Venio nunc ad voluptates agricolarum, quibus ego 51.1
incredibiliter delector; quae nec ulla impediuntur se-
nectute et mihi ad sapientis vitam proxime videntur
accedere. habent enim rationem cum terra, quae num-
quam recusat imperium nec umquam sine usura red- 5
dit quod accepit, sed alias minore plerumque maiore
cum faenore. quamquam me quidem non fructus modo,
sed etiam ipsius terrae vis ac natura delectat. quae
cum gremio mollito ac subacto sparsum semen ex-
cepit, primum id occaecatum cohibet, ex quo occatio 10
quae hoc efficit nominata est, dein tepefactum va-
pore et compressu suo diffundit et elicit herbescentem
ex eo viriditatem, quae nixa fibris stirpium sensim
adulescit culmoque erecta geniculato vaginis iam quasi
pubescens includitur; ex quibus cum emersit, fundit 15
frugem spici ordine structam et contra avium mino-
rum morsus munitur vallo aristarum. quid ego vitium
ortus satus incrementa commemorem? satiari delec- 52.1
tatione non possum, ut meae senectutis requiem ob-
lectamentumque noscatis. omitto enim vim ipsam om-
nium quae generantur e terra; quae ex fici tantulo
grano aut ex acini vinaceo aut ex ceterarum frugum 5
aut stirpium minutissimis seminibus tantos truncos
ramosque procreet. malleoli plantae sarmenta vivi-
radices propagines, nonne ea efficiunt ut quemvis cum
admiratione delectent? vitis quidem quae natura ca-
duca est et nisi fulta est, fertur ad terram, eadem ut 10
se erigat, claviculis suis quasi manibus quicquid est
nacta, complectitur; quam serpentem multiplici lapsu
et erratico ferro amputans coercet ars agricolarum, ne
silvescat sarmentis et in omnes partes nimia fundatur.
itaque ineunte vere in iis quae relicta sunt, existit tam- 53.1
quam ad articulos sarmentorum ea quae gemma dici-
tur, a qua oriens uva se ostendit, quae et suco terrae
et calore solis augescens primo est peracerba gustatu,
dein maturata dulcescit vestitaque pampinis nec mo- 5
dico tepore caret et nimios solis defendit ardores. qua
quid potest esse cum fructu laetius tum aspectu pul-
chrius? cuius quidem non utilitas me solum ut ante
dixi, sed etiam cultura et natura ipsa delectat, admini-
culorum ordines capitum iugatio, religatio et propa- 10
gatio vitium sarmentorum ea quam dixi aliorum am-
putatio, aliorum inmissio. quid ego irrigationes, quid
fossiones agri repastinationesque proferam quibus fit
multo terra fecundior? quid de utilitate loquar ster- 54.1
corandi? dixi in eo libro quem de rebus rusticis
scripsi; de qua doctus Hesiodus ne verbum quidem
fecit, cum de cultura agri scriberet. at Homerus, qui
multis ut mihi videtur ante saeculis fuit, Laertam le- 5
nientem desiderium quod capiebat e filio, colentem
agrum et eum stercorantem facit. nec vero segetibus
solum et pratis et vineis et arbustis res rusticae laetae
sunt, sed hortis etiam et pomariis tum pecudum pastu
apium examinibus florum omnium varietate. nec con- 10
sitiones modo delectant, sed etiam insitiones, quibus
nihil invenit agri cultura sollertius. possum persequi 55.1
permulta oblectamenta rerum rusticarum, sed ea ipsa
quae dixi sentio fuisse longiora. ignoscetis autem; nam
et studio rusticarum rerum provectus sum et senec-
tus est natura loquacior, ne ab omnibus eam vitiis 5
videar vindicare. ergo in hac vita M'. Curius, cum de
Samnitibus de Sabinis de Pyrrho triumphavisset, con-
sumpsit extremum tempus aetatis. cuius quidem ego
villam contemplans (abest enim non longe a me) ad-
mirari satis non possum vel hominis ipsius continen- 10
tiam vel temporum disciplinam. Curio ad focum sedenti
magnum auri pondus Samnites cum attulissent, repu-
diati sunt; non enim aurum habere praeclarum sibi
videri dixit, sed eis qui haberent aurum, imperare. po- 56.1
teratne tantus animus efficere non iucundam senec-
tutem? sed venio ad agricolas, ne a me ipso recedam.
in agris erant tum senatores id est senes, siquidem
aranti L. Quinctio Cincinnato nuntiatum est eum dic- 5
tatorem esse factum; cuius dictatoris iussu magister
equitum C. Servilius Ahala Sp. Maelium regnum adpe-
tentem occupatum interemit. a villa in senatum ar-
cessebatur et Curius et ceteri senes, ex quo qui eos
arcessebant, viatores nominati sunt. num igitur horum 10
senectus miserabilis fuit qui se agri cultione oblecta-
bant? mea quidem sententia haud scio an nulla beatior
possit esse, neque solum officio, quod hominum generi
universo cultura agrorum est salutaris, sed et delec-
tatione qua dixi et saturitate copiaque rerum omnium, 15
quae ad victum hominum, ad cultum etiam deorum
pertinent ut, quoniam haec quidam desiderant, in gra-
tiam iam cum voluptate redeamus. semper enim boni
assiduique domini referta cella vinaria, olearia, etiam
penaria est villaque tota locuples est, abundat porco 20
haedo agno gallina lacte caseo melle. iam hortum
ipsi agricolae succidiam alteram appellant. conditiora
facit haec supervacaneis etiam operis aucupium at-
que venatio. quid de pratorum viriditate aut arborum 57.1
ordinibus aut vinearum olivetorumve specie plura di-
cam? brevi praecidam: agro bene culto nihil potest
esse nec usu uberius nec specie ornatius; ad quem
fruendum non modo non retardat, verum etiam invitat 5
atque adlectat senectus. ubi enim potest illa aetas aut
calescere vel apricatione melius vel igni aut vicissim
umbris aquisve refrigerari salubrius? sibi habeant igi- 58.1
tur arma, sibi equos, sibi hastas, sibi clavam et pilam,
sibi venationes atque cursus, nobis senibus ex lusioni-
bus multis talos relinquant et tesseras, id ipsum utrum
lubebit, quoniam sine iis beata esse senectus potest. 5
multas ad res perutiles Xenophontis libri sunt; quos 59.1
legite quaeso studiose, ut facitis. quam copiose ab eo
agri cultura laudatur in eo libro qui est de tuenda re
familiari, qui Oeconomicus inscribitur! atque ut in-
tellegatis nihil ei tam regale videri quam studium 5
agri colendi, Socrates in eo libro colloquitur cum Crito-
bulo Cyrum minorem Persarum regem praestantem in-
genio atque imperii gloria, cum Lysander Lacedaemo-
nius vir summae virtutis venisset ad eum Sardis ei-
que dona a sociis adtulisset, et ceteris in rebus comem 10
erga Lysandrum atque humanum fuisse et ei quendam
consaeptum agrum diligenter consitum ostendisse. cum
autem admiraretur Lysander et proceritates arborum
et derectos in quincuncem ordines et humum subactam
atque puram et suavitatem odorum qui adflarentur 15
e floribus, tum eum dixisse mirari se non modo dili-
gentiam, sed etiam sollertiam eius a quo essent illa
dimensa atque discripta; et Cyrum respondisse: 'atqui
ego ista sum omnia dimensus; mei sunt ordines, mea
discriptio, multae etiam istarum arborum mea manu 20
sunt satae.' tum Lysandrum intuentem purpuram eius
et nitorem corporis ornatumque Persicum multo auro
multisque gemmis dixisse: 'rite vero te Cyre beatum
ferunt, quoniam virtuti tuae fortuna coniuncta est.' hac 60.1
igitur fortuna frui licet senibus nec aetas impedit, quo
minus et ceterarum rerum et in primis agri colendi stu-
dia teneamus usque ad ultimum tempus senectutis. M.
quidem Valerium Corvinum accepimus ad centesimum 5
annum perduxisse, cum esset acta iam aetate in agris
eosque coleret; cuius inter primum et sextum consula-
tum sex et quadraginta anni interfuerunt. ita quantum
spatium aetatis maiores ad senectutis initium esse vo-
luerunt, tantus illi cursus honorum fuit; atque huius 10
extrema aetas hoc beatior quam media, quod auctori-
tatis habebat plus, laboris minus; apex est autem se-
nectutis auctoritas. quanta fuit in L. Caecilio Metello,
quanta in A. Atilio Calatino! in quem illud elogium: 61.1
'hunc unum plurimae consentiunt gentes populi pri-
marium fuisse virum.' notum est id totum carmen in-
cisum in sepulcro. iure igitur gravis, cuius de laudibus
omnium esset fama consentiens. quem virum nuper 5
P. Crassum pontificem maximum, quem postea M. Le-
pidum eodem sacerdotio praeditum vidimus! quid de
Paulo aut Africano loquar aut ut iam ante de Maximo?
quorum non in sententia solum, sed etiam in nutu resi-
debat auctoritas. habet senectus honorata praesertim 10
tantam auctoritatem, ut ea pluris sit quam omnes adu-
lescentiae voluptates. sed in omni oratione memen- 62.1
tote eam me senectutem laudare quae fundamentis
adulescentiae constituta sit. ex quo efficitur id quod
ego magno quondam cum assensu omnium dixi, mise-
ram esse senectutem quae se oratione defenderet. non 5
cani nec rugae repente auctoritatem arripere possunt,
sed honeste acta superior aetas fructus capit auctori-
tatis extremos. haec enim ipsa sunt honorabilia quae 63.1
videntur levia atque communia, salutari adpeti decedi
adsurgi deduci reduci consuli; quae et apud nos et
in aliis civitatibus, ut quaeque optime morata est, ita di-
ligentissime observantur. Lysandrum Lacedaemonium 5
cuius modo feci mentionem, dicere aiunt solitum Lace-
daemonem esse honestissimum domicilium senectutis;
nusquam enim tantum tribuitur aetati, nusquam est se-
nectus honoratior. quin etiam memoriae proditum est,
cum Athenis ludis quidam in theatrum grandis natu ve- 10
nisset, magno consessu locum nusquam ei datum a suis
civibus; cum autem ad Lacedaemonios accessisset, qui
legati cum essent, certo in loco consederant, consur-
rexisse omnes illi dicuntur et senem sessum recepisse.
quibus cum a cuncto consessu plausus esset multiplex 64.1
datus, dixisse ex iis quendam Athenienses scire quae
recta essent, sed facere nolle. multa in vestro collegio
praeclara, sed hoc de quo agimus in primis, quod ut
quisque aetate antecedit, ita sententiae principatum 5
tenet, neque solum honore antecedentibus, sed iis etiam
qui cum imperio sunt, maiores natu augures antepo-
nuntur. quae sunt igitur voluptates corporis cum aucto-
ritatis praemiis comparandae? quibus qui splendide
usi sunt, ii mihi videntur fabulam aetatis peregisse nec 10
tamquam inexercitati histriones in extremo actu cor-
ruisse.