Atque haec quidem vestra Lucili; qualia vero * est, 1.25.1
ab ultimo repetam superiorum. Thales enim Milesius,
qui primus de talibus rebus quaesivit, aquam dixit
esse initium rerum, deum autem eam mentem quae
ex aqua cuncta fingeret: si dei possunt esse sine sensu; 5
et mentem cur aquae adiunxit, si ipsa mens constare
potest vacans corpore? Anaximandri autem opinio est
nativos esse deos longis intervallis orientis occiden-
tisque, eosque innumerabilis esse mundos. sed nos
deum nisi sempiternum intellegere qui possumus? Post 26.1
Anaximenes aera deum statuit, eumque gigni esseque
inmensum et infinitum et semper in motu: quasi aut
aer sine ulla forma deus esse possit, cum praesertim
deum non modo aliqua sed pulcherrima specie deceat 5
esse, aut non omne quod ortum sit mortalitas conse-
quatur. Inde Anaxagoras, qui accepit ab Anaximene
disciplinam, primus omnium rerum discriptionem et
modum mentis infinitae vi ac ratione dissignari et con-
fici voluit. in quo non vidit neque motum sensu iunc- 10
tum et [in] continentem infinito ullum esse posse, ne-
que sensum omnino quo non ipsa natura pulsa sentiret.
deinde si mentem istam quasi animal aliquod voluit
esse, erit aliquid interius ex quo illud animal nominetur;
quid autem interius mente: cingatur igitur corpore ex- 15
terno; quod quoniam non placet, aperta simplexque 27.1
mens nulla re adiuncta, quae sentire possit, fugere in-
tellegentiae nostrae vim et notionem videtur. Crotoni-
ates autem Alcmaeo, qui soli et lunae reliquisque si-
deribus animoque praeterea divinitatem dedit, non sen- 5
sit sese mortalibus rebus inmortalitatem dare. Nam
Pythagoras, qui censuit animum esse per naturam re-
rum omnem intentum et commeantem, ex quo nostri
animi carperentur, non vidit distractione humanorum
animorum discerpi et lacerari deum, et cum miseri 10
animi essent, quod plerisque contingeret, tum dei par-
tem esse miseram, quod fieri non potest. cur autem 28.1
quicquam ignoraret animus hominis, si esset deus? quo
modo porro deus iste, si nihil esset nisi animus, aut
infixus aut infusus esset in mundo? Tum Xenophanes,
qui mente adiuncta omne praeterea, quod esset infini- 5
tum, deum voluit esse, de ipsa mente item reprehende-
tur ut ceteri, de infinitate autem vehementius, in qua
nihil neque sentiens neque coniunctum potest esse.
Nam Parmenides quidem commenticium quiddam: co-
ronae similem efficit (στεφάνην appellat) continentem 10
ardorum lucis orbem, qui cingit caelum, quem appel-
lat deum; in quo neque figuram divinam neque sen-
sum quisquam suspicari potest. multaque eiusdem
monstra, quippe qui bellum qui discordiam qui cupidi-
tatem ceteraque generis eiusdem ad deum revocet, quae 15
vel morbo vel somno vel oblivione vel vetustate de-
lentur; eademque de sideribus, quae reprehensa in alio
iam in hoc omittantur. Empedocles autem multa alia 29.1
peccans in deorum opinione turpissume labitur. quat-
tuor enim naturas, ex quibus omnia constare censet,
divinas esse vult; quas et nasci et extingui perspicuum
est et sensu omni carere. Nec vero Protagoras, qui 5
sese negat omnino de deis habere quod liqueat, sint
non sint qualesve sint, quicquam videtur de natura
deorum suspicari. Quid Democritus, qui tum imagines
eorumque circumitus in deorum numero refert, tum
illam naturam quae imagines fundat ac mittat, tum 10
sententiam intellegentiamque nostram, nonne in maximo
errore versatur? cum idem omnino, quia nihil semper
suo statu maneat, neget esse quicquam sempiternum,
nonne deum omnino ita tollit, ut nullam opinionem
eius reliquam faciat? Quid aer, quo Diogenes Apol- 15
loniates utitur deo, quem sensum habere potest aut
quam formam dei? Iam de Platonis inconstantia lon- 30.1
gum est dicere, qui in Timaeo patrem huius mundi
nominari neget posse, in Legum autem libris quid sit
omnino deus anquiri oportere non censeat. quod vero
sine corpore ullo deum vult esse (ut Graeci dicunt 5
ἀσώματον), id quale esse possit intellegi non potest:
careat enim sensu necesse est, careat etiam prudentia,
careat voluptate; quae omnia una cum deorum no-
tione conprehendimus. idem et in Timaeo dicit et in
Legibus et mundum deum esse et caelum et astra et 10
terram et animos et eos quos maiorum institutis ac-
cepimus. quae et per se sunt falsa perspicue et inter
se vehementer repugnantia. Atque etiam Xenophon 31.1
paucioribus verbis eadem fere peccat; facit enim in his
quae a Socrate dicta rettulit Socratem disputantem for-
mam dei quaeri non oportere, eundemque et solem et
animum deum dicere, et modo unum tum autem plu- 5
res deos; quae sunt isdem in erratis fere quibus ea
quae de Platone dicimus. Atque etiam Antisthenes in 32.1
eo libro qui physicus inscribitur popularis deos multos
naturalem unum esse dicens tollit vim et naturam
deorum. Nec multo secus Speusippus Platonem avun-
culum subsequens et vim quandam dicens, qua omnia 5
regantur, eamque animalem, evellere ex animis conatur
cognitionem deorum. Aristotelesque in tertio de philo- 33.1
sophia libro multa turbat a magistro suo Platone dis-
sentiens; modo enim menti tribuit omnem divinitatem,
modo mundum ipsum deum dicit esse, modo alium
quendam praeficit mundo eique eas partis tribuit ut 5
replicatione quadam mundi motum regat atque tueatur,
tum caeli ardorem deum dicit esse non intellegens
caelum mundi esse partem, quem alio loco ipse desig-
narit deum. quo modo autem caeli divinus ille sensus
in celeritate tanta conservari potest? ubi deinde illi 10
tot dii, si numeramus etiam caelum deum? cum autem
sine corpore idem vult esse deum, omni illum sensu
privat, etiam prudentia. quo porro modo mundus mo-
veri carens corpore aut quo modo semper se movens
esse quietus et beatus potest? Nec vero eius condisci- 34.1
pulus Xenocrates in hoc genere prudentior est, cuius
in libris qui sunt de natura deorum nulla species divina
describitur; deos enim octo esse dicit, quinque eos qui
in stellis vagis nominantur, unum qui ex omnibus si- 5
deribus quae infixa caelo sint ex dispersis quasi mem-
bris simplex sit putandus deus, septimum solem ad-
iungit octavamque lunam; qui quo sensu beati esse
possint intellegi non potest. Ex eadem Platonis schola
Ponticus Heraclides puerilibus fabulis refersit libros, 10
et tamen modo mundum tum mentem divinam esse pu-
tat, errantibus etiam stellis divinitatem tribuit sensu-
que deum privat et eius formam mutabilem esse vult,
eodemque in libro rursus terram et caelum refert in
deos. Nec vero Theophrasti inconstantia ferenda est; 35.1
modo enim menti divinum tribuit principatum modo
caelo, tum autem signis sideribusque caelestibus. Nec
audiendus eius auditor Strato is qui physicus appel-
latur, qui omnem vim divinam in natura sitam esse 5
censet, quae causas gignendi augendi minuendi habeat
sed careat omni et sensu et figura. Zeno autem, ut iam 36.1
ad vestros Balbe veniam, naturalem legem divinam
esse censet, eamque vim obtinere recta imperantem
prohibentemque contraria. quam legem quo modo ef-
ficiat animantem intellegere non possumus; deum au- 5
tem animantem certe volumus esse. atque hic idem
alio loco aethera deum dicit: si intellegi potest nihil
sentiens deus, qui numquam nobis occurrit neque in
precibus neque in optatis neque in votis. aliis autem
libris rationem quandam per omnium naturam rerum 10
pertinentem vi divina esse adfectam putat. idem astris
hoc idem tribuit, tum annis mensibus annorumque mu-
tationibus. cum vero Hesiodi Theogoniam id est origi-
nem deorum interpretatur, tollit omnino usitatas per-
ceptasque cognitiones deorum; neque enim Iovem ne- 15
que Iunonem neque Vestam neque quemquam qui ita
appelletur in deorum habet numero, sed rebus inanimis
atque mutis per quandam significationem haec docet
tributa nomina. Cuius discipuli Aristonis non minus 37.1
magno in errore sententiast, qui neque formam dei in-
tellegi posse censeat neque in dis sensum esse dicat
dubitetque omnino deus animans necne sit. Cleanthes
autem, qui Zenonem audivit una cum eo quem proxime 5
nominavi, tum ipsum mundum deum dicit esse, tum to-
tius naturae menti atque animo tribuit hoc nomen, tum
ultimum et altissimum atque undique circumfusum et
extremum omnia cingentem atque conplexum ardorem,
qui aether nominetur, certissimum deum iudicat; idem- 10
que quasi delirans in his libris quos scripsit contra vo-
luptatem tum fingit formam quandam et speciem deo-
rum, tum divinitatem omnem tribuit astris, tum nihil
ratione censet esse divinius. ita fit ut deus ille, quem
mente noscimus atque in animi notione tamquam in 15
vestigio volumus reponere, nusquam prorsus appareat.
At Persaeus eiusdem Zenonis auditor eos esse habitos 38.1
deos a quibus aliqua magna utilitas ad vitae cultum
esset inventa, ipsasque res utiles et salutares deorum
esse vocabulis nuncupatas, ut ne hoc quidem diceret,
illa inventa esse deorum, sed ipsa divina; quo quid 5
absurdius quam aut res sordidas atque deformis deo-
rum honore adficere aut homines iam morte deletos
reponere in deos, quorum omnis cultus esset futurus in
luctu. Iam vero Chrysippus, qui Stoicorum somniorum 39.1
vaferrumus habetur interpres, magnam turbam con-
gregat ignotorum deorum, atque ita ignotorum ut eos
ne coniectura quidem informare possimus, cum mens
nostra quidvis videatur cogitatione posse depingere. 5
ait enim vim divinam in ratione esse positam et in uni-
versae naturae animo atque mente, ipsumque mundum
deum dicit esse et eius animi fusionem universam, tum
eius ipsius principatum qui in mente et ratione verse-
tur, communemque rerum naturam universam atque 10
omnia continentem, tum fatalem †umbram et necessita-
tem rerum futurarum, ignem praeterea et eum quem
ante dixi aethera, tum ea quae natura fluerent atque
manarent, ut et aquam et terram et aera, solem lunam
sidera universitatemque rerum qua omnia contineren- 15
tur, atque etiam homines eos qui inmortalitatem essent
consecuti. idemque disputat aethera esse eum quem 40.1
homines Iovem appellarent, quique aer per maria ma-
naret eum esse Neptunum, terramque eam esse quae
Ceres diceretur, similique ratione persequitur vocabula
reliquorum deorum. idemque etiam legis perpetuae et 5
aeternae vim, quae quasi dux vitae et magistra officio-
rum sit, Iovem dicit esse, eandemque fatalem necessi-
tatem appellat sempiternam rerum futurarum veri-
tatem; quorum nihil tale est ut in eo vis divina inesse
videatur. et haec quidem in primo libro de natura deo- 41.1
rum; in secundo autem volt Orphei Musaei Hesiodi
Homerique fabellas accommodare ad ea quae ipse
primo libro de deis inmortalibus dixerit, ut etiam ve-
terrimi poetae, qui haec ne suspicati quidem sint, Stoici 5
fuisse videantur. Quem Diogenes Babylonius conse-
quens in eo libro qui inscribitur de Minerva partum
Iovis ortumque virginis ad physiologiam traducens
deiungit a fabula.