EPISTULAE AD QUINTUM FRATREM
ex. 60 aut in. 59 Romae(?)
MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM
Etsi non dubitabam quin hanc epistulam multi nuntii, fama 1.1.1.1
denique esset ipsa sua celeritate superatura tuque ante ab
aliis auditurus esses annum tertium accessisse desiderio
nostro et labori tuo, tamen existimavi a me quoque tibi huius
molestiae nuntium perferri oportere. nam superioribus 5
litteris non unis sed pluribus, cum iam ab aliis desperata res
esset, tamen tibi ego spem maturae decessionis adferebam,
non solum ut quam diutissime te iucunda opinione oblec-
tarem sed etiam quia tanta adhibebatur et a nobis et a
praetoribus contentio ut rem posse confici non diffiderem. 10
  Nunc, quoniam ita accidit ut neque praetores suis opibus 2.1
neque nos nostro studio quicquam proficere possemus, est
omnino difficile non graviter id ferre, sed tamen nostros
animos maximis in rebus et gerendis et sustinendis exercitatos
frangi et debilitari molestia non oportet. <et> quoniam ea 5
molestissime ferre homines debent quae ipsorum culpa con-
tracta sunt, est quiddam in hac re mihi molestius ferendum
quam tibi. factum est enim mea culpa, contra quam tu
mecum et proficiscens et per litteras egeras, ut priore anno
non succederetur. quod ego, dum sociorum saluti consulo, 10
dum impudentiae non nullorum negotiatorum resisto, dum
nostram gloriam tua virtute augeri expeto, feci non sapienter,
praesertim cum id commiserim ut ille alter annus etiam
tertium posset adducere.
  Quod quoniam peccatum meum esse confiteor, est 3.1
sapientiae atque humanitatis tuae curare et perficere ut hoc
minus sapienter a me provisum diligentia tua corrigatur. ac
si te ipse vehementius ad omnis partis bene audiendi excitaris,
non ut cum aliis sed ut tecum iam ipse certes, si omnem 5
tuam mentem, curam, cogitationem ad excellentis in omnibus
rebus laudis cupiditatem incitaris, mihi crede, unus annus
additus labori tuo multorum annorum laetitiam nobis.
gloriam vero etiam posteris nostris adferet.
  Quapropter hoc te primum rogo, ne contrahas ac demittas 4.1
animum neve te obrui tamquam fluctu sic magnitudine
negoti sinas contraque erigas ac resistas sive etiam ultro
occurras negotiis; neque enim eius modi partem rei publicae
geris in qua fortuna dominetur, sed in qua plurimum ratio 5
possit et diligentia. quod si tibi bellum aliquod magnum et
periculosum administranti prorogatum imperium viderem,
tremerem animo quod eodem tempore esse intellegerem
etiam fortunae potestatem in nos prorogatam. nunc vero ea 5.1
pars tibi rei publicae commissa est in qua aut nullam aut
perexiguam partem fortuna tenet et quae mihi tota in tua
virtute ac moderatione animi posita esse videatur. nullas, ut
opinor, insidias hostium, nullam proeli dimicationem, nullam 5
defectionem sociorum, nullam inopiam stipendi aut rei
frumentariae, nullam seditionem exercitus pertimescimus;
quae persaepe sapientissimis viris acciderunt, ut, quem ad
modum gubernatores optimi vim tempestatis, sic illi impetum
fortunae superare non possent. tibi data est summa pax, 10
summa tranquillitas, ita tamen ut ea dormientem guberna-
torem vel obruere, vigilantem etiam delectare possit.
  Constat enim ea provincia primum ex eo genere sociorum 6.1
quod est ex hominum omni genere humanissimum, deinde
ex eo genere civium qui aut quod publicani sunt nos summa
necessitudine attingunt aut quod ita negotiantur ut locupletes
sint nostri consulatus beneficio se incolumis fortunas habere 5
arbitrantur. at enim inter hos ipsos exsistunt graves contro- 7.1
versiae, multae nascuntur iniuriae, magnae contentiones
consequuntur. quasi vero ego id putem, non te aliquantum
negoti sustinere! intellego permagnum esse negotium et
maximi consili, sed memento consili me hoc esse negotium 5
magis aliquanto quam fortunae putare. quid est enim negoti
continere eos quibus praesis, si te ipse contineas? id autem
sit magnum et difficile ceteris, sicut est difficillimum: tibi et
fuit hoc semper facillimum et vero esse debuit, cuius natura
talis est ut etiam sine doctrina videatur moderata esse 10
potuisse, ea autem adhibita doctrina est quae vel vitiosissi-
mam naturam excolere possit. tu cum pecuniae, cum
voluptati, cum omnium rerum cupiditati resistes, ut facis,
erit, credo, periculum ne improbum negotiatorem, paulo
cupidiorem publicanum comprimere non possis! nam Graeci 15
quidem sic te ita viventem intuebuntur ut quendam ex
annalium memoria aut etiam de caelo divinum hominem
esse in provinciam delapsum putent.
  Atque haec nunc non ut facias sed ut te facere et fecisse 8.1
gaudeas scribo. praeclarum est enim summo cum imperio
fuisse in Asia biennium sic ut nullum te signum, nulla
pictura, nullum vas, nulla vestis, nullum mancipium, nulla
forma cuiusquam, nulla condicio pecuniae, quibus rebus 5
abundat ista provincia, ab summa integritate continentiaque
deduxerit. quid autem reperiri tam eximium aut tam 9.1
expetendum potest quam istam virtutem, moderationem
animi, temperantiam non latere in tenebris neque esse
abditam, sed in luce Asiae, in oculis clarissimae provinciae
atque in auribus omnium gentium ac nationum esse positam? 5
non itineribus tuis perterreri homines, non sumptu exhauriri,
non adventu commoveri? esse, quocumque veneris, et
publice et privatim maximam laetitiam, cum urbs custodem,
non tyrannum, domus hospitem, non expilatorem recepisse
videatur? 10
  His autem in rebus iam te usus ipse profecto erudivit 10.1
nequaquam satis esse ipsum has te habere virtutes, sed esse
circumspiciendum diligenter ut in hac custodia provinciae
non te unum sed omnis ministros imperi tui sociis et civibus
et rei publicae praestare videare. quamquam legatos habes 5
eos qui ipsi per se habituri sint rationem dignitatis tuae. de
quibus honore et dignitate et aetate praestat Tubero, quem
ego arbitror, praesertim cum scribat historiam, multos ex
suis annalibus posse deligere quos velit et possit imitari.
Al<l>ienus autem noster est cum animo et benevolentia tum 10
vero etiam imitatione vivendi. nam quid ego de Gratidio
dicam? quem certo scio ita laborare de existimatione sua ut
propter amorem in nos fraternum etiam de nostra laboret.
quaestorem habes non tuo iudicio delectum sed eum quem 11.1
sors dedit. hunc oportet et sua sponte esse moderatum et tuis
institutis ac praeceptis obtemperare. quorum si quis forte
esset sordidior, ferres eatenus quoad per se neglegeret eas
leges quibus esset adstrictus, non ut ea potestate quam tu ad 5
dignitatem permisisses ad quaestum uteretur. neque enim
mihi sane placet, praesertim cum hi mores tantum iam ad
nimiam lenitatem et ad ambitionem incubuerint, scrutari te
omnis sordis, excutere unum quemque eorum, sed, quanta
sit in quoque fides, tantum cuique committere. 10
  Atque [inter nos] eos quos tibi comites et adiutores
negotiorum publicorum dedit ipsa res publica dumtaxat finibus
iis praestabis quos ante praescripsi. quos vero aut ex domes- 12.1
ticis convictionibus aut in necessariis apparitionibus tecum
esse voluisti, qui quasi ex cohorte praetoris appellari solent,
horum non modo facta sed etiam dicta omnia praestanda
nobis sunt. sed habes eos tecum quos possis recte facientis 5
facile diligere, minus consulentis existimationi tuae facillime
coercere. a quibus, rudis cum esses, videtur potuisse tua
liberalitas decipi (nam ut quisque est vir optimus, ita
difficillime esse alios improbos suspicatur); nunc vero tertius
hic annus habeat integritatem eandem quam superiores, 10
cautiorem autem ac diligentiorem. sint aures tuae quae id 13.1
quod audiunt existimentur audire, non in quas ficte et
simulate quaestus causa insusurretur. sit anulus tuus non ut
vas aliquod sed tamquam ipse tu, non minister alienae
voluntatis sed testis tuae. accensus sit eo numero quo eum 5
maiores nostri esse voluerunt, qui hoc non in benefici loco
sed in laboris ac muneris non temere nisi libertis suis defere-
bant, quibus illi quidem non multo secus ac servis impera-
bant. sit lictor non suae sed tuae lenitatis apparitor,
maioraque praeferant fasces illi ac secures dignitatis insignia 10
quam potestatis. toti denique sit provinciae cognitum tibi
omnium quibus praesis salutem, liberos, famam, fortunas
esse carissimas. denique haec opinio sit, non modo iis qui
aliquid acceperint sed iis etiam qui dederint te inimicum, si
id cognoveris, futurum; neque vero quisquam dabit cum 15
erit hoc perspectum, nihil per eos qui simulant se apud te
multum posse abs te solere impetrari. nec tamen haec oratio 14.1
mea est eius modi ut te in tuos aut durum esse nimium aut
suspiciosum velim. nam si quis est eorum qui tibi bienni
spatio numquam in suspicionem avaritiae venerit, ut ego
Caesium et Chaerippum et Labeonem et audio et quia 5
cognovi existimo, nihil est quod non et iis et si quis est alius
eiusdem modi et committi et credi rectissime putem. sed si
quis est in quo iam offenderis, de quo aliquid senseris, huic
nihil credideris, nullam partem existimationis tuae com-
miseris. 10
  In provincia vero ipsa si quem es nactus qui in tuam 15.1
familiaritatem penitus intrarit, qui nobis ante fuerit ignotus,
huic quantum credendum sit vide; non quin possint multi
esse provinciales viri boni, sed hoc sperare licet, iudicare
periculosum est. multis enim simulationum involucris tegitur 5
et quasi velis quibusdam obtenditur unius cuiusque natura;
frons, oculi, vultus persaepe mentiuntur, oratio vero saepis-
sime. quam ob rem qui potes reperire ex eo genere hominum
qui pecuniae cupiditate adducti careant iis rebus omnibus a
quibus nos divulsi esse non possumus, te autem, alienum 10
hominem, ament ex animo ac non sui commodi causa
simulent? mihi quidem permagnum videtur, praesertim si
idem homines privatum non fere quemquam, praetores
semper omnis amant. quo ex genere si quem forte tui
cognosti amantiorem (fieri enim potuit) quam temporis, 15
hunc vero ad tuum numerum libenter adscribito; sin autem
id non perspicies, nullum genus erit in familiaritate
cavendum magis, propterea quod et omnis vias pecuniae
norunt et omnia pecuniae causa faciunt et, quicum victuri
non sunt, eius existimationi consulere non curant. 20
  Atque etiam e Graecis ipsis diligenter cavendae sunt 16.1
quaedam familiaritates praeter hominum perpaucorum si
qui sunt vetere Graecia digni; nunc vero fallaces sunt per-
multi et leves et diuturna servitute ad nimiam adsentationem
eruditi. quos ego universos adhiberi liberaliter, optimum 5
quemque hospitio amicitiaque coniungi dico oportere:
nimiae familiaritates eorum neque <honestae neque> iam
fideles sunt. non enim audent adversari nostris voluntatibus
et [non] invident non nostris solum verum etiam suis.
  Iam qui in eius modi rebus in quibus vereor etiam ne 17.1
durior sim cautus esse velim ac diligens, quo me animo in
servis esse censes? quos quidem cum omnibus in locis tum
praecipue in provinciis regere debemus. quo de genere multa
praecipi possunt, sed hoc et brevissimum est et facillime 5
teneri potest, ut ita se gerant in istis Asiaticis itineribus ut si
iter Appia via faceres, neve interesse quicquam putent utrum
Trallis an Formias venerint. ac si quis est ex servis egregie
fidelis, sit in domesticis rebus et privatis: quae res ad officium
imperi tui atque ad aliquam partem rei publicae pertinebunt, 10
de iis rebus ne quid attingat. multa enim quae recte committi
servis fidelibus possunt tamen sermonis et vituperationis
vitandae causa committenda non sunt.
  Sed nescio quo pacto ad praecipiendi rationem delapsa est 18.1
oratio mea, cum id mihi propositum initio non fuisset; quid
enim ei praecipiam quem ego in hoc praesertim genere
intellegam prudentia non esse inferiorem quam me, usu vero
etiam superiorem? sed tamen si ad ea quae faceres auctoritas 5
accederet mea, tibi ipsi illa putavi fore iucundiora. qua re
sint haec fundamenta dignitatis tuae: tua primum integritas
et continentia, deinde omnium qui tecum sunt pudor,
delectus in familiaritatibus et provincialium hominum et
Graecorum percautus et diligens, familiae gravis et constans 10
disciplina. quae cum honesta sint in his privatis nostris 19.1
cottidianisque rationibus, in tanto imperio, tam depravatis
moribus, tam corruptrice provincia divina videantur necesse
est.
  Haec institutio atque haec disciplina potest sustinere in 5
rebus statuendis et decernendis eam severitatem qua tu in iis
rebus usus es ex quibus non nullas simultates cum magna
mea laetitia susceptas habemus; nisi forte me Paconi nescio
cuius, hominis ne Graeci quidem ac Mysi aut Phrygis potius,
querelis moveri putas aut Tusceni, hominis furiosi ac sordidi, 10
vocibus, cuius tu ex impurissimis faucibus inhonestissimam
cupiditatem eripuisti summa cum aequitate. haec et cetera 20.1
plena severitatis quae statuisti in ista provincia non facile
sine summa integritate sustineremus. qua re sit summa in
iure dicendo severitas, dum modo ea ne varietur gratia sed
conservetur aequabilis. sed tamen parvi refert abs te ipso ius 5
dici aequaliter et diligenter nisi idem ab iis fiet quibus tu
eius muneris aliquam partem concesseris. ac mihi quidem
videtur non sane magna varietas esse negotiorum in admini-
stranda Asia, sed ea tota iuris dictione maxime sustineri. in
qua scientiae, praesertim provincialis, ratio ipsa expedita 10
est: constantia est adhibenda et gravitas, quae resistat non
solum gratiae verum etiam suspicioni.
  Adiungenda etiam est facilitas in audiendo, lenitas in 21.1
decernendo, in satis faciendo ac disputando diligentia. his
rebus nuper C. Octavius iucundissimus fuit, apud quem
pr<ox>imus lictor quievit, tacuit accensus, quotiens quisque
voluit dixit et quam voluit diu; quibus ille rebus fortasse 5
nimis lenis videretur, nisi haec lenitas illam severitatem
tueretur. cogebantur Sullani homines quae per vim et metum
abstulerant reddere; qui in magistratibus iniuriose decre-
verant, eodem ipsis privatis erat iure parendum. haec illius
severitas acerba videretur, nisi multis condimentis humani- 10
tatis mitigaretur.
  Quod si haec lenitas grata Romae est, ubi tanta adrogantia 22.1
est, tam immoderata libertas, tam infinita hominum licentia,
denique tot magistratus, tot auxilia, tanta vis <populi>,
tanta senatus auctoritas, quam iucunda tandem praetoris
comitas in Asia potest esse! in qua tanta multitudo civium, 5
tanta sociorum, tot urbes, tot civitates unius hominis nutum
intuentur, ubi nullum auxilium est, nulla conquestio, nullus
senatus, nulla contio. qua re permagni hominis est et cum
ipsa natura moderati tum vero etiam doctrina atque opti-
marum artium studiis eruditi sic se adhibere in tanta potestate 10
ut nulla alia potestas ab iis quibus is praesit desideretur,
<ut est> Cyrus ille a Xenophonte non ad historiae fidem 23.1
scriptus sed ad effigiem iusti imperi, cuius summa gravitas ab
illo philosopho cum singulari comitate coniungitur. quos
quidem libros non sine causa noster ille Africanus de manibus
ponere non solebat. nullum est enim praetermissum in iis 5
officium diligentis et moderati imperi; eaque si sic coluit ille
qui privatus futurus numquam fuit, quonam modo retinenda
sunt iis quibus imperium ita datum est ut redderent et ab iis
legibus datum est ad quas revertendum est?
  Ac mihi quidem videntur huc omnia esse referenda iis qui 24.1
praesunt aliis, ut ii qui erunt in eorum imperio sint quam
beatissimi. quod tibi et esse antiquissimum et ab initio fuisse,
ut primum Asiam attigisti, constanti fama atque omnium
sermone celebratum est. est autem non modo eius qui sociis 5
et civibus sed etiam eius qui servis, qui mutis pecudibus
praesit eorum quibus praesit commodis utilitatique servire.
cuius quidem generis constare inter omnis video abs te 25.1
summam adhiberi diligentiam: nullum aes alienum novum
contrahi civitatibus, vetere autem magno et gravi multas abs
te esse liberatas; urbis compluris dirutas ac paene desertas, in
quibus unam Ioniae nobilissimam, alteram Cariae, Samum 5
et Halicarnassum, per te esse recreatas; nullas esse in oppidis
seditiones, nullas discordias; provideri abs te ut civitates
optimatium consiliis administrentur; sublata Mysiae latro-
cinia, caedis multis locis repressas, pacem tota provincia
constitutam, neque solum illa itinerum atque agrorum sed 10
multo etiam plura et maiora oppidorum et fanorum latro-
cinia esse depulsa; remotam a fama et a fortunis et ab otio
locupletum illam acerbissimam ministram praetorum avari-
tiae, calumniam; sumptus et tributa civitatum ab omnibus
qui earum civitatum fines incolant tolerari aequaliter; 15
facillimos esse aditus ad te, patere auris tuas querelis omnium,
nullius inopiam ac solitudinem non modo illo populari
accessu ac tribunali sed ne domo quidem et cubiculo esse
exclusam tuo; toto denique imperio nihil acerbum esse, nihil
crudele, atque omnia plena clementiae, mansuetudinis, 20
humanitatis.
  Quantum vero illud est beneficium tuum quod iniquo et 26.1
gravi vectigali aedilicio cum magnis nostris simultatibus
Asiam liberasti! etenim si unus homo nobilis queritur palam
te, quod edixeris ne ad ludos pecuniae decernerentur, HS cc
sibi eripuisse, quanta tandem pecunia penderetur si omnium 5
nomine quicumque Romae ludos facerent (quod erat iam
institutum) erogaretur? quamquam has querelas hominum
nostrorum illo consilio oppressimus (quod in Asia nescio
quonam modo, Romae quidem non mediocri cum admira-
tione laudatur), quod, cum ad templum monumentumque 10
nostrum civitates pecunias decrevissent, cumque id et pro
meis magnis meritis et pro tuis maximis beneficiis summa
sua voluntate fecissent, nominatimque lex exciperet ut ad
templum et monumentum capere liceret, cumque id quod
dabatur non esset interiturum sed in ornamentis templi 15
futurum, ut non mihi potius quam populo Romano ac dis
immortalibus datum videretur, tamen id in quo erat dignitas,
erat lex, erat eorum qui faciebant voluntas accipiendum non
putavi cum aliis de causis tum etiam ut animo aequiore
ferrent ii quibus nec deberetur nec liceret. 20
  Quapropter incumbe toto animo et studio omni in eam 27.1
rationem qua adhuc usus es, ut eos quos tuae fidei potesta-
tique senatus populusque Romanus commisit et credidit
diligas et omni ratione tueare et esse quam beatissimos velis.
quod si te sors Afris aut Hispanis aut Gallis praefecisset, 5
immanibus ac barbaris nationibus, tamen esset humanitatis
tuae consulere eorum commodis et utilitati salutique servire;
cum vero ei generi hominum praesimus non modo in quo
ipsa sit sed etiam a quo ad alios pervenisse putetur humanitas,
certe iis eam potissimum tribuere debemus a quibus accepi- 10
mus. non enim me hoc iam dicere pudebit, praesertim in ea 28.1
vita atque iis rebus gestis in quibus non potest residere
inertiae aut levitatis ulla suspicio, nos ea quae consecuti
simus iis studiis et artibus esse adeptos quae sint nobis
Graeciae monumentis disciplinisque tradita. qua re praeter 5
communem fidem quae omnibus debetur, praeterea nos isti
hominum generi praecipue debere videmur ut, quorum
praeceptis sumus eruditi, apud eos ipsos quod ab iis didiceri-
mus velimus expromere.
  Atque ille quidem princeps ingeni et doctrinae Plato tum 29.1
denique fore beatas res publicas putavit si aut docti ac
sapientes homines eas regere coepissent aut ii qui regerent
omne suum studium in doctrina et sapientia collocarent.
hanc coniunctionem videlicet potestatis et sapientiae saluti 5
censuit civitatibus esse posse. quod fortasse aliquando
universae rei publicae nostrae, nunc quidem profecto isti
provinciae contigit, ut is in ea summam potestatem haberet
cui in doctrina, cui in virtute atque humanitate percipienda
plurimum <positum> a pueritia studi fuisset et temporis. qua 30.1
re cura ut hic annus qui ad laborem tuum accessit idem ad
salutem Asiae prorogatus esse videatur. quoniam in te
retinendo fuit Asia felicior quam nos in deducendo, perfice
ut laetitia provinciae desiderium nostrum leniatur. etenim si 5
in promerendo ut tibi tanti honores haberentur quanti haud
scio an nemini fuisti omnium diligentissimus, multo maiorem
in his honoribus tuendis adhibere diligentiam debes. equidem 31.1
de isto genere honorum quid sentirem scripsi ad te ante.
semper eos putavi, si vulgares essent, vilis, si temporis causa
constituerentur, levis; si vero, id quod ita factum est, meritis
tuis tribuerentur, existimabam multam tibi in his honoribus 5
tuendis operam esse ponendam. qua re quoniam in istis
urbibus cum summo imperio et potestate versaris in quibus
tuas virtutes consecratas et in deorum numero collocatas
vides, in omnibus rebus quas statues, quas decernes, quas
ages, quid tantis hominum opinionibus, tantis de te iudiciis, 10
tantis honoribus debeas cogitabis. id autem erit eius modi ut
consulas omnibus, ut medeare incommodis hominum,
provideas saluti, ut te parentem Asiae et dici et haberi velis.
  Atque huic tuae voluntati ac diligentiae difficultatem 32.1
magnam adferunt publicani. quibus si adversamur, ordinem
de nobis optime meritum et per nos cum re publica coniun-
ctum et a nobis et a re publica diiungemus; sin autem omnibus
in rebus obsequemur, funditus eos perire patiemur quorum 5
non modo saluti sed etiam commodis consulere debemus.
haec est una, si vere cogitare volumus, in toto imperio tuo
difficultas. nam esse abstinentem, continere omnis cupiditates,
suos coercere, iuris aequabilem tenere rationem, <diligentem>
te in rebus cognoscendis, facilem in hominibus audiendis 10
admittendisque praebere praeclarum magis est quam diffi-
cile. non est enim positum in labore aliquo sed in quadam
inductione animi et voluntate. illa causa publicanorum 33.1
quantam acerbitatem adferat sociis intelleximus ex civibus
qui nuper in portoriis Italiae tollendis non tam de portorio
quam de non nullis iniuriis portitorum querebantur. qua re
non ignoro quid sociis accidat in ultimis terris, cum audierim 5
in Italia querelas civium. hic te ita versari ut et publicanis
satis facias, praesertim publicis male redemptis, et socios
perire non sinas divinae cuiusdam virtutis esse videtur, id
est tuae.
  Ac primum Graecis id quod acerbissimum est, quod sunt 10
vectigales, non ita acerbum videri debet, propterea quod sine
imperio populi Romani suis institutis per se ipsi ita fuerunt.
nomen autem publicani aspernari non possunt, qui pendere
ipsi vectigal sine publicano non potuerint quod iis aequaliter
Sulla discripserat. non esse autem leniores in exigendis 15
vectigalibus Graecos quam nostros publicanos hinc intellegi
potest quod Caunii nuper omnibusque ex insulis quae erant
a Sulla Rhodiis attributae confugerunt ad senatum, nobis ut
potius vectigal quam Rhodiis penderent. qua re nomen
publicani neque ii debent horrere qui semper vectigales 20
fuerunt, neque ii aspernari qui per se pendere vectigal non
potuerunt, neque ii recusare qui postulaverunt. simul et illud 34.1
Asia cogitet, nullam ab se neque belli externi neque domesti-
carum discordiarum calamitatem afuturam fuisse, si hoc
imperio non teneretur; id autem imperium cum retineri sine
vectigalibus nullo modo possit, aequo animo parte aliqua 5
suorum fructuum pacem sibi sempiternam redimat atque
otium. quod si genus ipsum et nomen publicani non iniquo 35.1
animo sustinebunt, poterunt iis consilio et prudentia tua
reliqua videri mitiora. possunt in pactionibus faciendis non
legem spectare censoriam sed potius commoditatem confici-
endi negoti et liberationem molestiae. potes etiam tu id 5
facere, quod et fecisti egregie et facis, ut commemores quanta
sit in publicanis dignitas, quantum nos illi ordini debeamus,
ut remoto imperio ac vi potestatis et fascium publicanos cum
Graecis gratia atque auctoritate coniungas [sed] et ab iis de
quibus optime tu meritus es et qui tibi omnia debent hoc 10
petas, ut facilitate sua nos eam necessitudinem quae est nobis
cum publicanis obtinere et conservare patiantur.
  Sed quid ego te haec hortor quae tu non modo facere potes 36.1
tua sponte sine cuiusquam praeceptis sed etiam magna iam
ex parte perfecisti? non enim desistunt nobis agere cottidie
gratias honestissimae et maximae societates, quod quidem
mihi idcirco iucundius est quod idem faciunt Graeci. difficile 5
est autem ea quae commodis utilitate<que> et prope natura
diversa sunt voluntate coniungere. at ea quidem quae supra
scripta sunt non ut te instituerem scripsi (neque enim
prudentia tua cuiusquam praecepta desiderat), sed me in
scribendo commemoratio tuae virtutis delectavit. quamquam 10
in his litteris longior fui quam aut vellem aut quam me
putavi fore.
  Unum est quod tibi ego praecipere non desinam neque te 37.1
patiar, quantum erit in me, cum exceptione laudari. omnes
enim qui istinc veniunt ita de tua virtute, integritate, humani-
tate commemorant ut in tuis summis laudibus excipiant
unam iracundiam. quod vitium cum in hac privata cottidi- 5
anaque vita levis esse animi atque infirmi videtur, tum vero
nihil est tam deforme quam ad summum imperium etiam
acerbitatem naturae adiungere. qua re illud non suscipiam
ut quae de iracundia dici solent a doctissimis hominibus
ea nunc tibi exponam, cum et nimis longus esse nolim et ex 10
multorum scriptis ea facile possis cognoscere: illud, quod est
epistulae proprium, ut is ad quem scribitur de iis rebus quas
ignorat certior fiat, praetermittendum esse non puto.
  Sic ad nos omnes fere deferunt: nihil, cum absit iracundia, 38.1
dicere solent te fieri posse iucundius; sed cum te alicuius
improbitas perversitasque commoverit, sic te animo incitari
ut ab omnibus tua desideretur humanitas. qua re quoniam in
eam rationem vitae nos non tam cupiditas quaedam gloriae 5
quam res ipsa ac fortuna deduxit ut sempiternus sermo
hominum de nobis futurus sit, caveamus, quantum efficere
et consequi possumus, ut ne quod in nobis insigne vitium
fuisse dicatur. neque ego nunc hoc contendo, quod fortasse
cum in omni natura tum iam in nostra aetate difficile est, 10
mutare animum et, si quid est penitus insitum moribus, id
subito evellere, sed te illud admoneo ut, si hoc plane vitare
non potes, quod ante occupatur animus ab iracundia quam
providere ratio potuit ne occuparetur, ut te ante compares
cottidieque meditere resistendum esse iracundiae, cumque 15
ea maxime animum moveat tum tibi esse diligentissime
linguam continendam; quae quidem mihi virtus interdum
non minor videtur quam omnino non irasci. nam illud est
non solum gravitatis sed non numquam etiam lentitudinis;
moderari vero et animo et orationi cum sis iratus, aut etiam 20
tacere et tenere in sua potestate motum animi et dolorem,
etsi non est perfectae sapientiae, tamen est non mediocris
ingeni.
  Atque in hoc genere multo te esse iam commodiorem 39.1
mitioremque nuntiant. nullae tuae vehementiores animi
concitationes, nulla maledicta ad nos, nullae contumeliae
perferuntur. quae cum abhorrent a litteris, ab humanitate,
tum vero contraria sunt imperio ac dignitati. nam si implaca- 5
biles iracundiae sunt, summa est acerbitas; sin autem exora-
biles, summa levitas, quae tamen ut in malis acerbitati
anteponenda est. sed quoniam primus annus habuit de hac 40.1
reprehensione plurimum sermonis, credo propterea quod tibi
hominum iniuriae, quod avaritia, quod insolentia praeter
opinionem accidebat et intolerabilis videbatur, secundus
autem multo levior<em>, quod et consuetudo et ratio et, ut 5
ego arbitror, meae quoque litterae te patientiorem leniorem-
que fecerunt, tertius annus ita debet esse emendatus ut ne
minimam quidem rem quisquam possit ullam reprehendere.
  Ac iam hoc loco non hortatione neque praeceptis sed 41.1
precibus tecum fraternis ago, totum ut animum, curam
cogitationemque tuam ponas in omnium laude undique
colligenda. quod si [in] mediocris tantum sermonis ac
praedicationis nostrae res essent, nihil abs te eximium, nihil 5
praeter aliorum consuetudinem postularetur. nunc vero
propter earum rerum in quibus versati sumus splendorem et
magnitudinem, nisi summam laudem ex ista provincia
adsequimur, vix videmur summam vituperationem posse
vitare. ea nostra ratio est ut omnes boni cum faveant tum 10
etiam omnem a nobis diligentiam virtutemque et postulent
et exspectent, omnes autem improbi, quod cum iis bellum
sempiternum suscepimus, vel minima re ad reprehendendum
contenti esse videantur. qua re quoniam eius modi theatrum 42.1
totius Asiae virtutibus tuis est datum, celebritate refertissi-
mum, magnitudine amplissimum, iudicio eruditissimum,
natura autem ita resonans ut usque Romam significationes
vocesque referantur, contende, quaeso, atque elabora non 5
modo ut his rebus dignus fuisse sed etiam ut illa omnia tuis
artibus superasse videare; et quoniam mihi casus urbanam 43.1
in magistratibus administrationem rei publicae, tibi provin-
cialem dedit, [et] si mea pars nemini cedit, fac ut tua ceteros
vincat. simul et illud cogita, nos non de reliqua et sperata
gloria iam laborare sed de parta dimicare, quae quidem non 5
tam expetenda nobis fuit quam tuenda est.
  Ac si mihi quicquam esset abs te separatum, nihil amplius
desiderarem hoc statu qui mihi iam partus est. nunc vero sic
res sese habet ut, nisi omnia tua facta atque dicta nostris
rebus istinc respondeant, ego me tantis meis laboribus 10
tantisque periculis, quorum tu omnium particeps fuisti, nihil
consecutum putem. quod si ut amplissimum nomen conse-
queremur unus praeter ceteros adiuvisti, certe idem ut id
retineamus praeter ceteros elaborabis. non est tibi his solis
utendum existimationibus ac iudiciis qui nunc sunt hominum 15
sed iis etiam qui futuri sunt; quamquam illorum erit verius
iudicium, obtrectatione et malevolentia liberatum. denique 44.1
etiam illud debes cogitare, non te tibi soli gloriam quaerere;
quod si esset, tamen non neglegeres, praesertim cum
amplissimis monumentis consecrare voluisses memoriam
nominis tui. sed ea tibi est communicanda mecum, prodenda 5
liberis nostris. in qua cavendum est ne, si neglegentior fueris,
<non> tibi parum consuluisse sed etiam tuis invidisse videaris.
  Atque haec non eo dicuntur ut te oratio mea dormientem 45.1
excitasse sed potius ut currentem incitasse videatur. facies
enim perpetuo quae fecisti, ut omnes aequitatem tuam,
temperantiam, severitatem integritatemque laudarent. sed
me quaedam tenet propter singularem amorem infinita in te 5
aviditas gloriae. quamquam illud existimo, cum iam tibi
Asia sicuti uni cuique sua domus nota esse debeat, cum ad
tuam summam prudentiam tantus usus accesserit, nihil esse
quod ad laudem attineat quod non tu optime perspicias et
tibi non sine cuiusquam hortatione in mentem veniat 10
cottidie. sed ego quia, cum tua lego, te audire, et quia, cum
ad te scribo, tecum loqui videor, idcirco et tua longissima
quaque epistula maxime delector et ipse in scribendo sum
saepe longior.
  Illud te ad extremum et oro et hortor ut, tamquam poetae 46.1
boni et actores industrii solent, sic tu in extrema parte et
conclusione muneris ac negoti tui diligentissimus sis, ut hic
tertius annus imperi tui †tamquam tertius† perfectissimus
atque ornatissimus fuisse videatur. id facillime facies si me, 5
cui semper uni magis quam universis placere voluisti, tecum
semper esse putabis et omnibus iis rebus quas dices et facies
interesse.
  Reliquum est ut te orem ut valetudini tuae, si me et tuos
omnis valere vis, diligentissime servias. 10