At sunt morosi et anxii et iracundi et difficiles senes. 65.1
si quaerimus, etiam avari; sed haec morum vitia sunt,
non senectutis. ac morositas tamen et ea vitia, quae
dixi, habent aliquid excusationis non illius quidem
iustae, sed quae probari posse videatur; contemni se 5
putant, despici inludi; praeterea in fragili corpore
odiosa omnis offensio est. quae tamen omnia dulciora
fiunt et moribus bonis et artibus idque cum in vita tum
in scaena intellegi potest ex iis fratribus qui in Adel-
phis sunt. quanta in altero diritas, in altero comitas! 10
sic se res habet: ut enim non omne vinum, sic non
omnis natura vetustate coacescit. severitatem in se-
nectute probo, sed eam sicut alia modicam, acerbita-
tem nullo modo. avaritia vero senilis quid sibi velit, 66.1
non intellego; potest enim quicquam esse absurdius
quam quo viae minus restet, eo plus viatici quaerere?
  Quarta restat causa quae maxime angere atque solli-
citam habere nostram aetatem videtur, adpropinquatio 5
mortis, quae certe a senectute non potest esse longe.
o miserum senem qui mortem contemnendam esse in
tam longa aetate non viderit! quae aut plane negle-
genda est, si omnino extinguit animum, aut etiam op-
tanda, si aliquo eum deducit ubi sit futurus aeternus; 10
atqui tertium certe nihil inveniri potest; quid igitur 67.1
timeam, si aut non miser post mortem aut beatus etiam
futurus sum? quamquam quis est tam stultus quamvis
sit adulescens, cui sit exploratum se ad vesperum esse
victurum? quin etiam aetas illa multo plures quam 5
nostra casus mortis habet; facilius in morbos incidunt
adulescentes, gravius aegrotant, tristius curantur. ita-
que pauci veniunt ad senectutem; quod ni ita accideret,
melius et prudentius viveretur. mens enim et ratio et
consilium in senibus est; qui si nulli fuissent, nullae 10
omnino civitates fuissent. sed redeo ad mortem inpen-
dentem. quod est istius crimen senectutis, cum id ei
videatis cum adulescentia esse commune? sensi ego 68.1
in optimo filio, tu in expectatis ad amplissimam digni-
tatem fratribus Scipio, mortem omni aetati esse com-
munem. at sperat adulescens diu esse se victurum, quod
sperare idem senex non potest. insipienter sperat. quid 5
enim stultius quam incerta pro certis habere, falsa pro
veris? at senex ne quod speret quidem habet. at est
eo meliore condicione quam adulescens, cum id quod
ille sperat, hic consecutus est; ille vult diu vivere, hic
diu vixit. quamquam o di boni! quid est in hominis 69.1
natura diu? da enim supremum tempus, expectemus
Tartessiorum regis aetatem (fuit enim ut scriptum vi-
deo Arganthonius quidam Gadibus qui octoginta re-
gnavit annos, centum viginti vixit)—sed mihi ne diu- 5
turnum quidem quicquam videtur in quo est aliquid
extremum. cum enim id advenit, tum illud quod prae-
teriit, effluxit; tantum remanet quod virtute et recte
factis consecutus sis; horae quidem cedunt et dies et
menses et anni nec praeteritum tempus umquam re- 10
vertitur nec quid sequatur, sciri potest; quod cuique
temporis ad vivendum datur, eo debet esse contentus.
neque enim histrioni, ut placeat, peragenda fabula est, 70.1
modo in quocumque fuerit actu, probetur, neque sa-
pientibus usque ad 'Plaudite' veniendum est. breve enim
tempus aetatis satis longum est ad bene honesteque
vivendum; sin processerit longius, non magis dolen- 5
dum est quam agricolae dolent praeterita verni tem-
poris suavitate aestatem autumnumque venisse. ver
enim tamquam adulescentiam significat ostenditque
fructus futuros, reliqua autem tempora demetendis
fructibus et percipiendis accommodata sunt. fructus 71.1
autem senectutis est ut saepe dixi ante partorum bo-
norum memoria et copia. omnia autem quae secundum
naturam fiunt, sunt habenda in bonis. quid est autem
tam secundum naturam quam senibus emori? quod 5
idem contingit adulescentibus adversante et repu-
gnante natura. itaque adulescentes mihi mori sic viden-
tur ut cum aquae multitudine flammae vis opprimitur,
senes autem sic ut cum sua sponte nulla adhibita vi
consumptus ignis extinguitur; et quasi poma ex arbori- 10
bus, cruda si sunt, vix evelluntur, si matura et cocta,
decidunt, sic vitam adulescentibus vis aufert, senibus
maturitas; quae quidem mihi tam iucunda est, ut quo
propius ad mortem accedam, quasi terram videre
videar aliquandoque in portum ex longa navigatione 15
esse venturus. senectutis autem nullus est certus ter- 72.1
minus recteque in ea vivitur, quoad munus officii
exsequi et tueri possis et tamen mortem contemnere;
ex quo fit ut animosior etiam senectus sit quam adu-
lescentia et fortior. hoc illud est quod Pisistrato ty- 5
ranno a Solone responsum est, cum illi quaerenti qua
tandem re fretus sibi tam audaciter obsisteret, re-
spondisse dicitur: 'senectute.' sed vivendi est finis op-
tumus, cum integra mente certisque sensibus opus ipsa
suum eadem quae coagmentavit, natura dissolvit. ut 10
navem, ut aedificium idem destruit facillime qui con-
struxit, sic hominem eadem optume quae conglutina-
vit natura dissolvit. iam omnis conglutinatio recens
aegre, inveterata facile divellitur. ita fit ut illud breve
vitae reliquum nec avide adpetendum senibus nec sine 15
causa deserundum sit; vetatque Pythagoras iniussu im- 73.1
peratoris, id est dei, de praesidio et statione vitae de-
cedere. Solonis quidem sapientis elogium est, quo se
negat velle suam mortem dolore amicorum et lamen-
tis vacare. volt credo se esse carum suis; sed haud 5
scio an melius Ennius:
    'Nemo me dacrumis decoret neque funera fletu
    faxit.'
non censet lugendam esse mortem quam inmortalitas
consequatur. iam sensus moriendi aliquis esse potest, 74.1
isque ad exiguum tempus, praesertim seni, post mor-
tem quidem sensus aut optandus aut nullus est. sed
hoc meditatum ab adulescentia debet esse mortem ut
neglegamus, sine qua meditatione tranquillo esse 5
animo nemo potest. moriendum enim certe est et in-
certum an hoc ipso die. mortem igitur omnibus horis
inpendentem timens qui poterit animo consistere? de
qua non ita longa disputatione opus esse videtur, cum
recorder non L. Brutum qui in liberanda patria est 10
interfectus, non duos Decios qui ad voluntariam mor- 75.1
tem cursum equorum incitaverunt, non M. Atilium qui
ad supplicium est profectus, ut fidem hosti datam con-
servaret, non duos Scipiones qui iter Poenis vel cor-
poribus suis obstruere voluerunt, non avum tuum L. 5
Paulum qui morte luit collegae in Cannensi ignominia
temeritatem, non M. Marcellum cuius interitum ne cru-
delissimus quidem hostis honore sepulturae carere pas-
sus est, sed legiones nostras, quod scripsi in Origini-
bus, in eum locum saepe profectas alacri animo et 10
erecto unde se redituras numquam arbitrarentur. quod
igitur adulescentes et ii quidem non solum indocti, sed
etiam rustici contemnunt, id docti senes extimescent?
omnino ut mihi quidem videtur, studiorum omnium sa- 76.1
tietas vitae facit satietatem. sunt pueritiae studia certa;
num igitur ea desiderant adulescentes? sunt ineuntis
adulescentiae; num ea constans iam requirit aetas quae
media dicitur? sunt etiam eius aetatis; ne ea quidem 5
quaeruntur in senectute; sunt extrema quaedam studia
senectutis; ergo ut superiorum aetatum studia occi-
dunt sic occidunt etiam senectutis; quod cum evenit,
satietas vitae tempus maturum mortis adfert. non enim 77.1
video cur quid ipse sentiam de morte, non audeam
vobis dicere, quod eo cernere mihi melius videor quo
ab ea propius absum. ego vestros patres tu Scipio tu-
que C. Laeli, viros clarissimos mihique amicissimos vi- 5
vere arbitror et eam quidem vitam quae est sola vita
nominanda. nam dum sumus inclusi in his compagibus
corporis, munere quodam necessitatis et gravi opere
perfungimur; est enim animus caelestis ex altissimo
domicilio depressus et quasi demersus in terram, locum 10
divinae naturae aeternitatique contrarium. sed credo
deos inmortales sparsisse animos in corpora humana,
ut essent qui terras tuerentur quique caelestium ordi-
nem contemplantes imitarentur eum vitae modo atque
constantia. nec me solum ratio ac disputatio impulit ut 15
ita crederem, sed nobilitas etiam summorum philoso-
phorum et auctoritas. audiebam Pythagoram Pythago- 78.1
reosque incolas paene nostros, qui essent Italici philo-
sophi quondam nominati, numquam dubitasse quin ex
universa mente divina delibatos animos haberemus. de-
monstrabantur mihi praeterea quae Socrates supremo 5
vitae die de inmortalitate animorum disseruisset, is
qui esset omnium sapientissimus oraculo Apollinis
iudicatus. quid multa? sic persuasi mihi, sic sentio,
cum tanta celeritas animorum sit, tanta memoria prae-
teritorum futurorumque prudentia, tot artes, tantae 10
scientiae, tot inventa, non posse eam naturam quae res
eas contineat, esse mortalem, cumque semper agitetur
animus nec principium motus habeat, quia se ipse mo-
veat, ne finem quidem habiturum esse motus, quia
numquam se ipse sit relicturus, et cum simplex animi 15
esset natura neque haberet in se quicquam admixtum
dispar sui atque dissimile, non posse eum dividi; quod
si non posset, non posse interire; magnoque esse argu-
mento homines scire pleraque ante quam nati sint,
quod iam pueri, cum artes difficiles discant, ita cele- 20
riter res innumerabiles arripiant ut eas non tum pri-
mum accipere videantur, sed reminisci et recordari.
haec Platonis fere. apud Xenophontem autem moriens 79.1
Cyrus maior haec dicit: 'nolite arbitrari o mihi caris-
simi filii, me cum a vobis discessero, nusquam aut nul-
lum fore. nec enim dum eram vobiscum, animum
meum videbatis, sed eum esse in hoc corpore ex iis 5
rebus quas gerebam, intellegebatis. eundem igitur esse
creditote, etiamsi nullum videbitis. Nec vero clarorum 80.1
virorum post mortem honores permanerent, si nihil
eorum ipsorum animi efficerent, quo diutius memoriam
sui teneremus. mihi quidem numquam persuaderi
potuit animos, dum in corporibus essent mortalibus, 5
vivere, cum excessissent ex iis, emori, nec vero tunc
animum esse insipientem, cum ex insipienti corpore
evasisset, sed cum omni admixtione corporis liberatus
purus et integer esse coepisset, tum esse sapientem.
atque etiam cum hominis natura morte dissolvitur, ce- 10
terarum rerum perspicuum est quo quaeque discedat;
abeunt enim illuc omnia unde orta sunt, animus autem
solus nec cum adest nec cum discessit, apparet. iam
vero videtis nihil esse morti tam simile quam somnum.
atqui dormientium animi maxime declarant divinita- 81.1
tem suam; multa enim, cum remissi et liberi sunt, fu-
tura prospiciunt. ex quo intellegitur quales futuri sint,
cum se plane corporis vinculis relaxaverint. quare, si
haec ita sunt, sic me colitote' inquit 'ut deum; sin 5
una est interiturus animus cum corpore, vos tamen
deos verentes qui hanc omnem pulchritudinem tuen-
tur et regunt, memoriam nostri pie inviolateque ser-
vabitis.' Cyrus quidem haec moriens; nos si placet no-
stra videamus. nemo umquam mihi Scipio persuade- 82.1
bit aut patrem tuum Paulum aut duos avos Paulum et
Africanum aut Africani patrem aut patruum aut multos
praestantes viros quos enumerare non est necesse,
tanta esse conatos quae ad posteritatis memoriam per- 5
tinerent, nisi animo cernerent posteritatem ad se posse
pertinere. an censes, ut de me ipse aliquid more senum
glorier, me tantos labores diurnos nocturnosque domi
militiaeque suscepturum fuisse, si isdem finibus glo-
riam meam quibus vitam essem terminaturus? nonne 10
melius multo fuisset otiosam aetatem et quietam sine
ullo aut labore aut contentione traducere? sed nescio
quo modo animus erigens se posteritatem ita semper
prospiciebat, quasi cum excessisset e vita, tum deni-
que victurus esset. quod quidem ni ita se haberet, 15
ut animi inmortales essent, haud optimi cuiusque ani-
mus maxime ad inmortalitatem et gloriam niteretur.
quid? quod sapientissimus quisque aequissimo animo 83.1
moritur, stultissimus iniquissimo, nonne vobis videtur
is animus qui plus cernat et longius, videre se ad me-
liora proficisci, ille autem cui obtusior sit acies, non
videre? equidem efferor studio patres vestros quos 5
colui et dilexi, videndi neque vero eos solos convenire
aveo quos ipse cognovi, sed illos etiam de quibus au-
divi et legi et ipse conscripsi. quo quidem me pro-
ficiscentem haud sane quis facile retraxerit nec tam-
quam Peliam recoxerit. et si qui deus mihi largiatur 10
ut ex hac aetate repuerascam et in cunis vagiam, valde
recusem nec vero velim quasi decurso spatio ad car-
ceres a calce revocari. quid habet enim vita commodi? 84.1
quid non potius laboris? sed habeat sane, habet certe
tamen aut satietatem aut modum. non lubet enim mihi
deplorare vitam, quod multi et ii docti saepe fecerunt,
neque me vixisse paenitet, quoniam ita vixi, ut non 5
frustra me natum existumem, et ex vita ita discedo tam-
quam ex hospitio, non tamquam domo. commorandi
enim natura devorsorium nobis, non habitandi dedit.
o praeclarum diem, cum in illud divinum animorum
concilium coetumque proficiscar cumque ex hac turba 10
et conluvione discedam! proficiscar enim non ad eos
solum viros de quibus ante dixi, verum etiam ad Ca-
tonem meum, quo nemo vir melior natus est, nemo pie-
tate praestantior; cuius a me corpus est crematum,
quod contra decuit ab illo meum, animus vero non 15
me deserens, sed respectans in ea profecto loca dis-
cessit quo mihi ipse cernebat esse veniendum. quem
ego meum casum fortiter ferre visus sum, non quo
aequo animo ferrem, sed me ipse consolabar existumans
non longinquum inter nos digressum et discessum fore. 20
his mihi rebus Scipio (id enim te cum Laelio admirari 85.1
solere dixisti) levis est senectus nec solum non mo-
lesta, sed etiam iucunda. quodsi in hoc erro, qui ani-
mos hominum inmortales esse credam, libenter erro
nec mihi hunc errorem quo delector, dum vivo, extor- 5
queri volo; sin mortuus, ut quidam minuti philosophi
censent, nihil sentiam, non vereor ne hunc errorem
meum philosophi mortui irrideant. quodsi non sumus
inmortales futuri, tamen extingui homini suo tempore
optabile est. nam habet natura ut aliarum omnium 10
rerum sic vivendi modum. senectus autem aetatis est
peractio tamquam fabulae, cuius defatigationem fu-
gere debemus praesertim adiuncta satietate.