ATTICVS
  T. Pomponius Atticus, ab origine ultima stirpis Romanae generatus, Att.1.1.1
perpetuo a maioribus acceptam equestrem obtinuit dignitatem. patre 2.1
usus est diligente et, ut tum erant tempora, diti inprimisque studioso
litterarum. hic, prout ipse amabat litteras, omnibus doctrinis, quibus
puerilis aetas impertiri debet, filium erudiuit. erat autem in puero 3.1
praeter docilitatem ingenii summa suauitas oris atque uocis, ut non
solum celeriter acciperet quae tradebantur, sed etiam excellenter pro-
nuntiaret. qua ex re in pueritia nobilis inter aequales ferebatur clarius-
que exsplendescebat, quam generosi condiscipuli animo aequo ferre 5
possent. itaque incitabat omnes studio suo, quo in numero fuerunt 4.1
L. Torquatus, C. Marius filius, M. Cicero: quos consuetudine sua sic
deuinxit, ut nemo iis perpetua <uita> fuerit carior.
  Pater mature decessit. ipse adulescentulus propter affinitatem P. 2.1.1
Sulpicii, qui tribunus pl. interfectus est, non expers fuit illius periculi:
namque Anicia, Pomponii consobrina, nupserat Seruio, fratri Sulpicii.
itaque interfecto Sulpicio posteaquam uidit Cinnano tumultu ciuita- 2.1
tem esse perturbatam neque sibi dari facultatem pro dignitate uiuendi,
quin alterutram partem offenderet, dissociatis animis ciuium, cum
alii Sullanis, alii Cinnanis fauerent partibus, idoneum tempus ratus
studiis obsequendi suis Athenas se contulit. neque eo setius adulescen- 5
tem Marium hostem iudicatum iuuit opibus suis, cuius fugam pecu-
nia subleuauit. ac ne illa peregrinatio detrimentum aliquod afferret 3.1
rei familiari, eodem magnam partem fortunarum traiecit suarum. hic
ita uixit, ut uniuersis Atheniensibus merito esset carissimus. nam 4.1
praeter gratiam, quae iam in adulescentulo magna erat, saepe suis
opibus inopiam eorum publicam leuauit. cum enim uersuram facere
publice necesse esset neque eius condicionem aequam haberent, sem-
per se interposuit, atque ita ut neque usuram umquam ab iis acceperit 5
neque longius, quam dictum esset, debere passus sit. quod utrumque 5.1
erat iis salutare: nam neque indulgendo inueterascere eorum aes alie-
num patiebatur neque multiplicandis usuris crescere. auxit hoc offi- 6.1
cium alia quoque liberalitate: nam uniuersos frumento donauit, ita
ut singulis seni modii tritici darentur, qui modus mensurae medim-
nus Athenis appellatur.
  Hic autem sic se gerebat, ut communis infimis, par principibus uide- 3.1.1
retur. quo factum est ut huic omnes honores, quos possent, publice
haberent ciuemque facere studerent: quo beneficio ille uti noluit. quam- 2.1
diu adfuit, ne qua sibi statua poneretur, restitit, absens prohibere non
potuit. itaque aliquot ipsi effigies locis sanctissimis posuerunt: hunc
enim in omni procuratione rei publicae actorem auctoremque habe-
bant: qui primum illud munus fortunae < * * * > quod in ea potissimum 3.1
urbe natus esset, in qua domicilium orbis terrarum esset imperii, ut
eandem et patriam haberet et domum; hoc specimen prudentiae,
quod, cum in eam se ciuitatem contulisset, quae antiquitate, humani-
tate doctrinaque praestaret omnes, unus ei fuerit carissimus. 5
  Huc ex Asia Sulla decedens cum uenisset, quamdiu ibi fuit, secum 4.1.1
habuit Pomponium, captus adulescentis et humanitate et doctrina.
sic enim Graece loquebatur, ut Athenis natus uideretur; tanta autem
suauitas erat sermonis Latini, ut appareret in eo natiuum quendam
leporem esse, non ascitum. idem poemata pronuntiabat et Graece et 5
Latine sic, ut supra nihil posset addi. quibus rebus factum est ut Sulla 2.1
nusquam ab se dimitteret cuperetque secum deducere. qui cum persua-
dere tentaret, 'noli, oro te,' inquit Pomponius 'aduersum eos me uelle
ducere, cum quibus ne contra te arma ferrem, Italiam reliqui.' at
Sulla adulescentis officio collaudato omnia munera ei, quae Athenis 5
acceperat, proficiscens iussit deferri.
  Hic complures annos moratus, cum et rei familiari tantum operae 3.1
daret, quantum non indiligens deberet pater familias, et omnia reli-
qua tempora aut litteris aut Atheniensium rei publicae tribueret, ni-
hilo minus amicis urbana officia praestitit. nam et ad comitia eorum 4.1
uentitauit et, si qua res maior acta est, non defuit. sicut Ciceroni in
omnibus eius periculis singularem fidem praebuit: cui ex patria fu-
gienti HS ducenta et quinquaginta milia donauit. tranquillatis autem 5.1
rebus Romanis remigrauit Romam, ut opinor L. Cotta et L. Torquato
consulibus: quem digredientem sic uniuersa ciuitas Atheniensium pro-
secuta est, ut lacrimis desiderii futuri dolorem indicaret.
  Habebat auunculum Q. Caecilium, equitem Romanum, familiarem 5.1.1
L. Luculli, diuitem, difficillima natura: cuius sic asperitatem ueritus
est, ut, quem nemo ferre posset, huius sine offensione ad summam
senectutem retinuerit beneuolentiam. quo facto tulit pietatis fructum.
Caecilius enim moriens testamento adoptauit eum heredemque fecit 2.1
ex dodrante: ex qua hereditate accepit circiter centies sestertium.
erat nupta soror Attici Q. Tullio Ciceroni, easque nuptias M. Cicero 3.1
conciliarat, cum quo a condiscipulatu uiuebat coniunctissime, multo
etiam familiarius quam cum Quinto, ut iudicari possit plus in ami-
citia ualere similitudinem morum quam affinitatem. utebatur autem 4.1
intime Q. Hortensio, qui iis temporibus principatum eloquentiae tene-
bat, ut intellegi non posset, uter eum plus diligeret, Cicero an Hor-
tensius: et, id quod erat difficillimum, efficiebat ut, inter quos tanta
laudis esset aemulatio, nulla intercederet obtrectatio essetque talium 5
uirorum copula.
  In re publica ita est uersatus, ut semper optimarum partium et esset 6.1.1
et existimaretur, neque tamen se ciuilibus fluctibus committeret, quod
non magis eos in sua potestate existimabat esse, qui se his dedissent,
quam qui maritimis iactarentur. honores non petiit, cum ei paterent 2.1
propter uel gratiam uel dignitatem: quod neque peti more maiorum
neque capi possent conseruatis legibus in tam effusi ambitus largitio-
nibus neque <geri> e re publica sine periculo corruptis ciuitatis mori-
bus. ad hastam publicam numquam accessit. nullius rei neque praes 3.1
neque manceps factus est. neminem neque suo nomine neque sub-
scribens accusauit, in ius de sua re numquam iit, iudicium nullum
habuit. multorum consulum praetorumque praefecturas delatas sic 4.1
accepit, ut neminem in prouinciam sit secutus, honore fuerit conten-
tus, rei familiaris despexerit fructum: qui ne cum Quinto quidem Cice-
rone uoluerit ire in Asiam, cum apud eum legati locum obtinere pos-
set. non enim decere se arbitrabatur, cum praeturam gerere noluisset, 5
asseclam esse praetoris. qua in re non solum dignitati seruiebat, sed 5.1
etiam tranquillitati, cum suspiciones quoque uitaret criminum. quo
fiebat ut eius obseruantia omnibus esset carior, cum eam officio, non
timori neque spei attribui uiderent.
  Incidit Caesarianum ciuile bellum, cum haberet annos circiter sexa- 7.1.1
ginta. usus est aetatis uacatione neque se quoquam mouit ex urbe.
quae amicis suis opus fuerant ad Pompeium proficiscentibus, omnia
ex sua re familiari dedit, ipsum Pompeium coniunctum non offendit.
nullum ab eo habebat ornamentum, ut ceteri, qui per eum aut honores 2.1
aut diuitias ceperant: quorum partim inuitissimi castra sunt secuti,
partim summa cum eius offensione domi remanserunt. Attici autem 3.1
quies tantopere Caesari fuit grata, ut uictor, cum priuatis pecunias
per epistulas imperaret, huic non solum molestus non fuerit, sed etiam
sororis filium et Q. Ciceronem ex Pompeii castris concesserit. sic uetere
instituto uitae effugit noua pericula. 5
  Occiso Caesare cum res publica penes Brutos uideretur esse et Cas- 8.1.1
sium ac tota ciuitas se ad eos conuertisse, sic M. Bruto usus est, ut 2.1
nullo ille adulescens aequali familiarius quam hoc sene, neque solum
eum principem consilii haberet, sed etiam in conuictu. excogitatum 3.1
est a quibusdam, ut priuatum aerarium Caesaris interfectoribus ab
equitibus Romanis constitueretur. id facile effici posse arbitrati sunt,
si principes eius ordinis pecunias contulissent. itaque appellatus est
a C. Flauio, Bruti familiari, Atticus ut eius rei princeps esse uellet. 5
at ille, qui officia amicis praestanda sine factione existimaret semper- 4.1
que a talibus se consiliis remouisset, respondit: si quid Brutus de suis
facultatibus uti uoluisset, usurum, quantum eae paterentur, se neque
cum quoquam de ea re collocuturum neque coiturum. sic ille consen-
sionis globus huius unius dissensione disiectus est. neque multo post 5.1
superior esse coepit Antonius, ita ut Brutus et Cassius <destituta tu-
tela> prouinciarum, quae iis dicis causa datae erant a consule, despera-
tis rebus in exilium proficiscerentur. Atticus, qui pecuniam simul cum 6.1
ceteris conferre noluerat florenti illi parti, abiecto Bruto Italiaque ce-
denti HS centum milia muneri misit. eidem in Epiro absens trecenta
iussit dari, neque eo magis potenti adulatus est Antonio neque despe-
ratos reliquit. 5
  Secutum est bellum gestum apud Mutinam. in quo si tantum eum 9.1.1
prudentem dicam, minus quam debeam praedicem, cum ille potius
diuinus fuerit, si diuinatio appellanda est perpetua naturalis bonitas,
quae nullis casibus agitur neque minuitur. hostis Antonius iudicatus 2.1
Italia cesserat: spes restituendi nulla erat. non solum inimici, qui tum
erant potentissimi et plurimi, sed etiam qui aduersariis eius se dabant
et in eo laedendo aliquam consecuturos sperabant commoditatem,
Antonii familiares insequebantur, uxorem Fuluiam omnibus rebus 5
spoliare cupiebant, liberos etiam exstinguere parabant. Atticus, cum 3.1
Ciceronis intima familiaritate uteretur, amicissimus esset Bruto, non
modo nihil iis indulsit ad Antonium uiolandum, sed e contrario fami-
liares eius ex urbe profugientes, quantum potuit, texit, quibus rebus
indiguerunt, adiuuit. P. uero Volumnio ea tribuit, ut plura a parente 4.1
proficisci non potuerint. ipsi autem Fuluiae, cum litibus distineretur
magnisque terroribus uexaretur, tanta diligentia officium suum prae-
stitit, ut nullum illa stiterit uadimonium sine Attico, <Atticus> spon-
sor omnium rerum fuerit. quin etiam, cum illa fundum secunda for- 5.1
tuna emisset in diem neque post calamitatem uersuram facere potuis-
set, ille se interposuit pecuniamque sine faenore sineque ulla stipula-
tione credidit, maximum existimans quaestum, memorem gratumque
cognosci, simulque aperire se non fortunae, sed hominibus solere esse 5
amicum. quae cum faciebat, nemo eum temporis causa facere poterat 6.1
existimare; nemini enim in opinionem ueniebat Antonium rerum poti-
turum. sed saeuissime a nonnullis optimatibus reprehendebatur, quod 7.1
parum odisse malos ciues uideretur. ille autem, sui iudicii, po-
tius quid se facere par esset intuebatur quam quid alii laudaturi
forent.
  Conuersa subito fortuna est. ut Antonius rediit in Italiam, nemo non 10.1.1
magno in periculo Atticum putarat propter intimam familiaritatem
Ciceronis et Bruti. itaque ad aduentum imperatorum de foro decesse- 2.1
rat, timens proscriptionem, latebatque apud P. Volumnium, cui, sic-
ut ostendimus, paulo ante opem tulerat (tanta uarietas iis temporibus
fuit fortunae, ut modo hi, modo illi in summo essent aut fastigio aut
periculo), habebatque secum Q. Gellium Canum, aequalem similli- 5
mumque sui. hoc quoque sit Attici bonitatis exemplum, quod cum 3.1
eo, quem puerum in ludo cognorat, adeo coniuncte uixit, ut ad ex-
tremam aetatem amicitia eorum creuerit. Antonius autem, etsi tanto 4.1
odio ferebatur in Ciceronem, ut non solum ei, sed etiam omnibus
eius amicis esset inimicus eosque uellet proscribere multis hortantibus,
tamen Attici memor fuit officii et ei, cum requisisset, ubinam esset,
sua manu scripsit, ne timeret statimque ad se ueniret: se eum et 5
illius <causa> Canum de proscriptorum numero exemisse. ac ne quod
periculum incideret, quod noctu fiebat, praesidium ei misit. sic Atti- 5.1
cus in summo timore non solum sibi, sed etiam ei, quem carissimum
habebat, praesidio fuit. neque enim suae solum a quoquam auxilium
petit salutis, sed coniuncti, ut appareret nullam seiunctam sibi ab
eo uelle fortunam. quodsi gubernator praecipua laude fertur, qui 6.1
nauem ex hieme marique scopuloso seruat, cur non singularis eius
existimetur prudentia, qui ex tot tamque grauibus procellis ciuilibus
ad incolumitatem peruenit?
  Quibus ex malis ut se emersit, nihil aliud egit quam ut plurimis, 11.1.1
quibus rebus posset, esset auxilio. cum proscriptos praemiis impera-
torum uulgus conquireret, nemo in Epirum uenit, cui res ulla defuerit:
nemini non ibi perpetuo manendi potestas facta est; quin etiam post 2.1
proelium Philippense interitumque C. Cassi et M. Bruti L. Iulium
Mocillam praetorium et filium eius Aulumque Torquatum ceterosque
pari fortuna perculsos instituit tueri atque ex Epiro iis omnia Samo-
thraciam supportari iussit. difficile est omnia persequi et non neces- 5
sarium. illud unum intellegi uolumus, illius liberalitatem neque tem- 3.1
porariam neque callidam fuisse. id ex ipsis rebus ac temporibus iudi- 4.1
cari potest, quod non florentibus se uenditauit, sed afflictis semper
succurrit: qui quidem Seruiliam, Bruti matrem, non minus post mor-
tem eius quam florentem coluerit. sic liberalitate utens nullas inimici- 5.1
tias gessit, quod neque laedebat quemquam neque, si quam iniuriam
acceperat, non malebat obliuisci quam ulcisci. idem immortali memo-
ria percepta retinebat beneficia; quae autem ipse tribuerat, tam diu
meminerat, quoad ille gratus erat, qui acceperat. itaque hic fecit ut 6.1
uere dictum uideatur:
    sui cuique mores fingunt fortunam hominibus.
neque tamen ille prius fortunam quam se ipse finxit, qui cauit ne qua
in re iure plecteretur. 5
  His ergo rebus effecit ut M. Vipsanius Agrippa, intima familiari- 12.1.1
tate coniunctus adulescenti Caesari, cum propter suam gratiam et
Caesaris potentiam nullius condicionis non haberet potestatem, potissi-
mum eius deligeret affinitatem praeoptaretque equitis Romani filiam
generosarum nuptiis. atque harum nuptiarum conciliator fuit (non 2.1
est enim celandum) M. Antonius, triumuir rei publicae <constituen-
dae>, cuius gratia cum augere possessiones posset suas, tantum afuit
a cupiditate pecuniae, ut nulla in re usus sit ea nisi in deprecandis
amicorum aut periculis aut incommodis. quod quidem sub ipsa pro- 3.1
scriptione perillustre fuit. nam cum L. Saufei equitis Romani, aequalis
sui, qui complures annos studio ductus philosophiae habitabat <Athe-
nis> habebatque in Italia pretiosas possessiones, triumuiri bona uen-
didissent consuetudine ea, qua tum res gerebantur, Attici labore atque 5
industria factum est ut eodem nuntio Saufeius fieret certior se patri-
monium amisisse et recuperasse. idem L. Iulium Calidum, quem post 4.1
Lucreti Catullique mortem multo elegantissimum poetam nostram tu-
lisse aetatem uere uideor posse contendere, neque minus uirum bo-
num optimisque artibus eruditum, post proscriptionem equitum prop-
ter magnas eius Africanas possessiones in proscriptorum numerum a 5
P. Volumnio, praefecto fabrum Antonii, absentem relatum expediuit.
quod in praesenti utrum ei laboriosius an gloriosius fuerit, difficile est 5.1
iudicare, quod in eorum periculis non secus absentes quam praesentes
amicos Attico esse curae cognitum est.
  Neque uero ille minus bonus pater familias habitus est quam ciuis. 13.1.1
nam cum esset pecuniosus, nemo illo minus fuit emax, minus aedi-
ficator. neque tamen non in primis bene habitauit omnibusque opti-
mis rebus usus est. nam domum habuit in colle Quirinali Tamphilia- 2.1
nam, ab auunculo hereditate relictam, cuius amoenitas non aedificio,
sed silua constabat: ipsum enim tectum antiquitus constitutum plus
salis quam sumptus habebat: in quo nihil commutauit, nisi si quid
uetustate coactus est. usus est familia, si utilitate iudicandum est, 3.1
optima, si forma, uix mediocri. namque in ea erant pueri litteratissimi,
anagnostae optimi et plurimi librarii, ut ne pedisequus quidem quis-
quam esset, qui non utrumque horum pulchre facere posset, pari modo
artifices ceteri, quos cultus domesticus desiderat, adprime boni. neque 4.1
tamen horum quemquam nisi domi natum domique factum habuit:
quod est signum non solum continentiae, sed etiam diligentiae. nam
et non intemperanter concupiscere, quod a plurimis uideas, continentis
debet duci, et potius diligentia quam pretio parare non mediocris 5
est industriae. elegans, non magnificus, splendidus, non sumptuosus: 5.1
omnique diligentia munditiam, non affluentiam affectabat. supellex
modica, non multa, ut in neutram partem conspici posset. nec prae- 6.1
teribo, quamquam nonnullis leue uisum iri putem, cum in primis
lautus esset eques Romanus et non parum liberaliter domum suam
omnium ordinum homines inuitaret, non amplius quam terna milia
peraeque in singulos menses ex ephemeride eum expensum sumptui 5
ferre solitum. atque hoc non auditum, sed cognitum praedica- 7.1
mus: saepe enim propter familiaritatem domesticis rebus inter-
fuimus.
  Nemo in conuiuio eius aliud acroama audiuit quam anagnosten, 14.1.1
quod nos quidem iucundissimum arbitramur; neque umquam sine
aliqua lectione apud eum cenatum est, ut non minus animo quam
uentre conuiuae delectarentur: namque eos uocabat, quorum mores 2.1
a suis non abhorrerent. cum tanta pecuniae facta esset accessio, nihil
de cotidiano cultu mutauit, nihil de uitae consuetudine, tantaque usus
est moderatione, ut neque in sestertio uicies, quod a patre acceperat,
parum se splendide gesserit neque in sestertio centies affluentius 5
uixerit, quam instituerat, parique fastigio steterit in utraque fortuna.
nullos habuit hortos, nullam suburbanam aut maritimam sumptuo- 3.1
sam uillam, neque in Italia, praeter Arretinum et Nomentanum, rusti-
cum praedium, omnisque eius pecuniae reditus constabat in Epiro-
ticis et urbanis possessionibus. ex quo cognosci potest usum eum pecu-
niae non magnitudine, sed ratione metiri solitum. 5
  Mendacium neque dicebat neque pati poterat. itaque eius comitas 15.1.1
non sine seueritate erat neque grauitas sine facilitate, ut difficile esset
intellectu, utrum eum amici magis uererentur an amarent. quidquid
rogabatur, religiose promittebat, quod non liberalis, sed leuis arbi-
trabatur polliceri quod praestare non posset. idem in tuendo, quod 2.1
semel annuisset, tanta erat cura, ut non mandatam, sed suam rem
uideretur agere. numquam suscepti negotii eum pertaesum est: suam
enim existimationem in ea re agi putabat, qua nihil habebat carius.
quo fiebat ut omnia Ciceronum, M. Catonis, Q. Hortensii, Auli Tor- 3.1
quati, multorum praeterea equitum Romanorum negotia procuraret.
ex quo iudicari poterat non inertia, sed iudicio fugisse rei publicae pro-
curationem.
  Humanitatis uero nullum adferre maius testimonium possum, quam 16.1.1
quod adulescens idem seni Sullae fuit iucundissimus, senex adules-
centi M. Bruto, cum aequalibus autem suis Q. Hortensio et M. Cice-
rone sic uixit, ut iudicare difficile sit, cui aetati fuerit aptissimus.
quamquam eum praecipue dilexit Cicero, ut ne frater quidem ei 2.1
Quintus carior fuerit aut familiarior. ei rei sunt indicio praeter eos 3.1
libros, in quibus de eo facit mentionem, qui in uulgus sunt editi, unde-
cim uolumina epistularum, ab consulatu eius usque ad extremum
tempus ad Atticum missarum: quae qui legat, non multum desideret
historiam contextam eorum temporum. sic enim omnia de studiis 4.1
principum, uitiis ducum, mutationibus rei publicae perscripta sunt,
ut nihil in eis non appareat et facile existimari possit, prudentiam
quodam modo esse diuinationem. non enim Cicero ea solum, quae uiuo
se acciderunt, futura praedixit, sed etiam, quae nunc usu ueniunt, 5
cecinit ut uates.
  De pietate autem Attici quid plura commemorem? cum hoc ipsum 17.1.1
uere gloriantem audierim in funere matris suae, quam extulit anno-
rum nonaginta, cum ipse <esset> septem et sexaginta, se numquam
cum matre in gratiam redisse, numquam cum sorore fuisse in simul-
tate, quam prope aequalem habebat. quod est signum aut nullam um- 2.1
quam inter eos querimoniam intercessisse, aut hunc ea fuisse in suos
indulgentia, ut, quos amare deberet, irasci eis nefas duceret. neque id 3.1
fecit natura solum, quamquam omnes ei paremus, sed etiam doctrina:
nam principum philosophorum ita percepta habuit praecepta, ut iis
ad uitam agendam, non ad ostentationem uteretur.
  Moris etiam maiorum summus imitator fuit antiquitatisque ama- 18.1.1
tor, quam adeo diligenter habuit cognitam, ut eam totam in eo uolu-
mine exposuerit, quo magistratus ordinauit. nulla enim lex neque pax 2.1
neque bellum neque res illustris est populi Romani, quae non in eo
suo tempore sit notata, et, quod difficillimum fuit, sic familiarum
originem subtexuit, ut ex eo clarorum uirorum propagines possimus
cognoscere. fecit hoc idem separatim in aliis libris, ut M. Bruti ro- 3.1
gatu Iuniam familiam a stirpe ad hanc aetatem ordine enumerauerit,
notans, qui a quo ortus quos honores quibusque temporibus cepisset:
pari modo Marcelli Claudii de Marcellorum, Scipionis Cornelii et Fabii 4.1
Maximi Fabiorum et Aemiliorum. quibus libris nihil potest esse dul-
cius iis, qui aliquam cupiditatem habent notitiae clarorum uirorum.
attigit poeticen quoque, credimus, ne eius expers esset suauitatis. 5.1
namque uersibus, qui honore rerumque gestarum amplitudine ceteros
Romani populi praestiterunt, exposuit ita, ut sub singulorum imagi- 6.1
nibus facta magistratusque eorum non amplius quaternis quinisque
uersibus descripserit: quod uix credendum sit tantas res tam breuiter
potuisse declarari. est etiam unus liber Graece confectus, de consu-
latu Ciceronis. 5
  <Haec> hactenus Attico uiuo edita a nobis sunt. nunc, quoniam 19.1.1
fortuna nos superstites ei esse uoluit, reliqua persequemur et, quan-
tum poterimus, rerum exemplis lectores docebimus, sicut supra signi-
ficauimus, suos cuique mores plerumque conciliare fortunam. nam- 2.1
que hic contentus ordine equestri, quo erat ortus, in adfinitatem perue-
nit imperatoris Diui filii, cum iam ante familiaritatem eius esset con-
secutus nulla alia re quam elegantia uitae, qua ceteros ceperat prin-
cipes ciuitatis dignitate pari, fortuna humiliores. tanta enim prospe- 3.1
ritas Caesarem est consecuta, ut nihil ei non tribuerit fortuna, quod
cuiquam ante detulerit, et conciliarit, quod nemo adhuc ciuis Romanus
quiuit consequi. nata est autem Attico neptis ex Agrippa, cui uirgi- 4.1
nem filiam collocarat. hanc Caesar uix anniculam Ti. Claudio Neroni,
Drusilla nato, priuigno suo, despondit: quae coniunctio necessitudi-
nem eorum sanxit, familiaritatem reddidit frequentiorem. quamuis 20.1.1
ante haec sponsalia non solum, cum ab urbe abesset, numquam ad
suorum quemquam litteras misit, quin Attico mitteret, quid ageret,
in primis quid legeret quibusque in locis et quamdiu esset moraturus,
sed etiam, cum esset in urbe et propter infinitas suas occupationes 2.1
minus saepe, quam uellet, Attico frueretur, nullus dies temere inter-
cessit, quo non ad eum scriberet, cum modo aliquid de antiquitate ab
eo requireret, modo aliquam quaestionem poeticam ei proponeret,
interdum iocans eius uerbosiores eliceret epistulas. ex quo accidit, 3.1
cum aedis Iouis Feretrii in Capitolio, ab Romulo constituta, uetustate
atque incuria detecta prolaberetur, ut Attici admonitu Caesar eam
reficiendam curaret. neque uero a M. Antonio minus absens litteris 4.1
colebatur, adeo ut accurate ille ex ultumis terris, quid ageret, curae
sibi haberet certiorem facere Atticum. hoc quale sit, facilius existi- 5.1
mabit is, qui iudicare poterit, quantae sit sapientiae eorum retinere
usum beniuolentiamque, inter quos maximarum rerum non solum
aemulatio, sed etiam obtrectatio tanta intercedebat, quantam fuit
incidere necesse inter Caesarem atque Antonium, cum se uterque prin- 5
cipem non solum urbis Romae, sed orbis terrarum esse cuperet.
  Tali modo cum septem et septuaginta annos complesset atque ad 21.1.1
extremam senectutem non minus dignitate quam gratia fortunaque
creuisset (multas enim hereditates nulla alia re quam bonitate conse-
cutus <est>) tantaque prosperitate usus esset ualetudinis, ut annis
triginta medicina non indiguisset, nactus est morbum, quem initio 2.1
et ipse et medici contempserunt: nam putarunt esse tenesmon, cui re-
media celeria faciliaque proponebantur. in hoc cum tres menses sine 3.1
ullis doloribus, praeterquam quos ex curatione capiebat, consumpsis-
set, subito tanta uis morbi in imum intestinum prorupit, ut extremo
tempore per lumbos fistulae puris eruperint. atque hoc priusquam ei 4.1
accideret, postquam in dies dolores accrescere febresque accessisse
sensit, Agrippam generum ad se accersi iussit et cum eo L. Cornelium
Balbum Sextumque Peducaeum. hos ut uenisse uidit, in cubitum 5.1
innixus 'quantam' inquit 'curam diligentiamque in ualetudine mea
tuenda hoc tempore adhibuerim, cum uos testes habeam, nihil necesse
est pluribus uerbis commemorare. quibus quoniam, ut spero, satis-
feci, me nihil reliqui fecisse, quod ad sanandum me pertineret, reli- 5
quum est ut egomet mihi consulam. id uos ignorare nolui: nam mihi
stat alere morbum desinere. namque his diebus quidquid cibi sumpsi, 6.1
ita produxi uitam, ut auxerim dolores sine spe salutis. quare a uobis
peto, primum ut consilium probetis meum, deinde ne frustra dehortan-
do impedire conemini.'
  Hac oratione habita tanta constantia uocis atque uultus, ut non ex 22.1.1
uita, sed ex domo in domum uideretur migrare, cum quidem Agrippa 2.1
eum flens atque osculans oraret atque obsecraret, ne ad id quod natura
cogeret ipse quoque sibi acceleraret letum, et, quoniam tum quoque
posset temporibus superesse, se sibi suisque reseruaret, preces eius
taciturna sua obstinatione depressit. sic cum biduum cibo se abstinuis- 3.1
set, subito febris decessit leuiorque morbus esse coepit. tamen pro-
positum nihilo setius peregit. itaque die quinto, postquam id consi-
lium inierat, pridie kal. Aprilis Cn. Domitio C. Sosio consulibus de-
cessit. elatus est in lecticula, ut ipse praescripserat, sine ulla pompa 4.1
funeris, comitantibus omnibus bonis, maxima uulgi frequentia. se-
pultus est iuxta uiam Appiam ad quintum lapidem in monumento
Q. Caecilii, auunculi sui.