| LIBER III | |
| Postquam res Asiae Priamique euertere gentem | 3.1 |
| immeritam uisum superis, ceciditque superbum | |
| Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troia, | |
| diuersa exsilia et desertas quaerere terras | |
| auguriis agimur diuum, classemque sub ipsa | 5 |
| Antandro et Phrygiae molimur montibus Idae, | |
| incerti quo fata ferant, ubi sistere detur, | |
| contrahimusque uiros. uix prima inceperat aestas | |
| et pater Anchises dare fatis uela iubebat, | |
| litora cum patriae lacrimans portusque relinquo | 10 |
| et campos ubi Troia fuit. feror exsul in altum | |
| cum sociis natoque penatibus et magnis dis. | |
| Terra procul uastis colitur Mauortia campis | |
| (Thraces arant) acri quondam regnata Lycurgo, | |
| hospitium antiquum Troiae sociique penates | 15 |
| dum fortuna fuit. feror huc et litore curuo | |
| moenia prima loco fatis ingressus iniquis | |
| Aeneadasque meo nomen de nomine fingo. | |
| sacra Dionaeae matri diuisque ferebam | |
| auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem | 20 |
| caelicolum regi mactabam in litore taurum. | |
| forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo | |
| uirgulta et densis hastilibus horrida myrtus. | |
| accessi uiridemque ab humo conuellere siluam | |
| conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, | 25 |
| horrendum et dictu uideo mirabile monstrum. | |
| nam quae prima solo ruptis radicibus arbos | |
| uellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae | |
| et terram tabo maculant. mihi frigidus horror | |
| membra quatit gelidusque coit formidine sanguis. | 30 |
| rursus et alterius lentum conuellere uimen | |
| insequor et causas penitus temptare latentis; | |
| ater et alterius sequitur de cortice sanguis. | |
| multa mouens animo Nymphas uenerabar agrestis | |
| Gradiuumque patrem, Geticis qui praesidet aruis, | 35 |
| rite secundarent uisus omenque leuarent. | |
| tertia sed postquam maiore hastilia nisu | |
| adgredior genibusque aduersae obluctor harenae, | |
| (eloquar an sileam?) gemitus lacrimabilis imo | |
| auditur tumulo et uox reddita fertur ad auris: | 40 |
| 'quid miserum, Aenea, laceras? iam parce sepulto, | |
| parce pias scelerare manus. non me tibi Troia | |
| externum tulit aut cruor hic de stipite manat. | |
| heu fuge crudelis terras, fuge litus auarum: | |
| nam Polydorus ego. hic confixum ferrea texit | 45 |
| telorum seges et iaculis increuit acutis.' | |
| tum uero ancipiti mentem formidine pressus | |
| obstipui steteruntque comae et uox faucibus haesit. | |
| Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno | |
| infelix Priamus furtim mandarat alendum | 50 |
| Threicio regi, cum iam diffideret armis | |
| Dardaniae cingique urbem obsidione uideret. | |
| ille, ut opes fractae Teucrum et Fortuna recessit, | |
| res Agamemnonias uictriciaque arma secutus | |
| fas omne abrumpit: Polydorum obtruncat, et auro | 55 |
| ui potitur. quid non mortalia pectora cogis, | |
| auri sacra fames! postquam pauor ossa reliquit, | |
| delectos populi ad proceres primumque parentem | |
| monstra deum refero, et quae sit sententia posco. | |
| omnibus idem animus, scelerata excedere terra, | 60 |
| linqui pollutum hospitium et dare classibus Austros. | |
| ergo instauramus Polydoro funus, et ingens | |
| aggeritur tumulo tellus; stant Manibus arae | |
| caeruleis maestae uittis atraque cupresso, | |
| et circum Iliades crinem de more solutae; | 65 |
| inferimus tepido spumantia cymbia lacte | |
| sanguinis et sacri pateras, animamque sepulcro | |
| condimus et magna supremum uoce ciemus. | |
| Inde ubi prima fides pelago, placataque uenti | |
| dant maria et lenis crepitans uocat Auster in altum, | 70 |
| deducunt socii nauis et litora complent; | |
| prouehimur portu terraeque urbesque recedunt. | |
| sacra mari colitur medio gratissima tellus | |
| Nereidum matri et Neptuno Aegaeo, | |
| quam pius arquitenens oras et litora circum | 75 |
| errantem Mycono e celsa Gyaroque reuinxit, | |
| immotamque coli dedit et contemnere uentos. | |
| huc feror, haec fessos tuto placidissima portu | |
| accipit; egressi ueneramur Apollinis urbem. | |
| rex Anius, rex idem hominum Phoebique sacerdos, | 80 |
| uittis et sacra redimitus tempora lauro | |
| occurrit; ueterem Anchisen agnouit amicum. | |
| iungimus hospitio dextras et tecta subimus. | |
| Templa dei saxo uenerabar structa uetusto: | |
| 'da propriam, Thymbraee, domum; da moenia fessis | 85 |
| et genus et mansuram urbem; serua altera Troiae | |
| Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli. | |
| quem sequimur? quoue ire iubes? ubi ponere sedes? | |
| da, pater, augurium atque animis inlabere nostris.' | |
| uix ea fatus eram: tremere omnia uisa repente, | 90 |
| liminaque laurusque dei, totusque moueri | |
| mons circum et mugire adytis cortina reclusis. | |
| summissi petimus terram et uox fertur ad auris: | |
| 'Dardanidae duri, quae uos a stirpe parentum | |
| prima tulit tellus, eadem uos ubere laeto | 95 |
| accipiet reduces. antiquam exquirite matrem. | |
| hic domus Aeneae cunctis dominabitur oris | |
| et nati natorum et qui nascentur ab illis.' | |
| haec Phoebus; mixtoque ingens exorta tumultu | |
| laetitia, et cuncti quae sint ea moenia quaerunt, | 100 |
| quo Phoebus uocet errantis iubeatque reuerti. | |
| tum genitor ueterum uoluens monimenta uirorum | |
| 'audite, o proceres,' ait 'et spes discite uestras. | |
| Creta Iouis magni medio iacet insula ponto, | |
| mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae. | 105 |
| centum urbes habitant magnas, uberrima regna, | |
| maximus unde pater, si rite audita recordor, | |
| Teucrus Rhoeteas primum est aduectus in oras, | |
| optauitque locum regno. nondum Ilium et arces | |
| Pergameae steterant; habitabant uallibus imis. | 110 |
| hinc mater cultrix Cybeli Corybantiaque aera | |
| Idaeumque nemus, hinc fida silentia sacris, | |
| et iuncti currum dominae subiere leones. | |
| ergo agite et diuum ducunt qua iussa sequamur: | |
| placemus uentos et Cnosia regna petamus. | 115 |
| nec longo distant cursu: modo Iuppiter adsit, | |
| tertia lux classem Cretaeis sistet in oris.' | |
| sic fatus meritos aris mactauit honores, | |
| taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo, | |
| nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam. | 120 |
| Fama uolat pulsum regnis cessisse paternis | |
| Idomenea ducem, desertaque litora Cretae, | |
| hoste uacare domum sedesque astare relictas. | |
| linquimus Ortygiae portus pelagoque uolamus | |
| bacchatamque iugis Naxon uiridemque Donusam, | 125 |
| Olearon niueamque Paron sparsasque per aequor | |
| Cycladas, et crebris legimus freta concita terris. | |
| nauticus exoritur uario certamine clamor: | |
| hortantur socii Cretam proauosque petamus. | |
| prosequitur surgens a puppi uentus euntis, | 130 |
| et tandem antiquis Curetum adlabimur oris. | |
| ergo auidus muros optatae molior urbis | |
| Pergameamque uoco, et laetam cognomine gentem | |
| hortor amare focos arcemque attollere tectis. | |
| Iamque fere sicco subductae litore puppes, | 135 |
| conubiis aruisque nouis operata iuuentus, | |
| iura domosque dabam, subito cum tabida membris | |
| corrupto caeli tractu miserandaque uenit | |
| arboribusque satisque lues et letifer annus. | |
| linquebant dulcis animas aut aegra trahebant | 140 |
| corpora; tum sterilis exurere Sirius agros, | |
| arebant herbae et uictum seges aegra negabat. | |
| rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso | |
| hortatur pater ire mari ueniamque precari, | |
| quam fessis finem rebus ferat, unde laborum | 145 |
| temptare auxilium iubeat, quo uertere cursus. | |
| Nox erat et terris animalia somnus habebat: | |
| effigies sacrae diuum Phrygiique penates, | |
| quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis | |
| extuleram, uisi ante oculos astare iacentis | 150 |
| in somnis multo manifesti lumine, qua se | |
| plena per insertas fundebat luna fenestras; | |
| tum sic adfari et curas his demere dictis: | |
| 'quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est, | |
| hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit. | 155 |
| nos te Dardania incensa tuaque arma secuti, | |
| nos tumidum sub te permensi classibus aequor, | |
| idem uenturos tollemus in astra nepotes | |
| imperiumque urbi dabimus. tu moenia magnis | |
| magna para longumque fugae ne linque laborem. | 160 |
| mutandae sedes. non haec tibi litora suasit | |
| Delius aut Cretae iussit considere Apollo. | |
| est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt, | |
| terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae; | |
| Oenotri coluere uiri; nunc fama minores | 165 |
| Italiam dixisse ducis de nomine gentem. | |
| hae nobis propriae sedes, hinc Dardanus ortus | |
| Iasiusque pater, genus a quo principe nostrum. | |
| surge age et haec laetus longaeuo dicta parenti | |
| haud dubitanda refer: Corythum terrasque requirat | 170 |
| Ausonias; Dictaea negat tibi Iuppiter arua.' | |
| talibus attonitus uisis et uoce deorum | |
| (nec sopor illud erat, sed coram agnoscere uultus | |
| uelatasque comas praesentiaque ora uidebar; | |
| tum gelidus toto manabat corpore sudor) | 175 |
| corripio e stratis corpus tendoque supinas | |
| ad caelum cum uoce manus et munera libo | |
| intemerata focis. perfecto laetus honore | |
| Anchisen facio certum remque ordine pando. | |
| agnouit prolem ambiguam geminosque parentis, | 180 |
| seque nouo ueterum deceptum errore locorum. | |
| tum memorat: 'nate, Iliacis exercite fatis, | |
| sola mihi talis casus Cassandra canebat. | |
| nunc repeto haec generi portendere debita nostro | |
| et saepe Hesperiam, saepe Itala regna uocare. | 185 |
| sed quis ad Hesperiae uenturos litora Teucros | |
| crederet? aut quem tum uates Cassandra moueret? | |
| cedamus Phoebo et moniti meliora sequamur.' | |
| sic ait, et cuncti dicto paremus ouantes. | |
| hanc quoque deserimus sedem paucisque relictis | 190 |
| uela damus uastumque caua trabe currimus aequor. | |
| Postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae | |
| apparent terrae, caelum undique et undique pontus, | |
| tum mihi caeruleus supra caput astitit imber | |
| noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris. | 195 |
| continuo uenti uoluunt mare magnaque surgunt | |
| aequora, dispersi iactamur gurgite uasto; | |
| inuoluere diem nimbi et nox umida caelum | |
| abstulit, ingeminant abruptis nubibus ignes, | |
| excutimur cursu et caecis erramus in undis. | 200 |
| ipse diem noctemque negat discernere caelo | |
| nec meminisse uiae media Palinurus in unda. | |
| tris adeo incertos caeca caligine soles | |
| erramus pelago, totidem sine sidere noctes. | |
| quarto terra die primum se attollere tandem | 205 |
| uisa, aperire procul montis ac uoluere fumum. | |
| uela cadunt, remis insurgimus; haud mora, nautae | |
| adnixi torquent spumas et caerula uerrunt. | |
| seruatum ex undis Strophadum me litora primum | |
| excipiunt. Strophades Graio stant nomine dictae | 210 |
| insulae Ionio in magno, quas dira Celaeno | |
| Harpyiaeque colunt aliae, Phineia postquam | |
| clausa domus mensasque metu liquere priores. | |
| tristius haud illis monstrum, nec saeuior ulla | |
| pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis. | 215 |
| uirginei uolucrum uultus, foedissima uentris | |
| proluuies uncaeque manus et pallida semper | |
| ora fame. | |
| huc ubi delati portus intrauimus, ecce | |
| laeta boum passim campis armenta uidemus | 220 |
| caprigenumque pecus nullo custode per herbas. | |
| inruimus ferro et diuos ipsumque uocamus | |
| in partem praedamque Iouem; tum litore curuo | |
| exstruimusque toros dapibusque epulamur opimis. | |
| at subitae horrifico lapsu de montibus adsunt | 225 |
| Harpyiae et magnis quatiunt clangoribus alas, | |
| diripiuntque dapes contactuque omnia foedant | |
| immundo; tum uox taetrum dira inter odorem. | |
| rursum in secessu longo sub rupe cauata | |
| [arboribus clausam circum atque horrentibus umbris] | 230 |
| instruimus mensas arisque reponimus ignem; | |
| rursum ex diuerso caeli caecisque latebris | |
| turba sonans praedam pedibus circumuolat uncis, | |
| polluit ore dapes. sociis tunc arma capessant | |
| edico, et dira bellum cum gente gerendum. | 235 |
| haud secus ac iussi faciunt tectosque per herbam | |
| disponunt ensis et scuta latentia condunt. | |
| ergo ubi delapsae sonitum per curua dedere | |
| litora, dat signum specula Misenus ab alta | |
| aere cauo. inuadunt socii et noua proelia temptant, | 240 |
| obscenas pelagi ferro foedare uolucris. | |
| sed neque uim plumis ullam nec uulnera tergo | |
| accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsae | |
| semesam praedam et uestigia foeda relinquunt. | |
| una in praecelsa consedit rupe Celaeno, | 245 |
| infelix uates, rumpitque hanc pectore uocem; | |
| 'bellum etiam pro caede boum stratisque iuuencis, | |
| Laomedontiadae, bellumne inferre paratis | |
| et patrio Harpyias insontis pellere regno? | |
| accipite ergo animis atque haec mea figite dicta, | 250 |
| quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo | |
| praedixit, uobis Furiarum ego maxima pando. | |
| Italiam cursu petitis uentisque uocatis: | |
| ibitis Italiam portusque intrare licebit. | |
| sed non ante datam cingetis moenibus urbem | 255 |
| quam uos dira fames nostraeque iniuria caedis | |
| ambesas subigat malis absumere mensas.' | |
| dixit, et in siluam pennis ablata refugit. | |
| at sociis subita gelidus formidine sanguis | |
| deriguit: cecidere animi, nec iam amplius armis, | 260 |
| sed uotis precibusque iubent exposcere pacem, | |
| siue deae seu sint dirae obscenaeque uolucres. | |
| et pater Anchises passis de litore palmis | |
| numina magna uocat meritosque indicit honores: | |
| 'di, prohibete minas; di, talem auertite casum | 265 |
| et placidi seruate pios.' tum litore funem | |
| deripere excussosque iubet laxare rudentis. | |
| tendunt uela Noti: fugimus spumantibus undis | |
| qua cursum uentusque gubernatorque uocabat. | |
| iam medio apparet fluctu nemorosa Zacynthos | 270 |
| Dulichiumque Sameque et Neritos ardua saxis. | |
| effugimus scopulos Ithacae, Laertia regna, | |
| et terram altricem saeui exsecramur Vlixi. | |
| mox et Leucatae nimbosa cacumina montis | |
| et formidatus nautis aperitur Apollo. | 275 |
| hunc petimus fessi et paruae succedimus urbi; | |
| ancora de prora iacitur, stant litore puppes. | |
| Ergo insperata tandem tellure potiti | |
| lustramurque Ioui uotisque incendimus aras, | |
| Actiaque Iliacis celebramus litora ludis. | 280 |
| exercent patrias oleo labente palaestras | |
| nudati socii: iuuat euasisse tot urbes | |
| Argolicas mediosque fugam tenuisse per hostis. | |
| interea magnum sol circumuoluitur annum | |
| et glacialis hiems Aquilonibus asperat undas. | 285 |
| aere cauo clipeum, magni gestamen Abantis, | |
| postibus aduersis figo et rem carmine signo: | |
| aeneas haec de danais victoribvs arma; | |
| linquere tum portus iubeo et considere transtris. | |
| certatim socii feriunt mare et aequora uerrunt: | 290 |
| protinus aërias Phaeacum abscondimus arces | |
| litoraque Epiri legimus portuque subimus | |
| Chaonio et celsam Buthroti accedimus urbem. | |
| Hic incredibilis rerum fama occupat auris, | |
| Priamiden Helenum Graias regnare per urbis | 295 |
| coniugio Aeacidae Pyrrhi sceptrisque potitum, | |
| et patrio Andromachen iterum cessisse marito. | |
| obstipui, miroque incensum pectus amore | |
| compellare uirum et casus cognoscere tantos. | |
| progredior portu classis et litora linquens, | 300 |
| sollemnis cum forte dapes et tristia dona | |
| ante urbem in luco falsi Simoentis ad undam | |
| libabat cineri Andromache manisque uocabat | |
| Hectoreum ad tumulum, uiridi quem caespite inanem | |
| et geminas, causam lacrimis, sacrauerat aras. | 305 |
| ut me conspexit uenientem et Troia circum | |
| arma amens uidit, magnis exterrita monstris | |
| deriguit uisu in medio, calor ossa reliquit, | |
| labitur, et longo uix tandem tempore fatur: | |
| 'uerane te facies, uerus mihi nuntius adfers, | 310 |
| nate dea? uiuisne? aut, si lux alma recessit, | |
| Hector ubi est?' dixit, lacrimasque effudit et omnem | |
| impleuit clamore locum. uix pauca furenti | |
| subicio et raris turbatus uocibus hisco: | |
| 'uiuo equidem uitamque extrema per omnia duco; | 315 |
| ne dubita, nam uera uides. | |
| heu! quis te casus deiectam coniuge tanto | |
| excipit, aut quae digna satis fortuna reuisit, | |
| Hectoris Andromache? Pyrrhin conubia seruas?' | |
| deiecit uultum et demissa uoce locuta est: | 320 |
| 'o felix una ante alias Priameia uirgo, | |
| hostilem ad tumulum Troiae sub moenibus altis | |
| iussa mori, quae sortitus non pertulit ullos | |
| nec uictoris heri tetigit captiua cubile! | |
| nos patria incensa diuersa per aequora uectae | 325 |
| stirpis Achilleae fastus iuuenemque superbum | |
| seruitio enixae tulimus; qui deinde secutus | |
| Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosque hymenaeos | |
| me famulo famulamque Heleno transmisit habendam. | |
| ast illum ereptae magno flammatus amore | 330 |
| coniugis et scelerum furiis agitatus Orestes | |
| excipit incautum patriasque obtruncat ad aras. | |
| morte Neoptolemi regnorum reddita cessit | |
| pars Heleno, qui Chaonios cognomine campos | |
| Chaoniamque omnem Troiano a Chaone dixit, | 335 |
| Pergamaque Iliacamque iugis hanc addidit arcem. | |
| sed tibi qui cursum uenti, quae fata dedere? | |
| aut quisnam ignarum nostris deus appulit oris? | |
| quid puer Ascanius? superatne et uescitur aura? | |
| quem tibi iam Troia— | 340 |
| ecqua tamen puero est amissae cura parentis? | |
| ecquid in antiquam uirtutem animosque uirilis | |
| et pater Aeneas et auunculus excitat Hector?' | |
| talia fundebat lacrimans longosque ciebat | |
| incassum fletus, cum sese a moenibus heros | 345 |
| Priamides multis Helenus comitantibus adfert, | |
| agnoscitque suos laetusque ad limina ducit, | |
| et multum lacrimas uerba inter singula fundit. | |
| procedo et paruam Troiam simulataque magnis | |
| Pergama et arentem Xanthi cognomine riuum | 350 |
| agnosco, Scaeaeque amplector limina portae; | |
| nec non et Teucri socia simul urbe fruuntur. | |
| illos porticibus rex accipiebat in amplis: | |
| aulai medio libabant pocula Bacchi | |
| impositis auro dapibus, paterasque tenebant. | 355 |
| Iamque dies alterque dies processit, et aurae | |
| uela uocant tumidoque inflatur carbasus Austro: | |
| his uatem adgredior dictis ac talia quaeso: | |
| 'Troiugena, interpres diuum, qui numina Phoebi, | |
| qui tripodas Clarii et laurus, qui sidera sentis | 360 |
| et uolucrum linguas et praepetis omina pennae, | |
| fare age (namque omnis cursum mihi prospera dixit | |
| religio, et cuncti suaserunt numine diui | |
| Italiam petere et terras temptare repostas; | |
| sola nouum dictuque nefas Harpyia Celaeno | 365 |
| prodigium canit et tristis denuntiat iras | |
| obscenamque famem), quae prima pericula uito? | |
| quidue sequens tantos possim superare labores?' | |
| hic Helenus caesis primum de more iuuencis | |
| exorat pacem diuum uittasque resoluit | 370 |
| sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe, | |
| ipse manu multo suspensum numine ducit, | |
| atque haec deinde canit diuino ex ore sacerdos: | |
| 'Nate dea (nam te maioribus ire per altum | |
| auspiciis manifesta fides; sic fata deum rex | 375 |
| sortitur uoluitque uices, is uertitur ordo), | |
| pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres | |
| aequora et Ausonio possis considere portu, | |
| expediam dictis; prohibent nam cetera Parcae | |
| scire Helenum farique uetat Saturnia Iuno. | 380 |
| principio Italiam, quam tu iam rere propinquam | |
| uicinosque, ignare, paras inuadere portus, | |
| longa procul longis uia diuidit inuia terris. | |
| ante et Trinacria lentandus remus in unda | |
| et salis Ausonii lustrandum nauibus aequor | 385 |
| infernique lacus Aeaeaeque insula Circae, | |
| quam tuta possis urbem componere terra. | |
| signa tibi dicam, tu condita mente teneto: | |
| cum tibi sollicito secreti ad fluminis undam | |
| litoreis ingens inuenta sub ilicibus sus | 390 |
| triginta capitum fetus enixa iacebit, | |
| alba solo recubans, albi circum ubera nati, | |
| is locus urbis erit, requies ea certa laborum. | |
| nec tu mensarum morsus horresce futuros: | |
| fata uiam inuenient aderitque uocatus Apollo. | 395 |
| has autem terras Italique hanc litoris oram, | |
| proxima quae nostri perfunditur aequoris aestu, | |
| effuge; cuncta malis habitantur moenia Grais. | |
| hic et Narycii posuerunt moenia Locri, | |
| et Sallentinos obsedit milite campos | 400 |
| Lyctius Idomeneus; hic illa ducis Meliboei | |
| parua Philoctetae subnixa Petelia muro. | |
| quin ubi transmissae steterint trans aequora classes | |
| et positis aris iam uota in litore solues, | |
| purpureo uelare comas adopertus amictu, | 405 |
| ne qua inter sanctos ignis in honore deorum | |
| hostilis facies occurrat et omina turbet. | |
| hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto; | |
| hac casti maneant in religione nepotes. | |
| ast ubi digressum Siculae te admouerit orae | 410 |
| uentus, et angusti rarescent claustra Pelori, | |
| laeua tibi tellus et longo laeua petantur | |
| aequora circuitu; dextrum fuge litus et undas. | |
| haec loca ui quondam et uasta conuulsa ruina | |
| (tantum aeui longinqua ualet mutare uetustas) | 415 |
| dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus | |
| una foret: uenit medio ui pontus et undis | |
| Hesperium Siculo latus abscidit, aruaque et urbes | |
| litore diductas angusto interluit aestu. | |
| dextrum Scylla latus, laeuum implacata Charybdis | 420 |
| obsidet, atque imo barathri ter gurgite uastos | |
| sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras | |
| erigit alternos, et sidera uerberat unda. | |
| at Scyllam caecis cohibet spelunca latebris | |
| ora exsertantem et nauis in saxa trahentem. | 425 |
| prima hominis facies et pulchro pectore uirgo | |
| pube tenus, postrema immani corpore pistrix | |
| delphinum caudas utero commissa luporum. | |
| praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni | |
| cessantem, longos et circumflectere cursus, | 430 |
| quam semel informem uasto uidisse sub antro | |
| Scyllam et caeruleis canibus resonantia saxa. | |
| praeterea, si qua est Heleno prudentia uati, | |
| si qua fides, animum si ueris implet Apollo, | |
| unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum | 435 |
| praedicam et repetens iterumque iterumque monebo, | |
| Iunonis magnae primum prece numen adora, | |
| Iunoni cane uota libens dominamque potentem | |
| supplicibus supera donis: sic denique uictor | |
| Trinacria finis Italos mittere relicta. | 440 |
| huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem | |
| diuinosque lacus et Auerna sonantia siluis, | |
| insanam uatem aspicies, quae rupe sub ima | |
| fata canit foliisque notas et nomina mandat. | |
| quaecumque in foliis descripsit carmina uirgo | 445 |
| digerit in numerum atque antro seclusa relinquit: | |
| illa manent immota locis neque ab ordine cedunt. | |
| uerum eadem, uerso tenuis cum cardine uentus | |
| impulit et teneras turbauit ianua frondes, | |
| numquam deinde cauo uolitantia prendere saxo | 450 |
| nec reuocare situs aut iungere carmina curat: | |
| inconsulti abeunt sedemque odere Sibyllae. | |
| hic tibi ne qua morae fuerint dispendia tanti, | |
| quamuis increpitent socii et ui cursus in altum | |
| uela uocet, possisque sinus implere secundos, | 455 |
| quin adeas uatem precibusque oracula poscas | |
| ipsa canat uocemque uolens atque ora resoluat. | |
| illa tibi Italiae populos uenturaque bella | |
| et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem | |
| expediet, cursusque dabit uenerata secundos. | 460 |
| haec sunt quae nostra liceat te uoce moneri. | |
| uade age et ingentem factis fer ad aethera Troiam.' | |
| Quae postquam uates sic ore effatus amico est, | |
| dona dehinc auro grauia ac secto elephanto | |
| imperat ad nauis ferri, stipatque carinis | 465 |
| ingens argentum Dodonaeosque lebetas, | |
| loricam consertam hamis auroque trilicem, | |
| et conum insignis galeae cristasque comantis, | |
| arma Neoptolemi. sunt et sua dona parenti. | |
| addit equos, additque duces, | 470 |
| remigium supplet, socios simul instruit armis. | |
| Interea classem uelis aptare iubebat | |
| Anchises, fieret uento mora ne qua ferenti. | |
| quem Phoebi interpres multo compellat honore: | |
| 'coniugio, Anchisa, Veneris dignate superbo, | 475 |
| cura deum, bis Pergameis erepte ruinis, | |
| ecce tibi Ausoniae tellus: hanc arripe uelis. | |
| et tamen hanc pelago praeterlabare necesse est: | |
| Ausoniae pars illa procul quam pandit Apollo. | |
| uade,' ait 'o felix nati pietate. quid ultra | 480 |
| prouehor et fando surgentis demoror Austros?' | |
| nec minus Andromache digressu maesta supremo | |
| fert picturatas auri subtemine uestis | |
| et Phrygiam Ascanio chlamydem (nec cedit honore) | |
| textilibusque onerat donis, ac talia fatur: | 485 |
| 'accipe et haec, manuum tibi quae monimenta mearum | |
| sint, puer, et longum Andromachae testentur amorem, | |
| coniugis Hectoreae. cape dona extrema tuorum, | |
| o mihi sola mei super Astyanactis imago. | |
| sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat; | 490 |
| et nunc aequali tecum pubesceret aeuo.' | |
| hos ego digrediens lacrimis adfabar obortis: | |
| 'uiuite felices, quibus est fortuna peracta | |
| iam sua: nos alia ex aliis in fata uocamur. | |
| uobis parta quies: nullum maris aequor arandum, | 495 |
| arua neque Ausoniae semper cedentia retro | |
| quaerenda. effigiem Xanthi Troiamque uidetis | |
| quam uestrae fecere manus, melioribus, opto, | |
| auspiciis, et quae fuerit minus obuia Grais. | |
| si quando Thybrim uicinaque Thybridis arua | 500 |
| intraro gentique meae data moenia cernam, | |
| cognatas urbes olim populosque propinquos, | |
| Epiro Hesperiam (quibus idem Dardanus auctor | |
| atque idem casus), unam faciemus utramque | |
| Troiam animis: maneat nostros ea cura nepotes.' | 505 |
| Prouehimur pelago uicina Ceraunia iuxta, | |
| unde iter Italiam cursusque breuissimus undis. | |
| sol ruit interea et montes umbrantur opaci; | |
| sternimur optatae gremio telluris ad undam | |
| sortiti remos passimque in litore sicco | 510 |
| corpora curamus, fessos sopor inrigat artus. | |
| necdum orbem medium Nox Horis acta subibat: | |
| haud segnis strato surgit Palinurus et omnis | |
| explorat uentos atque auribus aëra captat; | |
| sidera cuncta notat tacito labentia caelo, | 515 |
| Arcturum pluuiasque Hyadas geminosque Triones, | |
| armatumque auro circumspicit Oriona. | |
| postquam cuncta uidet caelo constare sereno, | |
| dat clarum e puppi signum; nos castra mouemus | |
| temptamusque uiam et uelorum pandimus alas. | 520 |
| Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis | |
| cum procul obscuros collis humilemque uidemus | |
| Italiam. Italiam primus conclamat Achates, | |
| Italiam laeto socii clamore salutant. | |
| tum pater Anchises magnum cratera corona | 525 |
| induit impleuitque mero, diuosque uocauit | |
| stans celsa in puppi: | |
| 'di maris et terrae tempestatumque potentes, | |
| ferte uiam uento facilem et spirate secundi.' | |
| crebrescunt optatae aurae portusque patescit | 530 |
| iam propior, templumque apparet in arce Mineruae; | |
| uela legunt socii et proras ad litora torquent. | |
| portus ab euroo fluctu curuatus in arcum, | |
| obiectae salsa spumant aspergine cautes, | |
| ipse latet: gemino demittunt bracchia muro | 535 |
| turriti scopuli refugitque ab litore templum. | |
| quattuor hic, primum omen, equos in gramine uidi | |
| tondentis campum late, candore niuali. | |
| et pater Anchises 'bellum, o terra hospita, portas: | |
| bello armantur equi, bellum haec armenta minantur. | 540 |
| sed tamen idem olim curru succedere sueti | |
| quadripedes et frena iugo concordia ferre: | |
| spes et pacis' ait. tum numina sancta precamur | |
| Palladis armisonae, quae prima accepit ouantis, | |
| et capita ante aras Phrygio uelamur amictu, | 545 |
| praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite | |
| Iunoni Argiuae iussos adolemus honores. | |
| Haud mora, continuo perfectis ordine uotis | |
| cornua uelatarum obuertimus antemnarum, | |
| Graiugenumque domos suspectaque linquimus arua. | 550 |
| hinc sinus Herculei (si uera est fama) Tarenti | |
| cernitur, attollit se diua Lacinia contra, | |
| Caulonisque arces et nauifragum Scylaceum. | |
| tum procul e fluctu Trinacria cernitur Aetna, | |
| et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa | 555 |
| audimus longe fractasque ad litora uoces, | |
| exsultantque uada atque aestu miscentur harenae. | |
| et pater Anchises 'nimirum hic illa Charybdis: | |
| hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat. | |
| eripite, o socii, pariterque insurgite remis.' | 560 |
| haud minus ac iussi faciunt, primusque rudentem | |
| contorsit laeuas proram Palinurus ad undas; | |
| laeuam cuncta cohors remis uentisque petiuit. | |
| tollimur in caelum curuato gurgite, et idem | |
| subducta ad Manis imos desedimus unda. | 565 |
| ter scopuli clamorem inter caua saxa dedere, | |
| ter spumam elisam et rorantia uidimus astra. | |
| interea fessos uentus cum sole reliquit, | |
| ignarique uiae Cyclopum adlabimur oris. | |
| Portus ab accessu uentorum immotus et ingens | 570 |
| ipse: sed horrificis iuxta tonat Aetna ruinis, | |
| interdumque atram prorumpit ad aethera nubem | |
| turbine fumantem piceo et candente fauilla, | |
| attollitque globos flammarum et sidera lambit; | |
| interdum scopulos auulsaque uiscera montis | 575 |
| erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras | |
| cum gemitu glomerat fundoque exaestuat imo. | |
| fama est Enceladi semustum fulmine corpus | |
| urgeri mole hac, ingentemque insuper Aetnam | |
| impositam ruptis flammam exspirare caminis, | 580 |
| et fessum quotiens mutet latus, intremere omnem | |
| murmure Trinacriam et caelum subtexere fumo. | |
| noctem illam tecti siluis immania monstra | |
| perferimus, nec quae sonitum det causa uidemus. | |
| nam neque erant astrorum ignes nec lucidus aethra | 585 |
| siderea polus, obscuro sed nubila caelo, | |
| et lunam in nimbo nox intempesta tenebat. | |
| Postera iamque dies primo surgebat Eoo | |
| umentemque Aurora polo dimouerat umbram, | |
| cum subito e siluis macie confecta suprema | 590 |
| ignoti noua forma uiri miserandaque cultu | |
| procedit supplexque manus ad litora tendit. | |
| respicimus. dira inluuies immissaque barba, | |
| consertum tegimen spinis: at cetera Graius, | |
| et quondam patriis ad Troiam missus in armis. | 595 |
| isque ubi Dardanios habitus et Troia uidit | |
| arma procul, paulum aspectu conterritus haesit | |
| continuitque gradum; mox sese ad litora praeceps | |
| cum fletu precibusque tulit: 'per sidera testor, | |
| per superos atque hoc caeli spirabile lumen, | 600 |
| tollite me, Teucri. quascumque abducite terras: | |
| hoc sat erit. scio me Danais e classibus unum | |
| et bello Iliacos fateor petiisse penatis. | |
| pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri, | |
| spargite me in fluctus uastoque immergite ponto; | 605 |
| si pereo, hominum manibus periisse iuuabit.' | |
| dixerat et genua amplexus genibusque uolutans | |
| haerebat. qui sit fari, quo sanguine cretus, | |
| hortamur, quae deinde agitet fortuna fateri. | |
| ipse pater dextram Anchises haud multa moratus | 610 |
| dat iuueni atque animum praesenti pignore firmat. | |
| ille haec deposita tandem formidine fatur: | |
| 'sum patria ex Ithaca, comes infelicis Vlixi, | |
| nomine Achaemenides, Troiam genitore Adamasto | |
| paupere (mansissetque utinam fortuna!) profectus. | 615 |
| hic me, dum trepidi crudelia limina linquunt, | |
| immemores socii uasto Cyclopis in antro | |
| deseruere. domus sanie dapibusque cruentis, | |
| intus opaca, ingens. ipse arduus, altaque pulsat | |
| sidera (di talem terris auertite pestem!) | 620 |
| nec uisu facilis nec dictu adfabilis ulli; | |
| uisceribus miserorum et sanguine uescitur atro. | |
| uidi egomet duo de numero cum corpora nostro | |
| prensa manu magna medio resupinus in antro | |
| frangeret ad saxum, sanieque aspersa natarent | 625 |
| limina; uidi atro cum membra fluentia tabo | |
| manderet et tepidi tremerent sub dentibus artus— | |
| haud impune quidem, nec talia passus Vlixes | |
| oblitusue sui est Ithacus discrimine tanto. | |
| nam simul expletus dapibus uinoque sepultus | 630 |
| ceruicem inflexam posuit, iacuitque per antrum | |
| immensus saniem eructans et frusta cruento | |
| per somnum commixta mero, nos magna precati | |
| numina sortitique uices una undique circum | |
| fundimur, et telo lumen terebramus acuto | 635 |
| ingens quod torua solum sub fronte latebat, | |
| Argolici clipei aut Phoebeae lampadis instar, | |
| et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras. | |
| sed fugite, o miseri, fugite atque ab litore funem | |
| rumpite. | 640 |
| nam qualis quantusque cauo Polyphemus in antro | |
| lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat, | |
| centum alii curua haec habitant ad litora uulgo | |
| infandi Cyclopes et altis montibus errant. | |
| tertia iam lunae se cornua lumine complent | 645 |
| cum uitam in siluis inter deserta ferarum | |
| lustra domosque traho uastosque ab rupe Cyclopas | |
| prospicio sonitumque pedum uocemque tremesco. | |
| uictum infelicem, bacas lapidosaque corna, | |
| dant rami, et uulsis pascunt radicibus herbae. | 650 |
| omnia conlustrans hanc primum ad litora classem | |
| conspexi uenientem. huic me, quaecumque fuisset, | |
| addixi: satis est gentem effugisse nefandam. | |
| uos animam hanc potius quocumque absumite leto.' | |
| Vix ea fatus erat summo cum monte uidemus | 655 |
| ipsum inter pecudes uasta se mole mouentem | |
| pastorem Polyphemum et litora nota petentem, | |
| monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum. | |
| trunca manum pinus regit et uestigia firmat; | |
| lanigerae comitantur oues; ea sola uoluptas | 660 |
| solamenque mali. | |
| postquam altos tetigit fluctus et ad aequora uenit, | |
| luminis effossi fluidum lauit inde cruorem | |
| dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor | |
| iam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit. | 665 |
| nos procul inde fugam trepidi celerare recepto | |
| supplice sic merito tacitique incidere funem, | |
| uertimus et proni certantibus aequora remis. | |
| sensit, et ad sonitum uocis uestigia torsit. | |
| uerum ubi nulla datur dextra adfectare potestas | 670 |
| nec potis Ionios fluctus aequare sequendo, | |
| clamorem immensum tollit, quo pontus et omnes | |
| intremuere undae, penitusque exterrita tellus | |
| Italiae curuisque immugiit Aetna cauernis. | |
| at genus e siluis Cyclopum et montibus altis | 675 |
| excitum ruit ad portus et litora complent. | |
| cernimus astantis nequiquam lumine toruo | |
| Aetnaeos fratres caelo capita alta ferentis, | |
| concilium horrendum: quales cum uertice celso | |
| aëriae quercus aut coniferae cyparissi | 680 |
| constiterunt, silua alta Iouis lucusue Dianae. | |
| praecipitis metus acer agit quocumque rudentis | |
| excutere et uentis intendere uela secundis. | |
| contra iussa monent Heleni, Scyllamque Charybdinque | |
| inter, utrimque uiam leti discrimine paruo, | 685 |
| ni teneam cursus: certum est dare lintea retro. | |
| ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori | |
| missus adest: uiuo praeteruehor ostia saxo | |
| Pantagiae Megarosque sinus Thapsumque iacentem. | |
| talia monstrabat relegens errata retrorsus | 690 |
| litora Achaemenides, comes infelicis Vlixi. | |
| Sicanio praetenta sinu iacet insula contra | |
| Plemyrium undosum; nomen dixere priores | |
| Ortygiam. Alpheum fama est huc Elidis amnem | |
| occultas egisse uias subter mare, qui nunc | 695 |
| ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis. | |
| iussi numina magna loci ueneramur, et inde | |
| exsupero praepingue solum stagnantis Helori. | |
| hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni | |
| radimus, et fatis numquam concessa moueri | 700 |
| apparet Camerina procul campique Geloi, | |
| immanisque Gela fluuii cognomine dicta. | |
| arduus inde Acragas ostentat maxima longe | |
| moenia, magnanimum quondam generator equorum; | |
| teque datis linquo uentis, palmosa Selinus, | 705 |
| et uada dura lego saxis Lilybeia caecis. | |
| hinc Drepani me portus et inlaetabilis ora | |
| accipit. hic pelagi tot tempestatibus actus | |
| heu, genitorem, omnis curae casusque leuamen, | |
| amitto Anchisen. hic me, pater optime, fessum | 710 |
| deseris, heu, tantis nequiquam erepte periclis! | |
| nec uates Helenus, cum multa horrenda moneret, | |
| hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno. | |
| hic labor extremus, longarum haec meta uiarum, | |
| hinc me digressum uestris deus appulit oris. | 715 |
| Sic pater Aeneas intentis omnibus unus | |
| fata renarrabat diuum cursusque docebat. | |
| conticuit tandem factoque hic fine quieuit. |