| LIBER IX | |
| Atque ea diuersa penitus dum parte geruntur, | 9.1 |
| Irim de caelo misit Saturnia Iuno | |
| audacem ad Turnum. luco tum forte parentis | |
| Pilumni Turnus sacrata ualle sedebat. | |
| ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est: | 5 |
| 'Turne, quod optanti diuum promittere nemo | |
| auderet, uoluenda dies en attulit ultro. | |
| Aeneas urbe et sociis et classe relicta | |
| sceptra Palatini sedemque petit Euandri. | |
| nec satis: extremas Corythi penetrauit ad urbes | 10 |
| Lydorumque manum, collectos armat agrestis. | |
| quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus. | |
| rumpe moras omnis et turbata arripe castra.' | |
| dixit, et in caelum paribus se sustulit alis | |
| ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. | 15 |
| agnouit iuuenis duplicisque ad sidera palmas | |
| sustulit ac tali fugientem est uoce secutus: | |
| 'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam | |
| detulit in terras? unde haec tam clara repente | |
| tempestas? medium uideo discedere caelum | 20 |
| palantisque polo stellas. sequor omina tanta, | |
| quisquis in arma uocas.' et sic effatus ad undam | |
| processit summoque hausit de gurgite lymphas | |
| multa deos orans, onerauitque aethera uotis. | |
| Iamque omnis campis exercitus ibat apertis | 25 |
| diues equum, diues pictai uestis et auri; | |
| Messapus primas acies, postrema coercent | |
| Tyrrhidae iuuenes, medio dux agmine Turnus: | |
| ceu septem surgens sedatis amnibus altus | 30 |
| per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus | |
| cum refluit campis et iam se condidit alueo. | |
| hic subitam nigro glomerari puluere nubem | |
| prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis. | |
| primus ab aduersa conclamat mole Caicus: | 35 |
| 'quis globus, o ciues, caligine uoluitur atra? | |
| ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros, | |
| hostis adest, heia!' ingenti clamore per omnis | |
| condunt se Teucri portas et moenia complent. | |
| namque ita discedens praeceperat optimus armis | 40 |
| Aeneas: si qua interea fortuna fuisset, | |
| neu struere auderent aciem neu credere campo; | |
| castra modo et tutos seruarent aggere muros. | |
| ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat, | |
| obiciunt portas tamen et praecepta facessunt, | 45 |
| armatique cauis exspectant turribus hostem. | |
| Turnus, ut ante uolans tardum praecesserat agmen | |
| uiginti lectis equitum comitatus et urbi | |
| improuisus adest, maculis quem Thracius albis | |
| portat equus cristaque tegit galea aurea rubra, | 50 |
| 'ecquis erit mecum, iuuenes, qui primus in hostem—? | |
| en,' ait et iaculum attorquens emittit in auras, | |
| principium pugnae, et campo sese arduus infert. | |
| clamorem excipiunt socii fremituque sequuntur | |
| horrisono; Teucrum mirantur inertia corda, | 55 |
| non aequo dare se campo, non obuia ferre | |
| arma uiros, sed castra fouere. huc turbidus atque huc | |
| lustrat equo muros aditumque per auia quaerit. | |
| ac ueluti pleno lupus insidiatus ouili | |
| cum fremit ad caulas uentos perpessus et imbris | 60 |
| nocte super media; tuti sub matribus agni | |
| balatum exercent, ille asper et improbus ira | |
| saeuit in absentis; collecta fatigat edendi | |
| ex longo rabies et siccae sanguine fauces: | |
| haud aliter Rutulo muros et castra tuenti | 65 |
| ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet. | |
| qua temptet ratione aditus, et quae uia clausos | |
| excutiat Teucros uallo atque effundat in aequum? | |
| classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat, | |
| aggeribus saeptam circum et fluuialibus undis, | 70 |
| inuadit sociosque incendia poscit ouantis | |
| atque manum pinu flagranti feruidus implet. | |
| tum uero incumbunt (urget praesentia Turni), | |
| atque omnis facibus pubes accingitur atris. | |
| diripuere focos: piceum fert fumida lumen | 75 |
| taeda et commixtam Volcanus ad astra fauillam. | |
| Quis deus, o Musae, tam saeua incendia Teucris | |
| auertit? tantos ratibus quis depulit ignis? | |
| dicite: prisca fides facto, sed fama perennis. | |
| tempore quo primum Phrygia formabat in Ida | 80 |
| Aeneas classem et pelagi petere alta parabat, | |
| ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum | |
| uocibus his adfata Iouem: 'da, nate, petenti, | |
| quod tua cara parens domito te poscit Olympo. | |
| pinea silua mihi multos dilecta per annos, | 85 |
| lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant, | |
| nigranti picea trabibusque obscurus acernis. | |
| has ego Dardanio iuueni, cum classis egeret, | |
| laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit. | |
| solue metus atque hoc precibus sine posse parentem, | 90 |
| ne cursu quassatae ullo neu turbine uenti | |
| uincantur: prosit nostris in montibus ortas.' | |
| filius huic contra, torquet qui sidera mundi: | |
| 'o genetrix, quo fata uocas? aut quid petis istis? | |
| mortaline manu factae immortale carinae | 95 |
| fas habeant? certusque incerta pericula lustret | |
| Aeneas? cui tanta deo permissa potestas? | |
| immo, ubi defunctae finem portusque tenebunt | |
| Ausonios olim, quaecumque euaserit undis | |
| Dardaniumque ducem Laurentia uexerit arua, | 100 |
| mortalem eripiam formam magnique iubebo | |
| aequoris esse deas, qualis Nereia Doto | |
| et Galatea secant spumantem pectore pontum.' | |
| dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris, | |
| per pice torrentis atraque uoragine ripas | 105 |
| adnuit, et totum nutu tremefecit Olympum. | |
| Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae | |
| debita complerant, cum Turni iniuria Matrem | |
| admonuit ratibus sacris depellere taedas. | |
| hic primum noua lux oculis offulsit et ingens | 110 |
| uisus ab Aurora caelum transcurrere nimbus | |
| Idaeique chori; tum uox horrenda per auras | |
| excidit et Troum Rutulorumque agmina complet: | |
| 'ne trepidate meas, Teucri, defendere nauis | |
| neue armate manus; maria ante exurere Turno | 115 |
| quam sacras dabitur pinus. uos ite solutae, | |
| ite deae pelagi; genetrix iubet.' et sua quaeque | |
| continuo puppes abrumpunt uincula ripis | |
| delphinumque modo demersis aequora rostris | |
| ima petunt. hinc uirgineae (mirabile monstrum) | 120 |
| reddunt se totidem facies pontoque feruntur. | 122 |
| Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse | |
| turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis | |
| rauca sonans reuocatque pedem Tiberinus ab alto. | 125 |
| at non audaci Turno fiducia cessit; | |
| ultro animos tollit dictis atque increpat ultro: | |
| 'Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse | |
| auxilium solitum eripuit: non tela neque ignis | |
| exspectant Rutulos. ergo maria inuia Teucris, | 130 |
| nec spes ulla fugae: rerum pars altera adempta est, | |
| terra autem in nostris manibus, tot milia gentes | |
| arma ferunt Italae. nil me fatalia terrent, | |
| si qua Phryges prae se iactant, responsa deorum; | |
| sat fatis Venerique datum, tetigere quod arua | 135 |
| fertilis Ausoniae Troes. sunt et mea contra | |
| fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem | |
| coniuge praerepta; nec solos tangit Atridas | |
| iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis. | |
| "sed periisse semel satis est": peccare fuisset | 140 |
| ante satis, penitus modo non genus omne perosos | |
| femineum. quibus haec medii fiducia ualli | |
| fossarumque morae, leti discrimina parua, | |
| dant animos; at non uiderunt moenia Troiae | |
| Neptuni fabricata manu considere in ignis? | 145 |
| sed uos, o lecti, ferro qui scindere uallum | |
| apparat et mecum inuadit trepidantia castra? | |
| non armis mihi Volcani, non mille carinis | |
| est opus in Teucros. addant se protinus omnes | |
| Etrusci socios. tenebras et inertia furta | 150 |
| Palladii caesis late custodibus arcis | |
| ne timeant, nec equi caeca condemur in aluo: | |
| luce palam certum est igni circumdare muros. | |
| haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga | |
| esse ferant, decimum quos distulit Hector in annum. | 155 |
| nunc adeo, melior quoniam pars acta diei, | |
| quod superest, laeti bene gestis corpora rebus | |
| procurate, uiri, et pugnam sperate parari.' | |
| interea uigilum excubiis obsidere portas | |
| cura datur Messapo et moenia cingere flammis. | 160 |
| bis septem Rutuli muros qui milite seruent | |
| delecti, ast illos centeni quemque sequuntur | |
| purpurei cristis iuuenes auroque corusci. | |
| discurrunt uariantque uices, fusique per herbam | |
| indulgent uino et uertunt crateras aënos. | 165 |
| conlucent ignes, noctem custodia ducit | |
| insomnem ludo. | |
| Haec super e uallo prospectant Troes et armis | |
| alta tenent, nec non trepidi formidine portas | |
| explorant pontisque et propugnacula iungunt, | 170 |
| tela gerunt. instat Mnestheus acerque Serestus, | |
| quos pater Aeneas, si quando aduersa uocarent, | |
| rectores iuuenum et rerum dedit esse magistros. | |
| omnis per muros legio sortita periclum | |
| excubat exercetque uices, quod cuique tuendum est. | 175 |
| Nisus erat portae custos, acerrimus armis, | |
| Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida | |
| uenatrix iaculo celerem leuibusque sagittis, | |
| et iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter | |
| non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma, | 180 |
| ora puer prima signans intonsa iuuenta. | |
| his amor unus erat pariterque in bella ruebant; | |
| tum quoque communi portam statione tenebant. | |
| Nisus ait: 'dine hunc ardorem mentibus addunt, | |
| Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido? | 185 |
| aut pugnam aut aliquid iamdudum inuadere magnum | |
| mens agitat mihi, nec placida contenta quiete est. | |
| cernis quae Rutulos habeat fiducia rerum: | |
| lumina rara micant, somno uinoque soluti | |
| procubuere, silent late loca. percipe porro | 190 |
| quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat. | |
| Aenean acciri omnes, populusque patresque, | |
| exposcunt, mittique uiros qui certa reportent. | |
| si tibi quae posco promittunt (nam mihi facti | |
| fama sat est), tumulo uideor reperire sub illo | 195 |
| posse uiam ad muros et moenia Pallantea.' | |
| obstipuit magno laudum percussus amore | |
| Euryalus, simul his ardentem adfatur amicum: | |
| 'mene igitur socium summis adiungere rebus, | |
| Nise, fugis? solum te in tanta pericula mittam? | 200 |
| non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes, | |
| Argolicum terrorem inter Troiaeque labores | |
| sublatum erudiit, nec tecum talia gessi | |
| magnanimum Aenean et fata extrema secutus: | |
| est hic, est animus lucis contemptor et istum | 205 |
| qui uita bene credat emi, quo tendis, honorem.' | |
| Nisus ad haec: 'equidem de te nil tale uerebar, | |
| nec fas; non ita me referat tibi magnus ouantem | |
| Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis. | |
| sed si quis (quae multa uides discrimine tali) | 210 |
| si quis in aduersum rapiat casusue deusue, | |
| te superesse uelim, tua uita dignior aetas. | |
| sit qui me raptum pugna pretioue redemptum | |
| mandet humo, solita aut si qua id Fortuna uetabit, | |
| absenti ferat inferias decoretque sepulcro. | 215 |
| neu matri miserae tanti sim causa doloris, | |
| quae te sola, puer, multis e matribus ausa | |
| persequitur, magni nec moenia curat Acestae.' | |
| ille autem: 'causas nequiquam nectis inanis | |
| nec mea iam mutata loco sententia cedit. | 220 |
| acceleremus' ait, uigiles simul excitat. illi | |
| succedunt seruantque uices; statione relicta | |
| ipse comes Niso graditur regemque requirunt. | |
| Cetera per terras omnis animalia somno | |
| laxabant curas et corda oblita laborum: | 225 |
| ductores Teucrum primi, delecta iuuentus, | |
| consilium summis regni de rebus habebant, | |
| quid facerent quisue Aeneae iam nuntius esset. | |
| stant longis adnixi hastis et scuta tenentes | |
| castrorum et campi medio. tum Nisus et una | 230 |
| Euryalus confestim alacres admittier orant: | |
| rem magnam pretiumque morae fore. primus Iulus | |
| accepit trepidos ac Nisum dicere iussit. | |
| tum sic Hyrtacides: 'audite o mentibus aequis | |
| Aeneadae, neue haec nostris spectentur ab annis | 235 |
| quae ferimus. Rutuli somno uinoque soluti | |
| conticuere. locum insidiis conspeximus ipsi, | |
| qui patet in biuio portae quae proxima ponto. | |
| interrupti ignes aterque ad sidera fumus | |
| erigitur. si fortuna permittitis uti | 240 |
| quaesitum Aenean et moenia Pallantea, | |
| mox hic cum spoliis ingenti caede peracta | |
| adfore cernetis. nec nos uia fallit euntis: | |
| uidimus obscuris primam sub uallibus urbem | |
| uenatu adsiduo et totum cognouimus amnem.' | 245 |
| hic annis grauis atque animi maturus Aletes: | |
| 'di patrii, quorum semper sub numine Troia est, | |
| non tamen omnino Teucros delere paratis, | |
| cum talis animos iuuenum et tam certa tulistis | |
| pectora.' sic memorans umeros dextrasque tenebat | 250 |
| amborum et uultum lacrimis atque ora rigabat. | |
| 'quae uobis, quae digna, uiri, pro laudibus istis | |
| praemia posse rear solui? pulcherrima primum | |
| di moresque dabunt uestri: tum cetera reddet | |
| actutum pius Aeneas atque integer aeui | 255 |
| Ascanius meriti tanti non immemor umquam.' | |
| 'immo ego uos, cui sola salus genitore reducto,' | |
| excipit Ascanius 'per magnos, Nise, penatis | |
| Assaracique larem et canae penetralia Vestae | |
| obtestor, quaecumque mihi fortuna fidesque est, | 260 |
| in uestris pono gremiis. reuocate parentem, | |
| reddite conspectum; nihil illo triste recepto. | |
| bina dabo argento perfecta atque aspera signis | |
| pocula, deuicta genitor quae cepit Arisba, | |
| et tripodas geminos, auri duo magna talenta, | 265 |
| cratera antiquum quem dat Sidonia Dido. | |
| si uero capere Italiam sceptrisque potiri | |
| contigerit uictori et praedae dicere sortem, | |
| uidisti, quo Turnus equo, quibus ibat in armis | |
| aureus; ipsum illum, clipeum cristasque rubentis | 270 |
| excipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise. | |
| praeterea bis sex genitor lectissima matrum | |
| corpora captiuosque dabit suaque omnibus arma, | |
| insuper his campi quod rex habet ipse Latinus. | |
| te uero, mea quem spatiis propioribus aetas | 275 |
| insequitur, uenerande puer, iam pectore toto | |
| accipio et comitem casus complector in omnis. | |
| nulla meis sine te quaeretur gloria rebus: | |
| seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum | |
| uerborumque fides.' contra quem talia fatur | 280 |
| Euryalus: 'me nulla dies tam fortibus ausis | |
| dissimilem arguerit; tantum fortuna secunda | |
| haud aduersa cadat. sed te super omnia dona | |
| unum oro: genetrix Priami de gente uetusta | |
| est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus | 285 |
| mecum excedentem, non moenia regis Acestae. | |
| hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli | |
| inque salutatam linquo (nox et tua testis | |
| dextera), quod nequeam lacrimas perferre parentis. | |
| at tu, oro, solare inopem et succurre relictae. | 290 |
| hanc sine me spem ferre tui, audentior ibo | |
| in casus omnis.' percussa mente dedere | |
| Dardanidae lacrimas, ante omnis pulcher Iulus, | |
| atque animum patriae strinxit pietatis imago. | |
| tum sic effatur: | 295 |
| 'sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis. | |
| namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusae | |
| solum defuerit, nec partum gratia talem | |
| parua manet. casus factum quicumque sequentur, | |
| per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat: | 300 |
| quae tibi polliceor reduci rebusque secundis, | |
| haec eadem matrique tuae generique manebunt.' | |
| sic ait inlacrimans; umero simul exuit ensem | |
| auratum, mira quem fecerat arte Lycaon | |
| Cnosius atque habilem uagina aptarat eburna. | 305 |
| dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis | |
| exuuias, galeam fidus permutat Aletes. | |
| protinus armati incedunt; quos omnis euntis | |
| primorum manus ad portas, iuuenumque senumque, | |
| prosequitur uotis. nec non et pulcher Iulus, | 310 |
| ante annos animumque gerens curamque uirilem, | |
| multa patri mandata dabat portanda; sed aurae | |
| omnia discerpunt et nubibus inrita donant. | |
| Egressi superant fossas noctisque per umbram | |
| castra inimica petunt, multis tamen ante futuri | 315 |
| exitio. passim somno uinoque per herbam | |
| corpora fusa uident, arrectos litore currus, | |
| inter lora rotasque uiros, simul arma iacere, | |
| uina simul. prior Hyrtacides sic ore locutus: | |
| 'Euryale, audendum dextra: nunc ipsa uocat res. | 320 |
| hac iter est. tu, ne qua manus se attollere nobis | |
| a tergo possit, custodi et consule longe; | |
| haec ego uasta dabo et lato te limite ducam.' | |
| sic memorat uocemque premit, simul ense superbum | |
| Rhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis | 325 |
| exstructus toto proflabat pectore somnum, | |
| rex idem et regi Turno gratissimus augur, | |
| sed non augurio potuit depellere pestem. | |
| tris iuxta famulos temere inter tela iacentis | |
| armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis | 330 |
| nactus equis ferroque secat pendentia colla. | |
| tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit | |
| sanguine singultantem; atro tepefacta cruore | |
| terra torique madent. nec non Lamyrumque Lamumque | |
| et iuuenem Serranum, illa qui plurima nocte | 335 |
| luserat, insignis facie, multoque iacebat | |
| membra deo uictus—felix, si protinus illum | |
| aequasset nocti ludum in lucemque tulisset: | |
| impastus ceu plena leo per ouilia turbans | |
| (suadet enim uesana fames) manditque trahitque | 340 |
| molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento. | |
| nec minor Euryali caedes; incensus et ipse | |
| perfurit ac multam in medio sine nomine plebem, | |
| Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque | |
| ignaros; Rhoetum uigilantem et cuncta uidentem, | 345 |
| sed magnum metuens se post cratera tegebat. | |
| pectore in aduerso totum cui comminus ensem | |
| condidit adsurgenti et multa morte recepit. | |
| purpuream uomit ille animam et cum sanguine mixta | |
| uina refert moriens, hic furto feruidus instat. | 350 |
| iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem | |
| deficere extremum et religatos rite uidebat | |
| carpere gramen equos, breuiter cum talia Nisus | |
| (sensit enim nimia caede atque cupidine ferri) | |
| 'absistamus' ait, 'nam lux inimica propinquat. | 355 |
| poenarum exhaustum satis est, uia facta per hostis.' | |
| multa uirum solido argento perfecta relinquunt | |
| armaque craterasque simul pulchrosque tapetas. | |
| Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis | |
| cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim | 360 |
| quae mittit dona, hospitio cum iungeret absens, | |
| Caedicus; ille suo moriens dat habere nepoti; | |
| post mortem bello Rutuli pugnaque potiti: | |
| haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat. | |
| tum galeam Messapi habilem cristisque decoram | 365 |
| induit. excedunt castris et tuta capessunt. | |
| Interea praemissi equites ex urbe Latina, | |
| cetera dum legio campis instructa moratur, | |
| ibant et Turno regi responsa ferebant, | |
| ter centum, scutati omnes, Volcente magistro. | 370 |
| iamque propinquabant castris murosque subibant | |
| cum procul hos laeuo flectentis limite cernunt, | |
| et galea Euryalum sublustri noctis in umbra | |
| prodidit immemorem radiisque aduersa refulsit. | |
| haud temere est uisum. conclamat ab agmine Volcens: | 375 |
| 'state, uiri. quae causa uiae? quiue estis in armis? | |
| quoue tenetis iter?' nihil illi tendere contra, | |
| sed celerare fugam in siluas et fidere nocti. | |
| obiciunt equites sese ad diuortia nota | |
| hinc atque hinc, omnemque aditum custode coronant. | 380 |
| silua fuit late dumis atque ilice nigra | |
| horrida, quam densi complerant undique sentes; | |
| rara per occultos lucebat semita callis. | |
| Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda | |
| impediunt, fallitque timor regione uiarum. | 385 |
| Nisus abit; iamque imprudens euaserat hostis | |
| atque locos qui post Albae de nomine dicti | |
| Albani (tum rex stabula alta Latinus habebat), | |
| ut stetit et frustra absentem respexit amicum: | |
| 'Euryale infelix, qua te regione reliqui? | 390 |
| quaue sequar?' rursus perplexum iter omne reuoluens | |
| fallacis siluae simul et uestigia retro | |
| obseruata legit dumisque silentibus errat. | |
| audit equos, audit strepitus et signa sequentum; | |
| nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris | 395 |
| peruenit ac uidet Euryalum, quem iam manus omnis | |
| fraude loci et noctis, subito turbante tumultu, | |
| oppressum rapit et conantem plurima frustra. | |
| quid faciat? qua ui iuuenem, quibus audeat armis | |
| eripere? an sese medios moriturus in enses | 400 |
| inferat et pulchram properet per uulnera mortem? | |
| ocius adducto torquet hastile lacerto | |
| suspiciens altam Lunam et sic uoce precatur: | |
| 'tu, dea, tu praesens nostro succurre labori, | |
| astrorum decus et nemorum Latonia custos. | 405 |
| si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris | |
| dona tulit, si qua ipse meis uenatibus auxi | |
| suspendiue tholo aut sacra ad fastigia fixi, | |
| hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.' | |
| dixerat et toto conixus corpore ferrum | 410 |
| conicit. hasta uolans noctis diuerberat umbras | |
| et uenit auersi in tergum Sulmonis ibique | |
| frangitur, ac fisso transit praecordia ligno. | |
| uoluitur ille uomens calidum de pectore flumen | |
| frigidus et longis singultibus ilia pulsat. | 415 |
| diuersi circumspiciunt. hoc acrior idem | |
| ecce aliud summa telum librabat ab aure. | |
| dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque | |
| stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro. | |
| saeuit atrox Volcens nec teli conspicit usquam | 420 |
| auctorem nec quo se ardens immittere possit. | |
| 'tu tamen interea calido mihi sanguine poenas | |
| persolues amborum' inquit; simul ense recluso | |
| ibat in Euryalum. tum uero exterritus, amens, | |
| conclamat Nisus nec se celare tenebris | 425 |
| amplius aut tantum potuit perferre dolorem: | |
| 'me, me, adsum qui feci, in me conuertite ferrum, | |
| o Rutuli! mea fraus omnis, nihil iste nec ausus | |
| nec potuit; caelum hoc et conscia sidera testor; | |
| tantum infelicem nimium dilexit amicum.' | 430 |
| talia dicta dabat, sed uiribus ensis adactus | |
| transadigit costas et candida pectora rumpit. | |
| uoluitur Euryalus leto, pulchrosque per artus | |
| it cruor inque umeros ceruix conlapsa recumbit: | |
| purpureus ueluti cum flos succisus aratro | 435 |
| languescit moriens, lassoue papauera collo | |
| demisere caput pluuia cum forte grauantur. | |
| at Nisus ruit in medios solumque per omnis | |
| Volcentem petit, in solo Volcente moratur. | |
| quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc | 440 |
| proturbant. instat non setius ac rotat ensem | |
| fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore | |
| condidit aduerso et moriens animam abstulit hosti. | |
| tum super exanimum sese proiecit amicum | |
| confossus, placidaque ibi demum morte quieuit. | 445 |
| Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt, | |
| nulla dies umquam memori uos eximet aeuo, | |
| dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum | |
| accolet imperiumque pater Romanus habebit. | |
| Victores praeda Rutuli spoliisque potiti | 450 |
| Volcentem exanimum flentes in castra ferebant. | |
| nec minor in castris luctus Rhamnete reperto | |
| exsangui et primis una tot caede peremptis, | |
| Serranoque Numaque. ingens concursus ad ipsa | |
| corpora seminecisque uiros, tepidaque recentem | 455 |
| caede locum et pleno spumantis sanguine riuos. | |
| agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem | |
| Messapi et multo phaleras sudore receptas. | |
| Et iam prima nouo spargebat lumine terras | |
| Tithoni croceum linquens Aurora cubile. | 460 |
| iam sole infuso, iam rebus luce retectis | |
| Turnus in arma uiros armis circumdatus ipse | |
| suscitat: aeratasque acies in proelia cogunt, | |
| quisque suos, uariisque acuunt rumoribus iras. | |
| quin ipsa arrectis (uisu miserabile) in hastis | 465 |
| praefigunt capita et multo clamore sequuntur | |
| Euryali et Nisi. | |
| Aeneadae duri murorum in parte sinistra | |
| opposuere aciem (nam dextera cingitur amni), | |
| ingentisque tenent fossas et turribus altis | 470 |
| stant maesti; simul ora uirum praefixa mouebant | |
| nota nimis miseris atroque fluentia tabo. | |
| Interea pauidam uolitans pennata per urbem | |
| nuntia Fama ruit matrisque adlabitur auris | |
| Euryali. at subitus miserae calor ossa reliquit, | 475 |
| excussi manibus radii reuolutaque pensa. | |
| euolat infelix et femineo ululatu | |
| scissa comam muros amens atque agmina cursu | |
| prima petit, non illa uirum, non illa pericli | |
| telorumque memor, caelum dehinc questibus implet: | 480 |
| 'hunc ego te, Euryale, aspicio? tune ille senectae | |
| sera meae requies, potuisti linquere solam, | |
| crudelis? nec te sub tanta pericula missum | |
| adfari extremum miserae data copia matri? | |
| heu, terra ignota canibus data praeda Latinis | 485 |
| alitibusque iaces! nec te tua funere mater | |
| produxi pressiue oculos aut uulnera laui, | |
| ueste tegens tibi quam noctes festina diesque | |
| urgebam, et tela curas solabar anilis. | |
| quo sequar? aut quae nunc artus auulsaque membra | 490 |
| et funus lacerum tellus habet? hoc mihi de te, | |
| nate, refers? hoc sum terraque marique secuta? | |
| figite me, si qua est pietas, in me omnia tela | |
| conicite, o Rutuli, me primam absumite ferro; | |
| aut tu, magne pater diuum, miserere, tuoque | 495 |
| inuisum hoc detrude caput sub Tartara telo, | |
| quando aliter nequeo crudelem abrumpere uitam.' | |
| hoc fletu concussi animi, maestusque per omnis | |
| it gemitus, torpent infractae ad proelia uires. | |
| illam incendentem luctus Idaeus et Actor | 500 |
| Ilionei monitu et multum lacrimantis Iuli | |
| corripiunt interque manus sub tecta reponunt. | |
| At tuba terribilem sonitum procul aere canoro | |
| increpuit, sequitur clamor caelumque remugit. | |
| accelerant acta pariter testudine Volsci | 505 |
| et fossas implere parant ac uellere uallum; | |
| quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros, | |
| qua rara est acies interlucetque corona | |
| non tam spissa uiris. telorum effundere contra | |
| omne genus Teucri ac duris detrudere contis, | 510 |
| adsueti longo muros defendere bello. | |
| saxa quoque infesto uoluebant pondere, si qua | |
| possent tectam aciem perrumpere, cum tamen omnis | |
| ferre iuuet subter densa testudine casus. | |
| nec iam sufficiunt. nam qua globus imminet ingens, | 515 |
| immanem Teucri molem uoluuntque ruuntque, | |
| quae strauit Rutulos late armorumque resoluit | |
| tegmina. nec curant caeco contendere Marte | |
| amplius audaces Rutuli, sed pellere uallo | |
| missilibus certant. | 520 |
| parte alia horrendus uisu quassabat Etruscam | |
| pinum et fumiferos infert Mezentius ignis; | |
| at Messapus equum domitor, Neptunia proles, | |
| rescindit uallum et scalas in moenia poscit. | |
| Vos, o Calliope, precor, aspirate canenti | 525 |
| quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus | |
| ediderit, quem quisque uirum demiserit Orco, | |
| et mecum ingentis oras euoluite belli. | |
| Turris erat uasto suspectu et pontibus altis, | 530 |
| opportuna loco, summis quam uiribus omnes | |
| expugnare Itali summaque euertere opum ui | |
| certabant, Troes contra defendere saxis | |
| perque cauas densi tela intorquere fenestras. | |
| princeps ardentem coniecit lampada Turnus | 535 |
| et flammam adfixit lateri, quae plurima uento | |
| corripuit tabulas et postibus haesit adesis. | |
| turbati trepidare intus frustraque malorum | |
| uelle fugam. dum se glomerant retroque residunt | |
| in partem quae peste caret, tum pondere turris | 540 |
| procubuit subito et caelum tonat omne fragore. | |
| semineces ad terram immani mole secuta | |
| confixique suis telis et pectora duro | |
| transfossi ligno ueniunt. uix unus Helenor | |
| et Lycus elapsi; quorum primaeuus Helenor, | 545 |
| Maeonio regi quem serua Licymnia furtim | |
| sustulerat uetitisque ad Troiam miserat armis, | |
| ense leuis nudo parmaque inglorius alba. | |
| isque ubi se Turni media inter milia uidit, | |
| hinc acies atque hinc acies astare Latinas, | 550 |
| ut fera, quae densa uenantum saepta corona | |
| contra tela furit seseque haud nescia morti | |
| inicit et saltu supra uenabula fertur— | |
| haud aliter iuuenis medios moriturus in hostis | |
| inruit et qua tela uidet densissima tendit. | 555 |
| at pedibus longe melior Lycus inter et hostis | |
| inter et arma fuga muros tenet, altaque certat | |
| prendere tecta manu sociumque attingere dextras. | |
| quem Turnus pariter cursu teloque secutus | |
| increpat his uictor: 'nostrasne euadere, demens, | 560 |
| sperasti te posse manus?' simul arripit ipsum | |
| pendentem et magna muri cum parte reuellit: | |
| qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum | |
| sustulit alta petens pedibus Iouis armiger uncis, | |
| quaesitum aut matri multis balatibus agnum | 565 |
| Martius a stabulis rapuit lupus. undique clamor | |
| tollitur: inuadunt et fossas aggere complent, | |
| ardentis taedas alii ad fastigia iactant. | |
| Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis | |
| Lucetium portae subeuntem ignisque ferentem, | 570 |
| Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas, | |
| hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta, | |
| Ortygium Caeneus, uictorem Caenea Turnus, | |
| Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque | |
| et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan, | 575 |
| Priuernum Capys. hunc primo leuis hasta Themillae | |
| strinxerat, ille manum proiecto tegmine demens | |
| ad uulnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta | |
| et laeuo infixa est alte lateri, abditaque intus | |
| spiramenta animae letali uulnere rupit. | 580 |
| stabat in egregiis Arcentis filius armis | |
| pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera, | |
| insignis facie, genitor quem miserat Arcens | |
| eductum Martis luco Symaethia circum | |
| flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici: | 585 |
| stridentem fundam positis Mezentius hastis | |
| ipse ter adducta circum caput egit habena | |
| et media aduersi liquefacto tempora plumbo | |
| diffidit ac multa porrectum extendit harena. | |
| Tum primum bello celerem intendisse sagittam | 590 |
| dicitur ante feras solitus terrere fugacis | |
| Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum, | |
| cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem | |
| germanam nuper thalamo sociatus habebat. | |
| is primam ante aciem digna atque indigna relatu | 595 |
| uociferans tumidusque nouo praecordia regno | |
| ibat et ingentem sese clamore ferebat: | |
| 'non pudet obsidione iterum ualloque teneri, | |
| bis capti Phryges, et morti praetendere muros? | |
| en qui nostra sibi bello conubia poscunt! | 600 |
| quis deus Italiam, quae uos dementia adegit? | |
| non hic Atridae nec fandi fictor Vlixes: | |
| durum a stirpe genus natos ad flumina primum | |
| deferimus saeuoque gelu duramus et undis; | |
| uenatu inuigilant pueri siluasque fatigant, | 605 |
| flectere ludus equos et spicula tendere cornu. | |
| at patiens operum paruoque adsueta iuuentus | |
| aut rastris terram domat aut quatit oppida bello. | |
| omne aeuum ferro teritur, uersaque iuuencum | |
| terga fatigamus hasta, nec tarda senectus | 610 |
| debilitat uiris animi mutatque uigorem: | |
| canitiem galea premimus, semperque recentis | |
| comportare iuuat praedas et uiuere rapto. | |
| uobis picta croco et fulgenti murice uestis, | |
| desidiae cordi, iuuat indulgere choreis, | 615 |
| et tunicae manicas et habent redimicula mitrae. | |
| o uere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta | |
| Dindyma, ubi adsuetis biforem dat tibia cantum. | |
| tympana uos buxusque uocat Berecyntia Matris | |
| Idaeae; sinite arma uiris et cedite ferro.' | 620 |
| Talia iactantem dictis ac dira canentem | |
| non tulit Ascanius, neruoque obuersus equino | |
| contendit telum diuersaque bracchia ducens | |
| constitit, ante Iouem supplex per uota precatus: | |
| 'Iuppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis. | 625 |
| ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona, | |
| et statuam ante aras aurata fronte iuuencum | |
| candentem pariterque caput cum matre ferentem, | |
| iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam.' | |
| audiit et caeli genitor de parte serena | 630 |
| intonuit laeuum, sonat una fatifer arcus. | |
| effugit horrendum stridens adducta sagitta | |
| perque caput Remuli uenit et caua tempora ferro | |
| traicit. 'i, uerbis uirtutem inlude superbis! | |
| bis capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt': | 635 |
| hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur | |
| laetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt. | |
| Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo | |
| desuper Ausonias acies urbemque uidebat | |
| nube sedens, atque his uictorem adfatur Iulum: | 640 |
| 'macte noua uirtute, puer, sic itur ad astra, | |
| dis genite et geniture deos. iure omnia bella | |
| gente sub Assaraci fato uentura resident, | |
| nec te Troia capit.' simul haec effatus ab alto | |
| aethere se mittit, spirantis dimouet auras | 645 |
| Ascaniumque petit; forma tum uertitur oris | |
| antiquum in Buten. hic Dardanio Anchisae | |
| armiger ante fuit fidusque ad limina custos; | |
| tum comitem Ascanio pater addidit. ibat Apollo | |
| omnia longaeuo similis uocemque coloremque | 650 |
| et crinis albos et saeua sonoribus arma, | |
| atque his ardentem dictis adfatur Iulum: | |
| 'sit satis, Aenide, telis impune Numanum | |
| oppetiisse tuis. primam hanc tibi magnus Apollo | |
| concedit laudem et paribus non inuidet armis; | 655 |
| cetera parce, puer, bello.' sic orsus Apollo | |
| mortalis medio aspectus sermone reliquit | |
| et procul in tenuem ex oculis euanuit auram. | |
| agnouere deum proceres diuinaque tela | |
| Dardanidae pharetramque fuga sensere sonantem. | 660 |
| ergo auidum pugnae dictis ac numine Phoebi | |
| Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus | |
| succedunt animasque in aperta pericula mittunt. | |
| it clamor totis per propugnacula muris, | |
| intendunt acris arcus amentaque torquent. | 665 |
| sternitur omne solum telis, tum scuta cauaeque | |
| dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit: | |
| quantus ab occasu ueniens pluuialibus Haedis | |
| uerberat imber humum, quam multa grandine nimbi | |
| in uada praecipitant, cum Iuppiter horridus Austris | 670 |
| torquet aquosam hiemem et caelo caua nubila rumpit. | |
| Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti, | |
| quos Iouis eduxit luco siluestris Iaera | |
| abietibus iuuenes patriis et montibus aequos, | |
| portam, quae ducis imperio commissa, recludunt | 675 |
| freti armis, ultroque inuitant moenibus hostem. | |
| ipsi intus dextra ac laeua pro turribus astant | |
| armati ferro et cristis capita alta corusci: | |
| quales aëriae liquentia flumina circum | |
| siue Padi ripis Athesim seu propter amoenum | 680 |
| consurgunt geminae quercus intonsaque caelo | |
| attollunt capita et sublimi uertice nutant. | |
| inrumpunt aditus Rutuli ut uidere patentis: | |
| continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis | |
| et praeceps animi Tmarus et Mauortius Haemon | 685 |
| agminibus totis aut uersi terga dedere | |
| aut ipso portae posuere in limine uitam. | |
| tum magis increscunt animis discordibus irae, | |
| et iam collecti Troes glomerantur eodem | |
| et conferre manum et procurrere longius audent. | 690 |
| Ductori Turno diuersa in parte furenti | |
| turbantique uiros perfertur nuntius, hostem | |
| feruere caede noua et portas praebere patentis. | |
| deserit inceptum atque immani concitus ira | |
| Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos. | 695 |
| et primum Antiphaten (is enim se primus agebat), | |
| Thebana de matre nothum Sarpedonis alti, | |
| coniecto sternit iaculo: uolat Itala cornus | |
| aëra per tenerum stomachoque infixa sub altum | |
| pectus abit; reddit specus atri uulneris undam | 700 |
| spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit. | |
| tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum, | |
| tum Bitian ardentem oculis animisque frementem, | |
| non iaculo (neque enim iaculo uitam ille dedisset), | |
| sed magnum stridens contorta phalarica uenit | 705 |
| fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga | |
| nec duplici squama lorica fidelis et auro | |
| sustinuit; conlapsa ruunt immania membra, | |
| dat tellus gemitum et clipeum super intonat ingens. | |
| talis in Euboico Baiarum litore quondam | 710 |
| saxea pila cadit, magnis quam molibus ante | |
| constructam ponto iaciunt, sic illa ruinam | |
| prona trahit penitusque uadis inlisa recumbit; | |
| miscent se maria et nigrae attolluntur harenae, | |
| tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile | 715 |
| Inarime Iouis imperiis imposta Typhoeo. | |
| Hic Mars armipotens animum uirisque Latinis | |
| addidit et stimulos acris sub pectore uertit, | |
| immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem. | |
| undique conueniunt, quoniam data copia pugnae, | 720 |
| bellatorque animo deus incidit. | |
| Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit | |
| et quo sit fortuna loco, qui casus agat res, | |
| portam ui multa conuerso cardine torquet | |
| obnixus latis umeris, multosque suorum | 725 |
| moenibus exclusos duro in certamine linquit; | |
| ast alios secum includit recipitque ruentis, | |
| demens, qui Rutulum in medio non agmine regem | |
| uiderit inrumpentem ultroque incluserit urbi, | |
| immanem ueluti pecora inter inertia tigrim. | 730 |
| continuo noua lux oculis effulsit et arma | |
| horrendum sonuere, tremunt in uertice cristae | |
| sanguineae clipeoque micantia fulmina mittit. | |
| agnoscunt faciem inuisam atque immania membra | |
| turbati subito Aeneadae. tum Pandarus ingens | 735 |
| emicat et mortis fraternae feruidus ira | |
| effatur: 'non haec dotalis regia Amatae, | |
| nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum. | |
| castra inimica uides, nulla hinc exire potestas.' | |
| olli subridens sedato pectore Turnus: | 740 |
| 'incipe, si qua animo uirtus, et consere dextram, | |
| hic etiam inuentum Priamo narrabis Achillem.' | |
| dixerat. ille rudem nodis et cortice crudo | |
| intorquet summis adnixus uiribus hastam; | |
| excepere aurae, uulnus Saturnia Iuno | 745 |
| detorsit ueniens, portaeque infigitur hasta. | |
| 'at non hoc telum, mea quod ui dextera uersat, | |
| effugies, neque enim is teli nec uulneris auctor': | |
| sic ait, et sublatum alte consurgit in ensem | |
| et mediam ferro gemina inter tempora frontem | 750 |
| diuidit impubisque immani uulnere malas. | |
| fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus; | |
| conlapsos artus atque arma cruenta cerebro | |
| sternit humi moriens, atque illi partibus aequis | |
| huc caput atque illuc umero ex utroque pependit. | 755 |
| Diffugiunt uersi trepida formidine Troes, | |
| et si continuo uictorem ea cura subisset, | |
| rumpere claustra manu sociosque immittere portis, | |
| ultimus ille dies bello gentique fuisset. | |
| sed furor ardentem caedisque insana cupido | 760 |
| egit in aduersos. | |
| principio Phalerim et succiso poplite Gygen | |
| excipit, hinc raptas fugientibus ingerit hastas | |
| in tergus, Iuno uiris animumque ministrat. | |
| addit Halyn comitem et confixa Phegea parma, | 765 |
| ignaros deinde in muris Martemque cientis | |
| Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque. | |
| Lyncea tendentem contra sociosque uocantem | |
| uibranti gladio conixus ab aggere dexter | |
| occupat, huic uno deiectum comminus ictu | 770 |
| cum galea longe iacuit caput. inde ferarum | |
| uastatorem Amycum, quo non felicior alter | |
| unguere tela manu ferrumque armare ueneno, | |
| et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis, | |
| Crethea Musarum comitem, cui carmina semper | 775 |
| et citharae cordi numerosque intendere neruis, | |
| semper equos atque arma uirum pugnasque canebat. | |
| Tandem ductores audita caede suorum | |
| conueniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus, | |
| palantisque uident socios hostemque receptum. | 780 |
| et Mnestheus: 'quo deinde fugam, quo tenditis?' inquit. | |
| 'quos alios muros, quaeue ultra moenia habetis? | |
| unus homo et uestris, o ciues, undique saeptus | |
| aggeribus tantas strages impune per urbem | |
| ediderit? iuuenum primos tot miserit Orco? | 785 |
| non infelicis patriae ueterumque deorum | |
| et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?' | |
| talibus accensi firmantur et agmine denso | |
| consistunt. Turnus paulatim excedere pugna | |
| et fluuium petere ac partem quae cingitur unda. | 790 |
| acrius hoc Teucri clamore incumbere magno | |
| et glomerare manum, ceu saeuum turba leonem | |
| cum telis premit infensis; at territus ille, | |
| asper, acerba tuens, retro redit et neque terga | |
| ira dare aut uirtus patitur, nec tendere contra | 795 |
| ille quidem hoc cupiens potis est per tela uirosque. | |
| haud aliter retro dubius uestigia Turnus | |
| improperata refert et mens exaestuat ira. | |
| quin etiam bis tum medios inuaserat hostis, | |
| bis confusa fuga per muros agmina uertit; | 800 |
| sed manus e castris propere coit omnis in unum | |
| nec contra uiris audet Saturnia Iuno | |
| sufficere; aëriam caelo nam Iuppiter Irim | |
| demisit germanae haud mollia iussa ferentem, | |
| ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis. | 805 |
| ergo nec clipeo iuuenis subsistere tantum | |
| nec dextra ualet, iniectis sic undique telis | |
| obruitur. strepit adsiduo caua tempora circum | |
| tinnitu galea et saxis solida aera fatiscunt | |
| discussaeque iubae, capiti nec sufficit umbo | 810 |
| ictibus; ingeminant hastis et Troes et ipse | |
| fulmineus Mnestheus. tum toto corpore sudor | |
| liquitur et piceum (nec respirare potestas) | |
| flumen agit, fessos quatit aeger anhelitus artus. | |
| tum demum praeceps saltu sese omnibus armis | 815 |
| in fluuium dedit. ille suo cum gurgite flauo | |
| accepit uenientem ac mollibus extulit undis | |
| et laetum sociis abluta caede remisit. |