos fortunasque
vestras, populi Romani nomen salutemque defendite;
mihi parcere ac de me cogitare desinite. Nam primum
debeo sperare omnis deos qui huic urbi praesident pro 5
eo mihi ac mereor relaturos esse gratiam; deinde, si quid
obtigerit, aequo animo paratoque moriar. Nam neque
turpis mors forti viro potest accidere neque immatura
consulari nec misera sapienti. Nec tamen ego sum ille
ferreus qui fratris carissimi atque amantissimi praesentis 10
maerore non movear horumque omnium lacrimis a qui-
bus me circumsessum videtis. Neque meam mentem non
domum saepe revocat exanimata uxor et abiecta metu
filia et parvolus filius, quem mihi videtur amplecti res
publica tamquam obsidem consulatus mei, neque ille qui 15
exspectans huius exitum diei stat in conspectu meo gener.
Moveor his rebus omnibus, sed in eam partem uti salvi
sint vobiscum omnes, etiam si me vis aliqua oppresserit,
potius quam et illi et nos una rei publicae peste pereamus.
Qua re, patres conscripti, incumbite ad salutem rei publicae, 4.1
circumspicite omnis procellas quae impendent nisi pro-
videtis. Non Ti. Gracchus quod iterum tribunus plebis
fieri voluit, non C. Gracchus quod agrarios concitare cona-
tus est, non L. Saturninus quod C. Memmium occidit, in 5
discrimen aliquod atque in vestrae severitatis iudicium
adducitur: tenentur ei qui ad urbis incendium, ad vestram
omnium caedem, ad Catilinam accipiendum Romae resti-
terunt, tenentur litterae, signa, manus, denique unius
cuiusque confessio: sollicitantur Allobroges, servitia ex- 10
citantur, Catilina arcessitur, id est initum consilium ut
interfectis omnibus nemo ne ad deplorandum quidem
populi Romani nomen atque ad lamentandam tanti imperi
calamitatem relinquatur. Haec omnia indices detulerunt, 5.1
rei confessi sunt, vos multis iam iudiciis iudicavistis, pri-
mum quod mihi gratias egistis singularibus verbis et mea
virtute atque diligentia perditorum hominum coniurationem
patefactam esse decrevistis, deinde quod P. Lentulum se 5
abdicare praetura coegistis; tum quod eum et ceteros de
quibus iudicastis in custodiam dandos censuistis, maxime-
que quod meo nomine supplicationem decrevistis, qui honos
togato habitus ante me est nemini; postremo hesterno
die praemia legatis Allobrogum Titoque Volturcio dedistis 10
amplissima. Quae sunt omnia eius modi ut ei qui in
custodiam nominatim dati sunt sine ulla dubitatione a vobis
damnati esse videantur.
  Sed ego institui referre ad vos, patres conscripti, tam- 6.1
quam integrum, et de facto quid iudicetis et de poena
quid censeatis. Illa praedicam quae sunt consulis. Ego
magnum in re publica versari furorem et nova quaedam
misceri et concitari mala iam pridem videbam, sed hanc 5
tantam, tam exitiosam haberi coniurationem a civibus num-
quam putavi. Nunc quicquid est, quocumque vestrae
mentes inclinant atque sententiae, statuendum vobis ante
noctem est. Quantum facinus ad vos delatum sit videtis.
Huic si paucos putatis adfinis esse, vehementer erratis. 10
Latius opinione disseminatum est hoc malum; manavit
non solum per Italiam verum etiam transcendit Alpis et
obscure serpens multas iam provincias occupavit. Id op-
primi sustentando et prolatando nullo pacto potest; qua-
cumque ratione placet celeriter vobis vindicandum est. 15
Video duas adhuc esse sententias, unam D. Silani qui 7.1
censet eos qui haec delere conati sunt morte esse mul-
tandos, alteram C. Caesaris qui mortis poenam removet,
ceterorum suppliciorum omnis acerbitates amplectitur.
Vterque et pro sua dignitate et pro rerum magnitudine in 5
summa severitate versatur. Alter eos qui nos omnis,
qui populum Romanum vita privare conati sunt, qui delere
imperium, qui populi Romani nomen exstinguere, punctum
temporis frui vita et hoc communi spiritu non putat
oportere atque hoc genus poenae saepe in improbos civis 10
in hac re publica esse usurpatum recordatur. Alter in-
tellegit mortem a dis immortalibus non esse supplici causa
constitutam, sed aut necessitatem naturae aut laborum
ac miseriarum quietem. Itaque eam sapientes numquam
inviti, fortes saepe etiam libenter oppetiverunt. Vincula 15
vero et ea sempiterna certe ad singularem poenam nefarii
sceleris inventa sunt. Municipiis dispertiri iubet. Habere
videtur ista res iniquitatem, si imperare velis, difficultatem, si
rogare. Decernatur tamen, si placet. Ego enim suscipiam 8.1
et, ut spero, reperiam qui id quod salutis omnium causa
statueritis non putent esse suae dignitatis recusare. Ad-
iungit gravem poenam municipiis, si quis eorum vincula
ruperit; horribilis custodias circumdat et dignas scelere 5
hominum perditorum; sancit ne quis eorum poenam quos
condemnat aut per senatum aut per populum levare possit;
eripit etiam spem quae sola hominem in miseriis consolari
solet. Bona praeterea publicari iubet; vitam solam relinquit
nefariis hominibus: quam si eripuisset, multas uno dolore 10
animi atque corporis <miserias> et omnis scelerum poenas
ademisset. Itaque ut aliqua in vita formido improbis
esset proposita, apud inferos eius modi quaedam illi
antiqui supplicia impiis constituta esse voluerunt, quod
videlicet intellegebant his remotis non esse mortem ipsam 15
pertimescendam.
  Nunc, patres conscripti, ego mea video quid intersit. 9.1
Si eritis secuti sententiam C. Caesaris, quoniam hanc is
in re publica viam quae popularis habetur secutus est,
fortasse minus erunt hoc auctore et cognitore huiusce
sententiae mihi populares impetus pertimescendi; sin illam 5
alteram, nescio an amplius mihi negoti contrahatur. Sed
tamen meorum periculorum rationes utilitas rei publicae
vincat. Habemus enim a Caesare, sicut ipsius dignitas
et maiorum eius amplitudo postulabat, sententiam tam-
quam obsidem perpetuae in rem publicam voluntatis. In- 10
tellectum est quid interesset inter levitatem contionatorum
et animum vere popularem saluti populi consulentem.
Video de istis qui se popularis haberi volunt abesse non 10.1
neminem, ne de capite videlicet civium Romanorum
sententiam ferat. Is et nudius tertius in custodiam civis
Romanos dedit et supplicationem mihi decrevit et indices
hesterno die maximis praemiis adfecit. Iam hoc nemini 5
dubium est qui reo custodiam, quaesitori gratulationem,
indici praemium decrerit, quid de tota re et causa iudicarit.
At vero C. Caesar intellegit legem Semproniam esse de
civibus Romanis constitutam; qui autem rei publicae sit
hostis eum civem esse nullo modo posse: denique ipsum 10
latorem Semproniae legis iussu populi poenas rei publicae
dependisse. Idem ipsum Lentulum, largitorem et prodi-
gum, non putat, cum de pernicie populi Romani, exitio
huius urbis tam acerbe, tam crudeliter cogitarit, etiam
appellari posse popularem. Itaque homo mitissimus atque 15
lenissimus non dubitat P. Lentulum aeternis tenebris vin-
culisque mandare et sancit in posterum ne quis huius sup-
plicio levando se iactare et in pernicie populi Romani
posthac popularis esse possit. Adiungit etiam publicatio-
nem bonorum, ut omnis animi cruciatus et corporis etiam 20
egestas ac mendicitas consequatur.
  Quam ob rem, sive hoc statueritis, dederitis mihi comi- 11.1
tem ad contionem populo carum atque iucundum, sive
Silani sententiam sequi malueritis, facile me atque vos
crudelitatis vituperatione populus Romanus <liberabit>, atque
obtinebo eam multo leniorem fuisse. Quamquam, patres 5
conscripti, quae potest esse in tanti sceleris immanitate
punienda crudelitas? Ego enim de meo sensu iudico.
Nam ita mihi salva re publica vobiscum perfrui liceat ut
ego, quod in hac causa vehementior sum, non atrocitate
animi moveor—quis enim est me mitior?—sed singu- 10
lari quadam humanitate et misericordia. Videor enim
mihi videre hanc urbem, lucem orbis terrarum atque
arcem omnium gentium, subito uno incendio concidentem.
Cerno animo sepulta in patria miseros atque insepultos
acervos civium, versatur mihi ante oculos aspectus Cethegi 15
et furor in vestra caede bacchantis. Cum vero mihi pro- 12.1
posui regnantem Lentulum, sicut ipse se ex fatis sperasse
confessus est, purpuratum esse huic Gabinium, cum exer-
citu venisse Catilinam, tum lamentationem matrum familias,
tum fugam virginum atque puerorum ac vexationem vir- 5
ginum Vestalium perhorresco, et, quia mihi vehementer
haec videntur misera atque miseranda, idcirco in eos
qui ea perficere voluerunt me severum vehementemque
praebebo. Etenim quaero, si quis pater familias, liberis
suis a servo interfectis, uxore occisa, incensa domo, sup- 10
plicium de servis <non> quam acerbissimum sumpserit, utrum
is clemens ac misericors an inhumanissimus et crudelis-
simus esse videatur? Mihi vero importunus ac ferreus
qui non dolore et cruciatu nocentis suum dolorem crucia-
tumque lenierit. Sic nos in his hominibus qui nos, qui 15
coniuges, qui liberos nostros trucidare voluerunt, qui singu-
las unius cuiusque nostrum domos et hoc universum rei
publicae domicilium delere conati sunt, qui id egerunt
ut gentem Allobrogum in vestigiis huius urbis atque in
cinere deflagrati imperi conlocarent, si vehementissimi 20
fuerimus, misericordes habebimur; sin remissiores esse
voluerimus, summae nobis crudelitatis in patriae civiumque
pernicie fama subeunda est. Nisi vero cuipiam L. Caesar, 13.1
vir fortissimus et amantissimus rei publicae, crudelior
nudius tertius visus est, cum sororis suae, feminae lectis-
simae, virum praesentem et audientem vita privandum
esse dixit, cum avum suum iussu consulis interfectum 5
filiumque eius impuberem legatum a patre missum in carcere
necatum esse dixit. Quorum quod simile factum, quod
initum delendae rei publicae consilium? Largitionis volun-
tas tum in re publica versata est et partium quaedam
contentio. Atque illo tempore huius avus Lentuli, vir 10
clarissimus, armatus Gracchum est persecutus. Ille etiam
grave tum volnus accepit, ne quid de summa rei publicae
minueretur; hic ad evertenda fundamenta rei publicae
Gallos arcessit, servitia concitat, Catilinam vocat, attribuit
nos trucidandos Cethego et ceteros civis interficiendos 15
Gabinio, urbem inflammandam Cassio, totam Italiam vas-
tandam diripiendamque Catilinae. Vereamini minus censeo
ne in hoc scelere tam immani ac nefando aliquid severius
statuisse videamini: multo magis est verendum ne re-
missione poenae crudeles in patriam quam ne severitate 20
animadversionis nimis vehementes in acerbissimos hostis
fuisse videamur.
  Sed ea quae exaudio, patres conscripti, dissimulare 14.1
non possum. Iaciuntur enim voces quae perveniunt ad
auris meas eorum qui vereri videntur ut habeam satis
praesidi ad ea quae vos statueritis hodierno die trans-
igenda. Omnia et provisa et parata et constituta sunt, 5
patres conscripti, cum mea summa cura atque diligentia
tum multo etiam maiore populi Romani ad summum im-
perium retinendum et ad communis fortunas conservan-
das voluntate. Omnes adsunt omnium ordinum homines,
<omnium generum,> omnium denique aetatum; plenum est 10
forum, plena templa circum forum, pleni omnes aditus
huius templi ac loci. Causa est enim post urbem conditam
haec inventa sola in qua omnes sentirent unum atque
idem praeter eos qui, cum sibi viderent esse pereundum,
cum omnibus potius quam soli perire voluerunt. Hosce 15.1
ego homines excipio et secerno libenter, neque in impro-
borum civium sed in acerbissimorum hostium numero
habendos puto. Ceteri vero, di immortales! qua fre-
quentia, quo studio, qua virtute ad communem salutem 5
dignitatemque consentiunt! Quid ego hic equites Ro-
manos commemorem? qui vobis ita summam ordinis con-
silique concedunt ut vobiscum de amore rei publicae
certent; quos ex multorum annorum dissensione huius
ordinis ad societatem concordiamque revocatos hodiernus 10
dies vobiscum atque haec causa coniungit. Quam si con-
iunctionem in consulatu confirmatam meo perpetuam in re
publica tenuerimus, confirmo vobis nullum posthac malum
civile ac domesticum ad ullam rei publicae partem esse
venturum. Pari studio defendendae rei publicae conve- 15
nisse video tribunos aerarios, fortissimos viros; scribas item
universos quos, cum casu hic dies ad aerarium frequen-
tasset, video ab exspectatione sortis ad salutem communem
esse conversos. Omnis ingenuorum adest multitudo, etiam 16.1
tenuissimorum. Quis est enim cui non haec templa,
aspectus urbis, possessio libertatis, lux denique haec ipsa
et commune patriae solum cum sit carum tum vero dulce
atque iucundum? Operae pretium est, patres conscripti, 5
libertinorum hominum studia cognoscere qui, sua virtute
fortunam huius civitatis consecuti, vere hanc suam patriam
esse iudicant quam quidam hic nati, et summo nati loco, non
patriam suam sed urbem hostium esse iudicaverunt. Sed
quid ego hosce ordines atque homines commemoro quos 10
privatae fortunae, quos communis res publica, quos denique
libertas ea quae dulcissima est ad salutem patriae de-
fendendam excitavit? Servus est nemo, qui modo tolerabili
condicione sit servitutis, qui non audaciam civium perhor-
rescat, qui non haec stare cupiat, qui non quantum audet 15
et quantum potest conferat ad salutem voluntatis. Qua re 17.1
si quem vestrum forte commovet hoc quod auditum est,
lenonem quendam Lentuli concursare circum tabernas,
pretio sperare sollicitari posse animos egentium atque impe-
ritorum, est id quidem coeptum atque temptatum, sed nulli 5
sunt inventi tam aut fortuna miseri aut voluntate perditi qui
non illum ipsum sellae atque operis et quaestus cotidiani
locum, qui non cubile ac lectulum suum, qui denique non
cursum hunc otiosum vitae suae salvum esse velint. Multo
vero maxima pars eorum qui in tabernis sunt, immo vero 10
—id enim potius est dicendum—genus hoc universum
amantissimum est oti. Etenim omne instrumentum, omnis
opera atque quaestus frequentia civium sustentatur, alitur
otio; quorum si quaestus occlusis tabernis minui solet, quid
tandem incensis futurum fuit? Quae cum ita sint, patres 18.1
conscripti, vobis populi Romani praesidia non desunt: vos
ne populo Romano deesse videamini providete. Habetis
consulem ex plurimis periculis et insidiis atque ex media
morte non ad vitam suam sed ad salutem vestram reser- 5
vatum. Omnes ordines ad conservandam rem publicam
mente, voluntate, voce consentiunt. Obsessa facibus et
telis impiae coniurationis vobis supplex manus tendit patria
communis, vobis se, vobis vitam omnium civium, vobis
arcem et Capitolium, vobis aras Penatium, vobis illum 10
ignem Vestae sempiternum, vobis omnium deorum templa
atque delubra, vobis muros atque urbis tecta commendat.
Praeterea de vestra vita, de coniugum vestrarum atque libe-
rorum anima, de fortunis omnium, de sedibus, de focis
vestris hodierno die vobis iudicandum est. Habetis ducem 19.1
memorem vestri, oblitum sui, quae non semper facultas
datur; habetis omnis ordines, omnis homines, universum
populum Romanum, id quod in civili causa hodierno die
primum videmus, unum atque idem sentientem. Cogitate 5
quantis laboribus fundatum imperium, quanta virtute stabi-
litam libertatem, quanta deorum benignitate auctas exag-
geratasque fortunas una nox paene delerit. Id ne umquam
posthac non modo non confici sed ne cogitari quidem
possit a civibus hodierno die providendum est. Atque 10
haec, non ut vos qui mihi studio paene praecurritis ex-
citarem, locutus sum, sed ut mea vox quae debet esse in re
publica princeps officio functa consulari videretur.
  Nunc ante quam ad sententiam redeo, de me pauca 20.1
dicam. Ego, quanta manus est coniuratorum, quam videtis
esse permagnam, tantam me inimicorum multitudinem
suscepisse video; sed eam turpem iudico et infirmam et
abiectam. Quod si aliquando alicuius furore et scelere 5
concitata manus ista plus valuerit quam vestra ac rei publi-
cae dignitas, me tamen meorum factorum atque consiliorum
numquam, patres conscripti, paenitebit. Etenim mors,
quam illi fortasse minitantur, omnibus est parata: vitae
tantam laudem quanta vos me vestris decretis honestastis 10
nemo est adsecutus; ceteris enim semper bene gesta, mihi
uni conservata re publica gratulationem decrevistis. Sit 21.1
Scipio clarus ille cuius consilio atque virtute Hannibal in
Africam redire atque Italia decedere coactus est, ornetur
alter eximia laude Africanus qui duas urbis huic imperio
infestissimas Karthaginem Numantiamque delevit, habeatur 5
vir egregius Paulus ille cuius currum rex potentissimus
quondam et nobilissimus Perses honestavit, sit aeterna
gloria Marius qui bis Italiam obsidione et metu servitutis
liberavit, anteponatur omnibus Pompeius cuius res gestae
atque virtutes isdem quibus solis cursus regionibus ac ter- 10
minis continentur: erit profecto inter horum laudes aliquid
loci nostrae gloriae, nisi forte maius est patefacere nobis
provincias quo exire possimus quam curare ut etiam illi
qui absunt habeant quo victores revertantur. Quamquam 22.1
est uno loco condicio melior externae victoriae quam do-
mesticae, quod hostes alienigenae aut oppressi serviunt aut
recepti beneficio se obligatos putant, qui autem ex numero
civium dementia aliqua depravati hostes patriae semel esse 5
coeperunt, eos, cum a pernicie rei publicae reppuleris, nec
vi coercere nec beneficio placare possis. Qua re mihi cum
perditis civibus aeternum bellum susceptum esse video.
Id ego vestro bonorumque omnium auxilio memoriaque
tantorum periculorum, quae non modo in hoc populo qui 10
servatus est sed in omnium gentium sermonibus ac men-
tibus semper haerebit, a me atque a meis facile propulsari
posse confido. Neque ulla profecto tanta vis reperietur
quae coniunctionem vestram equitumque Romanorum et
tantam conspirationem bonorum omnium confringere et 15
labefactare possit.
  Quae cum ita sint, pro imperio, pro exercitu, pro pro- 23.1
vincia quam neglexi, pro triumpho ceterisque laudis in-
signibus quae sunt a me propter urbis vestraeque salutis
custodiam repudiata, pro clientelis hospitiisque provincia-
libus quae tamen urbanis opibus non minore labore tueor 5
quam comparo, pro his igitur omnibus rebus, pro meis in
vos singularibus studiis proque hac quam perspicitis ad
conservandam rem publicam diligentia nihil a vobis nisi
huius temporis totiusque mei consulatus memoriam postulo:
quae dum erit in vestris fixa mentibus, tutissimo me muro 10
saeptum esse arbitrabor. Quod si meam spem vis impro-
borum fefellerit atque superaverit, commendo vobis parvum
meum filium, cui profecto satis erit praesidi non solum ad
salutem verum etiam ad dignitatem, si eius qui haec omnia
suo solius periculo conservarit illum filium esse memineritis. 15
Quapropter de summa salute vestra populique Romani, de 24.1
vestris coniugibus ac liberis, de aris ac focis, de fanis atque
templis, de totius urbis tectis ac sedibus, de imperio ac
libertate, de salute Italiae, de universa re publica decernite
diligenter, ut instituistis, ac fortiter. Habetis eum con- 5
sulem qui et parere vestris decretis non dubitet et ea quae
statueritis, quoad vivet, defendere et per se ipsum praestare
possit.