LIBER IV
|
|
At regina graui iamdudum saucia cura
|
4.1
|
uulnus alit uenis et caeco carpitur igni.
|
|
multa uiri uirtus animo multusque recursat
|
|
gentis honos; haerent infixi pectore uultus
|
|
uerbaque nec placidam membris dat cura quietem.
|
5
|
postera Phoebea lustrabat lampade terras
|
|
umentemque Aurora polo dimouerat umbram,
|
|
cum sic unanimam adloquitur male sana sororem:
|
|
'Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent!
|
|
quis nouus hic nostris successit sedibus hospes,
|
10
|
quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis!
|
|
credo equidem, nec uana fides, genus esse deorum.
|
|
degeneres animos timor arguit. heu, quibus ille
|
|
iactatus fatis! quae bella exhausta canebat!
|
|
si mihi non animo fixum immotumque sederet
|
15
|
ne cui me uinclo uellem sociare iugali,
|
|
postquam primus amor deceptam morte fefellit;
|
|
si non pertaesum thalami taedaeque fuisset,
|
|
huic uni forsan potui succumbere culpae.
|
|
Anna (fatebor enim) miseri post fata Sychaei
|
20
|
coniugis et sparsos fraterna caede penatis
|
|
solus hic inflexit sensus animumque labantem
|
|
impulit. agnosco ueteris uestigia flammae.
|
|
sed mihi uel tellus optem prius ima dehiscat
|
|
uel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras,
|
25
|
pallentis umbras Erebo noctemque profundam,
|
|
ante, pudor, quam te uiolo aut tua iura resoluo.
|
|
ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores
|
|
abstulit; ille habeat secum seruetque sepulcro.'
|
|
sic effata sinum lacrimis impleuit obortis.
|
30
|
Anna refert: 'o luce magis dilecta sorori,
|
|
solane perpetua maerens carpere iuuenta
|
|
nec dulcis natos Veneris nec praemia noris?
|
|
id cinerem aut manis credis curare sepultos?
|
|
esto: aegram nulli quondam flexere mariti,
|
35
|
non Libyae, non ante Tyro; despectus Iarbas
|
|
ductoresque alii, quos Africa terra triumphis
|
|
diues alit: placitone etiam pugnabis amori?
|
|
nec uenit in mentem quorum consederis aruis?
|
|
hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello,
|
40
|
et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis;
|
|
hinc deserta siti regio lateque furentes
|
|
Barcaei. quid bella Tyro surgentia dicam
|
|
germanique minas?
|
|
dis equidem auspicibus reor et Iunone secunda
|
45
|
hunc cursum Iliacas uento tenuisse carinas.
|
|
quam tu urbem, soror, hanc cernes, quae surgere regna
|
|
coniugio tali! Teucrum comitantibus armis
|
|
Punica se quantis attollet gloria rebus!
|
|
tu modo posce deos ueniam, sacrisque litatis
|
50
|
indulge hospitio causasque innecte morandi,
|
|
dum pelago desaeuit hiems et aquosus Orion,
|
|
quassataeque rates, dum non tractabile caelum.'
|
|
His dictis impenso animum flammauit amore
|
|
spemque dedit dubiae menti soluitque pudorem.
|
55
|
principio delubra adeunt pacemque per aras
|
|
exquirunt; mactant lectas de more bidentis
|
|
legiferae Cereri Phoeboque patrique Lyaeo,
|
|
Iunoni ante omnis, cui uincla iugalia curae.
|
|
ipsa tenens dextra pateram pulcherrima Dido
|
60
|
candentis uaccae media inter cornua fundit,
|
|
aut ante ora deum pinguis spatiatur ad aras,
|
|
instauratque diem donis, pecudumque reclusis
|
|
pectoribus inhians spirantia consulit exta.
|
|
heu, uatum ignarae mentes! quid uota furentem,
|
65
|
quid delubra iuuant? est mollis flamma medullas
|
|
interea et tacitum uiuit sub pectore uulnus.
|
|
uritur infelix Dido totaque uagatur
|
|
urbe furens, qualis coniecta cerua sagitta,
|
|
quam procul incautam nemora inter Cresia fixit
|
70
|
pastor agens telis liquitque uolatile ferrum
|
|
nescius: illa fuga siluas saltusque peragrat
|
|
Dictaeos; haeret lateri letalis harundo.
|
|
nunc media Aenean secum per moenia ducit
|
|
Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam,
|
75
|
incipit effari mediaque in uoce resistit;
|
|
nunc eadem labente die conuiuia quaerit,
|
|
Iliacosque iterum demens audire labores
|
|
exposcit pendetque iterum narrantis ab ore.
|
|
post ubi digressi, lumenque obscura uicissim
|
80
|
luna premit suadentque cadentia sidera somnos,
|
|
sola domo maeret uacua stratisque relictis
|
|
incubat. illum absens absentem auditque uidetque,
|
|
aut gremio Ascanium genitoris imagine capta
|
|
detinet, infandum si fallere possit amorem.
|
85
|
non coeptae adsurgunt turres, non arma iuuentus
|
|
exercet portusue aut propugnacula bello
|
|
tuta parant: pendent opera interrupta minaeque
|
|
murorum ingentes aequataque machina caelo.
|
|
Quam simul ac tali persensit peste teneri
|
90
|
cara Iouis coniunx nec famam obstare furori,
|
|
talibus adgreditur Venerem Saturnia dictis:
|
|
'egregiam uero laudem et spolia ampla refertis
|
|
tuque puerque tuus (magnum et memorabile numen),
|
|
una dolo diuum si femina uicta duorum est.
|
95
|
nec me adeo fallit ueritam te moenia nostra
|
|
suspectas habuisse domos Karthaginis altae.
|
|
sed quis erit modus, aut quo nunc certamine tanto?
|
|
quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos
|
|
exercemus? habes tota quod mente petisti:
|
100
|
ardet amans Dido traxitque per ossa furorem.
|
|
communem hunc ergo populum paribusque regamus
|
|
auspiciis; liceat Phrygio seruire marito
|
|
dotalisque tuae Tyrios permittere dextrae.'
|
|
Olli (sensit enim simulata mente locutam,
|
105
|
quo regnum Italiae Libycas auerteret oras)
|
|
sic contra est ingressa Venus: 'quis talia demens
|
|
abnuat aut tecum malit contendere bello?
|
|
si modo quod memoras factum fortuna sequatur.
|
|
sed fatis incerta feror, si Iuppiter unam
|
110
|
esse uelit Tyriis urbem Troiaque profectis,
|
|
misceriue probet populos aut foedera iungi.
|
|
tu coniunx, tibi fas animum temptare precando.
|
|
perge, sequar.' tum sic excepit regia Iuno:
|
|
'mecum erit iste labor. nunc qua ratione quod instat
|
115
|
confieri possit, paucis (aduerte) docebo.
|
|
uenatum Aeneas unaque miserrima Dido
|
|
in nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus
|
|
extulerit Titan radiisque retexerit orbem.
|
|
his ego nigrantem commixta grandine nimbum,
|
120
|
dum trepidant alae saltusque indagine cingunt,
|
|
desuper infundam et tonitru caelum omne ciebo.
|
|
diffugient comites et nocte tegentur opaca:
|
|
speluncam Dido dux et Troianus eandem
|
|
deuenient. adero et, tua si mihi certa uoluntas,
|
125
|
conubio iungam stabili propriamque dicabo.
|
|
hic hymenaeus erit.' non aduersata petenti
|
|
adnuit atque dolis risit Cytherea repertis.
|
|
Oceanum interea surgens Aurora reliquit.
|
|
it portis iubare exorto delecta iuuentus,
|
130
|
retia rara, plagae, lato uenabula ferro,
|
|
Massylique ruunt equites et odora canum uis.
|
|
reginam thalamo cunctantem ad limina primi
|
|
Poenorum exspectant, ostroque insignis et auro
|
|
stat sonipes ac frena ferox spumantia mandit.
|
135
|
tandem progreditur magna stipante caterua
|
|
Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo;
|
|
cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum,
|
|
aurea purpuream subnectit fibula uestem.
|
|
nec non et Phrygii comites et laetus Iulus
|
140
|
incedunt. ipse ante alios pulcherrimus omnis
|
|
infert se socium Aeneas atque agmina iungit.
|
|
qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta
|
|
deserit ac Delum maternam inuisit Apollo
|
|
instauratque choros, mixtique altaria circum
|
145
|
Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi;
|
|
ipse iugis Cynthi graditur mollique fluentem
|
|
fronde premit crinem fingens atque implicat auro,
|
|
tela sonant umeris: haud illo segnior ibat
|
|
Aeneas, tantum egregio decus enitet ore.
|
150
|
postquam altos uentum in montis atque inuia lustra,
|
|
ecce ferae saxi deiectae uertice caprae
|
|
decurrere iugis; alia de parte patentis
|
|
transmittunt cursu campos atque agmina cerui
|
|
puluerulenta fuga glomerant montisque relinquunt.
|
155
|
at puer Ascanius mediis in uallibus acri
|
|
gaudet equo iamque hos cursu, iam praeterit illos,
|
|
spumantemque dari pecora inter inertia uotis
|
|
optat aprum, aut fuluum descendere monte leonem.
|
|
Interea magno misceri murmure caelum
|
160
|
incipit, insequitur commixta grandine nimbus,
|
|
et Tyrii comites passim et Troiana iuuentus
|
|
Dardaniusque nepos Veneris diuersa per agros
|
|
tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes.
|
|
speluncam Dido dux et Troianus eandem
|
165
|
deueniunt. prima et Tellus et pronuba Iuno
|
|
dant signum; fulsere ignes et conscius aether
|
|
conubiis summoque ulularunt uertice Nymphae.
|
|
ille dies primus leti primusque malorum
|
|
causa fuit; neque enim specie famaue mouetur
|
170
|
nec iam furtiuum Dido meditatur amorem:
|
|
coniugium uocat, hoc praetexit nomine culpam.
|
|
Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes,
|
|
Fama, malum qua non aliud uelocius ullum:
|
|
mobilitate uiget uirisque adquirit eundo,
|
175
|
parua metu primo, mox sese attollit in auras
|
|
ingrediturque solo et caput inter nubila condit.
|
|
illam Terra parens ira inritata deorum
|
|
extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem
|
|
progenuit pedibus celerem et pernicibus alis,
|
180
|
monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt corpore plumae,
|
|
tot uigiles oculi subter (mirabile dictu),
|
|
tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit auris.
|
|
nocte uolat caeli medio terraeque per umbram
|
|
stridens, nec dulci declinat lumina somno;
|
185
|
luce sedet custos aut summi culmine tecti
|
|
turribus aut altis, et magnas territat urbes,
|
|
tam ficti prauique tenax quam nuntia ueri.
|
|
haec tum multiplici populos sermone replebat
|
|
gaudens, et pariter facta atque infecta canebat:
|
190
|
uenisse Aenean Troiano sanguine cretum,
|
|
cui se pulchra uiro dignetur iungere Dido;
|
|
nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fouere
|
|
regnorum immemores turpique cupidine captos.
|
|
haec passim dea foeda uirum diffundit in ora.
|
195
|
protinus ad regem cursus detorquet Iarban
|
|
incenditque animum dictis atque aggerat iras.
|
|
Hic Hammone satus rapta Garamantide nympha
|
|
templa Ioui centum latis immania regnis,
|
|
centum aras posuit uigilemque sacrauerat ignem,
|
200
|
excubias diuum aeternas, pecudumque cruore
|
|
pingue solum et uariis florentia limina sertis.
|
|
isque amens animi et rumore accensus amaro
|
|
dicitur ante aras media inter numina diuum
|
|
multa Iouem manibus supplex orasse supinis:
|
205
|
'Iuppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis
|
|
gens epulata toris Lenaeum libat honorem,
|
|
aspicis haec? an te, genitor, cum fulmina torques
|
|
nequiquam horremus, caecique in nubibus ignes
|
|
terrificant animos et inania murmura miscent?
|
210
|
femina, quae nostris errans in finibus urbem
|
|
exiguam pretio posuit, cui litus arandum
|
|
cuique loci leges dedimus, conubia nostra
|
|
reppulit ac dominum Aenean in regna recepit.
|
|
et nunc ille Paris cum semiuiro comitatu,
|
215
|
Maeonia mentum mitra crinemque madentem
|
|
subnexus, rapto potitur: nos munera templis
|
|
quippe tuis ferimus famamque fouemus inanem.'
|
|
Talibus orantem dictis arasque tenentem
|
|
audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit
|
220
|
regia et oblitos famae melioris amantis.
|
|
tum sic Mercurium adloquitur ac talia mandat:
|
|
'uade age, nate, uoca Zephyros et labere pennis
|
|
Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc
|
|
exspectat fatisque datas non respicit urbes,
|
225
|
adloquere et celeris defer mea dicta per auras.
|
|
non illum nobis genetrix pulcherrima talem
|
|
promisit Graiumque ideo bis uindicat armis;
|
|
sed fore qui grauidam imperiis belloque frementem
|
|
Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri
|
230
|
proderet, ac totum sub leges mitteret orbem.
|
|
si nulla accendit tantarum gloria rerum
|
|
nec super ipse sua molitur laude laborem,
|
|
Ascanione pater Romanas inuidet arces?
|
|
quid struit? aut qua spe inimica in gente moratur
|
235
|
nec prolem Ausoniam et Lauinia respicit arua?
|
|
nauiget! haec summa est, hic nostri nuntius esto.'
|
|
Dixerat. ille patris magni parere parabat
|
|
imperio; et primum pedibus talaria nectit
|
|
aurea, quae sublimem alis siue aequora supra
|
240
|
seu terram rapido pariter cum flamine portant.
|
|
tum uirgam capit: hac animas ille euocat Orco
|
|
pallentis, alias sub Tartara tristia mittit,
|
|
dat somnos adimitque, et lumina morte resignat.
|
|
illa fretus agit uentos et turbida tranat
|
245
|
nubila. iamque uolans apicem et latera ardua cernit
|
|
Atlantis duri caelum qui uertice fulcit,
|
|
Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris
|
|
piniferum caput et uento pulsatur et imbri,
|
|
nix umeros infusa tegit, tum flumina mento
|
250
|
praecipitant senis, et glacie riget horrida barba.
|
|
hic primum paribus nitens Cyllenius alis
|
|
constitit; hinc toto praeceps se corpore ad undas
|
|
misit aui similis, quae circum litora, circum
|
|
piscosos scopulos humilis uolat aequora iuxta.
|
255
|
haud aliter terras inter caelumque uolabat
|
|
litus harenosum ad Libyae, uentosque secabat
|
|
materno ueniens ab auo Cyllenia proles.
|
|
ut primum alatis tetigit magalia plantis,
|
|
Aenean fundantem arces ac tecta nouantem
|
260
|
conspicit. atque illi stellatus iaspide fulua
|
|
ensis erat Tyrioque ardebat murice laena
|
|
demissa ex umeris, diues quae munera Dido
|
|
fecerat, et tenui telas discreuerat auro.
|
|
continuo inuadit: 'tu nunc Karthaginis altae
|
265
|
fundamenta locas pulchramque uxorius urbem
|
|
exstruis? heu, regni rerumque oblite tuarum!
|
|
ipse deum tibi me claro demittit Olympo
|
|
regnator, caelum et terras qui numine torquet,
|
|
ipse haec ferre iubet celeris mandata per auras:
|
270
|
quid struis? aut qua spe Libycis teris otia terris?
|
|
si te nulla mouet tantarum gloria rerum
|
|
[nec super ipse tua moliris laude laborem,]
|
|
Ascanium surgentem et spes heredis Iuli
|
|
respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus
|
275
|
debetur.' tali Cyllenius ore locutus
|
|
mortalis uisus medio sermone reliquit
|
|
et procul in tenuem ex oculis euanuit auram.
|
|
At uero Aeneas aspectu obmutuit amens,
|
|
arrectaeque horrore comae et uox faucibus haesit.
|
280
|
ardet abire fuga dulcisque relinquere terras,
|
|
attonitus tanto monitu imperioque deorum.
|
|
heu quid agat? quo nunc reginam ambire furentem
|
|
audeat adfatu? quae prima exordia sumat?
|
|
atque animum nunc huc celerem nunc diuidit illuc
|
285
|
in partisque rapit uarias perque omnia uersat.
|
|
haec alternanti potior sententia uisa est:
|
|
Mnesthea Sergestumque uocat fortemque Serestum,
|
|
classem aptent taciti sociosque ad litora cogant,
|
|
arma parent et quae rebus sit causa nouandis
|
290
|
dissimulent; sese interea, quando optima Dido
|
|
nesciat et tantos rumpi non speret amores,
|
|
temptaturum aditus et quae mollissima fandi
|
|
tempora, quis rebus dexter modus. ocius omnes
|
|
imperio laeti parent et iussa facessunt.
|
295
|
At regina dolos (quis fallere possit amantem?)
|
|
praesensit, motusque excepit prima futuros
|
|
omnia tuta timens. eadem impia Fama furenti
|
|
detulit armari classem cursumque parari.
|
|
saeuit inops animi totamque incensa per urbem
|
300
|
bacchatur, qualis commotis excita sacris
|
|
Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho
|
|
orgia nocturnusque uocat clamore Cithaeron.
|
|
tandem his Aenean compellat uocibus ultro:
|
|
'dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum
|
305
|
posse nefas tacitusque mea decedere terra?
|
|
nec te noster amor nec te data dextera quondam
|
|
nec moritura tenet crudeli funere Dido?
|
|
quin etiam hiberno moliri sidere classem
|
|
et mediis properas Aquilonibus ire per altum,
|
310
|
crudelis? quid, si non arua aliena domosque
|
|
ignotas peteres, et Troia antiqua maneret,
|
|
Troia per undosum peteretur classibus aequor?
|
|
mene fugis? per ego has lacrimas dextramque tuam te
|
|
(quando aliud mihi iam miserae nihil ipsa reliqui),
|
315
|
per conubia nostra, per inceptos hymenaeos,
|
|
si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam
|
|
dulce meum, miserere domus labentis et istam,
|
|
oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem.
|
|
te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni
|
320
|
odere, infensi Tyrii; te propter eundem
|
|
exstinctus pudor et, qua sola sidera adibam,
|
|
fama prior. cui me moribundam deseris hospes
|
|
(hoc solum nomen quoniam de coniuge restat)?
|
|
quid moror? an mea Pygmalion dum moenia frater
|
325
|
destruat aut captam ducat Gaetulus Iarbas?
|
|
saltem si qua mihi de te suscepta fuisset
|
|
ante fugam suboles, si quis mihi paruulus aula
|
|
luderet Aeneas, qui te tamen ore referret,
|
|
non equidem omnino capta ac deserta uiderer.'
|
330
|
Dixerat. ille Iouis monitis immota tenebat
|
|
lumina et obnixus curam sub corde premebat.
|
|
tandem pauca refert: 'ego te, quae plurima fando
|
|
enumerare uales, numquam, regina, negabo
|
|
promeritam, nec me meminisse pigebit Elissae
|
335
|
dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus.
|
|
pro re pauca loquar. neque ego hanc abscondere furto
|
|
speraui (ne finge) fugam, nec coniugis umquam
|
|
praetendi taedas aut haec in foedera ueni.
|
|
me si fata meis paterentur ducere uitam
|
340
|
auspiciis et sponte mea componere curas,
|
|
urbem Troianam primum dulcisque meorum
|
|
reliquias colerem, Priami tecta alta manerent,
|
|
et recidiua manu posuissem Pergama uictis.
|
|
sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo,
|
345
|
Italiam Lyciae iussere capessere sortes;
|
|
hic amor, haec patria est. si te Karthaginis arces
|
|
Phoenissam Libycaeque aspectus detinet urbis,
|
|
quae tandem Ausonia Teucros considere terra
|
|
inuidia est? et nos fas extera quaerere regna.
|
350
|
me patris Anchisae, quotiens umentibus umbris
|
|
nox operit terras, quotiens astra ignea surgunt,
|
|
admonet in somnis et turbida terret imago;
|
|
me puer Ascanius capitisque iniuria cari,
|
|
quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus aruis.
|
355
|
nunc etiam interpres diuum Ioue missus ab ipso
|
|
(testor utrumque caput) celeris mandata per auras
|
|
detulit: ipse deum manifesto in lumine uidi
|
|
intrantem muros uocemque his auribus hausi.
|
|
desine meque tuis incendere teque querelis;
|
360
|
Italiam non sponte sequor.'
|
|
Talia dicentem iamdudum auersa tuetur
|
|
huc illuc uoluens oculos totumque pererrat
|
|
luminibus tacitis et sic accensa profatur:
|
|
'nec tibi diua parens generis nec Dardanus auctor,
|
365
|
perfide, sed duris genuit te cautibus horrens
|
|
Caucasus Hyrcanaeque admorunt ubera tigres.
|
|
nam quid dissimulo aut quae me ad maiora reseruo?
|
|
num fletu ingemuit nostro? num lumina flexit?
|
|
num lacrimas uictus dedit aut miseratus amantem est?
|
370
|
quae quibus anteferam? iam iam nec maxima Iuno
|
|
nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis.
|
|
nusquam tuta fides. eiectum litore, egentem
|
|
excepi et regni demens in parte locaui.
|
|
amissam classem, socios a morte reduxi
|
375
|
(heu furiis incensa feror!): nunc augur Apollo,
|
|
nunc Lyciae sortes, nunc et Ioue missus ab ipso
|
|
interpres diuum fert horrida iussa per auras.
|
|
scilicet is superis labor est, ea cura quietos
|
|
sollicitat. neque te teneo neque dicta refello:
|
380
|
i, sequere Italiam uentis, pete regna per undas.
|
|
spero equidem mediis, si quid pia numina possunt,
|
|
supplicia hausurum scopulis et nomine Dido
|
|
saepe uocaturum. sequar atris ignibus absens
|
|
et, cum frigida mors anima seduxerit artus,
|
385
|
omnibus umbra locis adero. dabis, improbe, poenas.
|
|
audiam et haec Manis ueniet mihi fama sub imos.'
|
|
his medium dictis sermonem abrumpit et auras
|
|
aegra fugit seque ex oculis auertit et aufert,
|
|
linquens multa metu cunctantem et multa parantem
|
390
|
dicere. suscipiunt famulae conlapsaque membra
|
|
marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt.
|
|
At pius Aeneas, quamquam lenire dolentem
|
|
solando cupit et dictis auertere curas,
|
|
multa gemens magnoque animum labefactus amore
|
395
|
iussa tamen diuum exsequitur classemque reuisit.
|
|
tum uero Teucri incumbunt et litore celsas
|
|
deducunt toto nauis. natat uncta carina,
|
|
frondentisque ferunt remos et robora siluis
|
|
infabricata fugae studio.
|
400
|
migrantis cernas totaque ex urbe ruentis:
|
|
ac uelut ingentem formicae farris aceruum
|
|
cum populant hiemis memores tectoque reponunt,
|
|
it nigrum campis agmen praedamque per herbas
|
|
conuectant calle angusto; pars grandia trudunt
|
405
|
obnixae frumenta umeris, pars agmina cogunt
|
|
castigantque moras, opere omnis semita feruet.
|
|
quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus,
|
|
quosue dabas gemitus, cum litora feruere late
|
|
prospiceres arce ex summa, totumque uideres
|
410
|
misceri ante oculos tantis clamoribus aequor!
|
|
improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis!
|
|
ire iterum in lacrimas, iterum temptare precando
|
|
cogitur et supplex animos summittere amori,
|
|
ne quid inexpertum frustra moritura relinquat.
|
415
|
'Anna, uides toto properari litore circum:
|
|
undique conuenere; uocat iam carbasus auras,
|
|
puppibus et laeti nautae imposuere coronas.
|
|
hunc ego si potui tantum sperare dolorem,
|
|
et perferre, soror, potero. miserae hoc tamen unum
|
420
|
exsequere, Anna, mihi; solam nam perfidus ille
|
|
te colere, arcanos etiam tibi credere sensus;
|
|
sola uiri mollis aditus et tempora noras.
|
|
i, soror, atque hostem supplex adfare superbum:
|
|
non ego cum Danais Troianam exscindere gentem
|
425
|
Aulide iuraui classemue ad Pergama misi,
|
|
nec patris Anchisae cinerem manisue reuelli:
|
|
cur mea dicta negat duras demittere in auris?
|
|
quo ruit? extremum hoc miserae det munus amanti:
|
|
exspectet facilemque fugam uentosque ferentis.
|
430
|
non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro,
|
|
nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat:
|
|
tempus inane peto, requiem spatiumque furori,
|
|
dum mea me uictam doceat fortuna dolere.
|
|
extremam hanc oro ueniam (miserere sororis),
|
435
|
quam mihi cum dederit cumulatam morte remittam.'
|
|
Talibus orabat, talisque miserrima fletus
|
|
fertque refertque soror. sed nullis ille mouetur
|
|
fletibus aut uoces ullas tractabilis audit;
|
|
fata obstant placidasque uiri deus obstruit auris.
|
440
|
ac uelut annoso ualidam cum robore quercum
|
|
Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc
|
|
eruere inter se certant; it stridor, et altae
|
|
consternunt terram concusso stipite frondes;
|
|
ipsa haeret scopulis et quantum uertice ad auras
|
445
|
aetherias, tantum radice in Tartara tendit:
|
|
haud secus adsiduis hinc atque hinc uocibus heros
|
|
tunditur, et magno persentit pectore curas;
|
|
mens immota manet, lacrimae uoluuntur inanes.
|
|
Tum uero infelix fatis exterrita Dido
|
450
|
mortem orat; taedet caeli conuexa tueri.
|
|
quo magis inceptum peragat lucemque relinquat,
|
|
uidit, turicremis cum dona imponeret aris,
|
|
(horrendum dictu) latices nigrescere sacros
|
|
fusaque in obscenum se uertere uina cruorem;
|
455
|
hoc uisum nulli, non ipsi effata sorori.
|
|
praeterea fuit in tectis de marmore templum
|
|
coniugis antiqui, miro quod honore colebat,
|
|
uelleribus niueis et festa fronde reuinctum:
|
|
hinc exaudiri uoces et uerba uocantis
|
460
|
uisa uiri, nox cum terras obscura teneret,
|
|
solaque culminibus ferali carmine bubo
|
|
saepe queri et longas in fletum ducere uoces;
|
|
multaque praeterea uatum praedicta priorum
|
|
terribili monitu horrificant. agit ipse furentem
|
465
|
in somnis ferus Aeneas, semperque relinqui
|
|
sola sibi, semper longam incomitata uidetur
|
|
ire uiam et Tyrios deserta quaerere terra,
|
|
Eumenidum ueluti demens uidet agmina Pentheus
|
|
et solem geminum et duplices se ostendere Thebas,
|
470
|
aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes,
|
|
armatam facibus matrem et serpentibus atris
|
|
cum fugit ultricesque sedent in limine Dirae.
|
|
Ergo ubi concepit furias euicta dolore
|
|
decreuitque mori, tempus secum ipsa modumque
|
475
|
exigit, et maestam dictis adgressa sororem
|
|
consilium uultu tegit ac spem fronte serenat:
|
|
'inueni, germana, uiam (gratare sorori)
|
|
quae mihi reddat eum uel eo me soluat amantem.
|
|
Oceani finem iuxta solemque cadentem
|
480
|
ultimus Aethiopum locus est, ubi maximus Atlas
|
|
axem umero torquet stellis ardentibus aptum:
|
|
hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos,
|
|
Hesperidum templi custos, epulasque draconi
|
|
quae dabat et sacros seruabat in arbore ramos,
|
485
|
spargens umida mella soporiferumque papauer.
|
|
haec se carminibus promittit soluere mentes
|
|
quas uelit, ast aliis duras immittere curas,
|
|
sistere aquam fluuiis et uertere sidera retro,
|
|
nocturnosque mouet Manis: mugire uidebis
|
490
|
sub pedibus terram et descendere montibus ornos.
|
|
testor, cara, deos et te, germana, tuumque
|
|
dulce caput, magicas inuitam accingier artis.
|
|
tu secreta pyram tecto interiore sub auras
|
|
erige, et arma uiri thalamo quae fixa reliquit
|
495
|
impius exuuiasque omnis lectumque iugalem,
|
|
quo perii, super imponas: abolere nefandi
|
|
cuncta uiri monimenta iuuat monstratque sacerdos.'
|
|
haec effata silet, pallor simul occupat ora.
|
|
non tamen Anna nouis praetexere funera sacris
|
500
|
germanam credit, nec tantos mente furores
|
|
concipit aut grauiora timet quam morte Sychaei.
|
|
ergo iussa parat.
|
|
At regina, pyra penetrali in sede sub auras
|
|
erecta ingenti taedis atque ilice secta,
|
505
|
intenditque locum sertis et fronde coronat
|
|
funerea; super exuuias ensemque relictum
|
|
effigiemque toro locat haud ignara futuri.
|
|
stant arae circum et crinis effusa sacerdos
|
|
ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque
|
510
|
tergeminamque Hecaten, tria uirginis ora Dianae.
|
|
sparserat et latices simulatos fontis Auerni,
|
|
falcibus et messae ad lunam quaeruntur aënis
|
|
pubentes herbae nigri cum lacte ueneni;
|
|
quaeritur et nascentis equi de fronte reuulsus
|
515
|
et matri praereptus amor.
|
|
ipsa mola manibusque piis altaria iuxta
|
|
unum exuta pedem uinclis, in ueste recincta,
|
|
testatur moritura deos et conscia fati
|
|
sidera; tum, si quod non aequo foedere amantis
|
520
|
curae numen habet iustumque memorque, precatur.
|
|
Nox erat et placidum carpebant fessa soporem
|
|
corpora per terras, siluaeque et saeua quierant
|
|
aequora, cum medio uoluuntur sidera lapsu,
|
|
cum tacet omnis ager, pecudes pictaeque uolucres,
|
525
|
quaeque lacus late liquidos quaeque aspera dumis
|
|
rura tenent, somno positae sub nocte silenti.
|
|
at non infelix animi Phoenissa, neque umquam
|
529
|
soluitur in somnos oculisue aut pectore noctem
|
530
|
accipit: ingeminant curae rursusque resurgens
|
|
saeuit amor magnoque irarum fluctuat aestu.
|
|
sic adeo insistit secumque ita corde uolutat:
|
|
'en, quid ago? rursusne procos inrisa priores
|
|
experiar, Nomadumque petam conubia supplex,
|
535
|
quos ego sim totiens iam dedignata maritos?
|
|
Iliacas igitur classis atque ultima Teucrum
|
|
iussa sequar? quiane auxilio iuuat ante leuatos
|
|
et bene apud memores ueteris stat gratia facti?
|
|
quis me autem, fac uelle, sinet ratibusue superbis
|
540
|
inuisam accipiet? nescis heu, perdita, necdum
|
|
Laomedonteae sentis periuria gentis?
|
|
quid tum? sola fuga nautas comitabor ouantis?
|
|
an Tyriis omnique manu stipata meorum
|
|
inferar et, quos Sidonia uix urbe reuelli,
|
545
|
rursus agam pelago et uentis dare uela iubebo?
|
|
quin morere ut merita es, ferroque auerte dolorem.
|
|
tu lacrimis euicta meis, tu prima furentem
|
|
his, germana, malis oneras atque obicis hosti.
|
|
non licuit thalami expertem sine crimine uitam
|
550
|
degere more ferae, talis nec tangere curas;
|
|
non seruata fides cineri promissa Sychaeo.'
|
|
Tantos illa suo rumpebat pectore questus:
|
|
Aeneas celsa in puppi iam certus eundi
|
|
carpebat somnos rebus iam rite paratis.
|
555
|
huic se forma dei uultu redeuntis eodem
|
|
obtulit in somnis rursusque ita uisa monere est,
|
|
omnia Mercurio similis, uocemque coloremque
|
|
et crinis flauos et membra decora iuuenta:
|
|
'nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos,
|
560
|
nec quae te circum stent deinde pericula cernis,
|
|
demens, nec Zephyros audis spirare secundos?
|
|
illa dolos dirumque nefas in pectore uersat
|
|
certa mori, uariosque irarum concitat aestus.
|
|
non fugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas?
|
565
|
iam mare turbari trabibus saeuasque uidebis
|
|
conlucere faces, iam feruere litora flammis,
|
|
si te his attigerit terris Aurora morantem.
|
|
heia age, rumpe moras. uarium et mutabile semper
|
|
femina.' sic fatus nocti se immiscuit atrae.
|
570
|
Tum uero Aeneas subitis exterritus umbris
|
|
corripit e somno corpus sociosque fatigat
|
|
praecipitis: 'uigilate, uiri, et considite transtris;
|
|
soluite uela citi. deus aethere missus ab alto
|
|
festinare fugam tortosque incidere funis
|
575
|
ecce iterum instimulat. sequimur te, sancte deorum,
|
|
quisquis es, imperioque iterum paremus ouantes.
|
|
adsis o placidusque iuues et sidera caelo
|
|
dextra feras.' dixit uaginaque eripit ensem
|
|
fulmineum strictoque ferit retinacula ferro.
|
580
|
idem omnis simul ardor habet, rapiuntque ruuntque;
|
|
litora deseruere, latet sub classibus aequor,
|
|
adnixi torquent spumas et caerula uerrunt.
|
|
Et iam prima nouo spargebat lumine terras
|
|
Tithoni croceum linquens Aurora cubile.
|
585
|
regina e speculis ut primam albescere lucem
|
|
uidit et aequatis classem procedere uelis,
|
|
litoraque et uacuos sensit sine remige portus,
|
|
terque quaterque manu pectus percussa decorum
|
|
flauentisque abscissa comas 'pro Iuppiter! ibit
|
590
|
hic,' ait 'et nostris inluserit aduena regnis?
|
|
non arma expedient totaque ex urbe sequentur,
|
|
diripientque rates alii naualibus? ite,
|
|
ferte citi flammas, date tela, impellite remos!
|
|
quid loquor? aut ubi sum? quae mentem insania mutat?
|
595
|
infelix Dido, nunc te facta impia tangunt?
|
|
tum decuit, cum sceptra dabas. en dextra fidesque,
|
|
quem secum patrios aiunt portare penatis,
|
|
quem subiisse umeris confectum aetate parentem!
|
|
non potui abreptum diuellere corpus et undis
|
600
|
spargere? non socios, non ipsum absumere ferro
|
|
Ascanium patriisque epulandum ponere mensis?
|
|
uerum anceps pugnae fuerat fortuna. fuisset:
|
|
quem metui moritura? faces in castra tulissem
|
|
implessemque foros flammis natumque patremque
|
605
|
cum genere exstinxem, memet super ipsa dedissem.
|
|
Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras,
|
|
tuque harum interpres curarum et conscia Iuno,
|
|
nocturnisque Hecate triuiis ululata per urbes
|
|
et Dirae ultrices et di morientis Elissae,
|
610
|
accipite haec, meritumque malis aduertite numen
|
|
et nostras audite preces. si tangere portus
|
|
infandum caput ac terris adnare necesse est,
|
|
et sic fata Iouis poscunt, hic terminus haeret,
|
|
at bello audacis populi uexatus et armis,
|
615
|
finibus extorris, complexu auulsus Iuli
|
|
auxilium imploret uideatque indigna suorum
|
|
funera; nec, cum se sub leges pacis iniquae
|
|
tradiderit, regno aut optata luce fruatur,
|
|
sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena.
|
620
|
haec precor, hanc uocem extremam cum sanguine fundo.
|
|
tum uos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum
|
|
exercete odiis, cinerique haec mittite nostro
|
|
munera. nullus amor populis nec foedera sunto.
|
|
exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor
|
625
|
qui face Dardanios ferroque sequare colonos,
|
|
nunc, olim, quocumque dabunt se tempore uires.
|
|
litora litoribus contraria, fluctibus undas
|
|
imprecor, arma armis: pugnent ipsique nepotesque.'
|
|
Haec ait, et partis animum uersabat in omnis,
|
630
|
inuisam quaerens quam primum abrumpere lucem.
|
|
tum breuiter Barcen nutricem adfata Sychaei,
|
|
namque suam patria antiqua cinis ater habebat:
|
|
'Annam, cara mihi nutrix, huc siste sororem:
|
|
dic corpus properet fluuiali spargere lympha,
|
635
|
et pecudes secum et monstrata piacula ducat.
|
|
sic ueniat, tuque ipsa pia tege tempora uitta.
|
|
sacra Ioui Stygio, quae rite incepta paraui,
|
|
perficere est animus finemque imponere curis
|
|
Dardaniique rogum capitis permittere flammae.'
|
640
|
sic ait. illa gradum studio celebrabat anili.
|
|
at trepida et coeptis immanibus effera Dido
|
|
sanguineam uoluens aciem, maculisque trementis
|
|
interfusa genas et pallida morte futura,
|
|
interiora domus inrumpit limina et altos
|
645
|
conscendit furibunda rogos ensemque recludit
|
|
Dardanium, non hos quaesitum munus in usus.
|
|
hic, postquam Iliacas uestis notumque cubile
|
|
conspexit, paulum lacrimis et mente morata
|
|
incubuitque toro dixitque nouissima uerba:
|
650
|
'dulces exuuiae, dum fata deusque sinebat,
|
|
accipite hanc animam meque his exsoluite curis.
|
|
uixi et quem dederat cursum Fortuna peregi,
|
|
et nunc magna mei sub terras ibit imago.
|
|
urbem praeclaram statui, mea moenia uidi,
|
655
|
ulta uirum poenas inimico a fratre recepi,
|
|
felix, heu nimium felix, si litora tantum
|
|
numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae.'
|
|
dixit, et os impressa toro 'moriemur inultae,
|
|
sed moriamur' ait. 'sic, sic iuuat ire sub umbras.
|
660
|
hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto
|
|
Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis.'
|
|
dixerat, atque illam media inter talia ferro
|
|
conlapsam aspiciunt comites, ensemque cruore
|
|
spumantem sparsasque manus. it clamor ad alta
|
665
|
atria: concussam bacchatur Fama per urbem.
|
|
lamentis gemituque et femineo ululatu
|
|
tecta fremunt, resonat magnis plangoribus aether,
|
|
non aliter quam si immissis ruat hostibus omnis
|
|
Karthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes
|
670
|
culmina perque hominum uoluantur perque deorum.
|
|
audiit exanimis trepidoque exterrita cursu
|
|
unguibus ora soror foedans et pectora pugnis
|
|
per medios ruit, ac morientem nomine clamat:
|
|
'hoc illud, germana, fuit? me fraude petebas?
|
675
|
hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant?
|
|
quid primum deserta querar? comitemne sororem
|
|
spreuisti moriens? eadem me ad fata uocasses,
|
|
idem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset.
|
|
his etiam struxi manibus patriosque uocaui
|
680
|
uoce deos, sic te ut posita, crudelis, abessem?
|
|
exstinxti te meque, soror, populumque patresque
|
|
Sidonios urbemque tuam. date, uulnera lymphis
|
|
abluam et, extremus si quis super halitus errat,
|
|
ore legam.' sic fata gradus euaserat altos,
|
685
|
semianimemque sinu germanam amplexa fouebat
|
|
cum gemitu atque atros siccabat ueste cruores.
|
|
illa grauis oculos conata attollere rursus
|
|
deficit; infixum stridit sub pectore uulnus.
|
|
ter sese attollens cubitoque adnixa leuauit,
|
690
|
ter reuoluta toro est oculisque errantibus alto
|
|
quaesiuit caelo lucem ingemuitque reperta.
|
|
Tum Iuno omnipotens longum miserata dolorem
|
|
difficilisque obitus Irim demisit Olympo
|
|
quae luctantem animam nexosque resolueret artus.
|
695
|
nam quia nec fato merita nec morte peribat,
|
|
sed misera ante diem subitoque accensa furore,
|
|
nondum illi flauum Proserpina uertice crinem
|
|
abstulerat Stygioque caput damnauerat Orco.
|
|
ergo Iris croceis per caelum roscida pennis
|
700
|
mille trahens uarios aduerso sole colores
|
|
deuolat et supra caput astitit. 'hunc ego Diti
|
|
sacrum iussa fero teque isto corpore soluo':
|
|
sic ait et dextra crinem secat, omnis et una
|
|
dilapsus calor atque in uentos uita recessit.
|
705
|