LIBER X
|
|
Panditur interea domus omnipotentis Olympi
|
10.1
|
conciliumque uocat diuum pater atque hominum rex
|
|
sideream in sedem, terras unde arduus omnis
|
|
castraque Dardanidum aspectat populosque Latinos.
|
|
considunt tectis bipatentibus, incipit ipse:
|
5
|
'caelicolae magni, quianam sententia uobis
|
|
uersa retro tantumque animis certatis iniquis?
|
|
abnueram bello Italiam concurrere Teucris.
|
|
quae contra uetitum discordia? quis metus aut hos
|
|
aut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit?
|
10
|
adueniet iustum pugnae (ne arcessite) tempus,
|
|
cum fera Karthago Romanis arcibus olim
|
|
exitium magnum atque Alpis immittet apertas:
|
|
tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.
|
|
nunc sinite et placitum laeti componite foedus.'
|
15
|
Iuppiter haec paucis; at non Venus aurea contra
|
|
pauca refert:
|
|
'o pater, o hominum rerumque aeterna potestas
|
|
(namque aliud quid sit quod iam implorare queamus?),
|
|
cernis ut insultent Rutuli, Turnusque feratur
|
20
|
per medios insignis equis tumidusque secundo
|
|
Marte ruat? non clausa tegunt iam moenia Teucros;
|
|
quin intra portas atque ipsis proelia miscent
|
|
aggeribus murorum et inundant sanguine fossae.
|
|
Aeneas ignarus abest. numquamne leuari
|
25
|
obsidione sines? muris iterum imminet hostis
|
|
nascentis Troiae nec non exercitus alter,
|
|
atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab Arpis
|
|
Tydides. equidem credo, mea uulnera restant
|
|
et tua progenies mortalia demoror arma.
|
30
|
si sine pace tua atque inuito numine Troes
|
|
Italiam petiere, luant peccata neque illos
|
|
iuueris auxilio; sin tot responsa secuti
|
|
quae superi manesque dabant, cur nunc tua quisquam
|
|
uertere iussa potest aut cur noua condere fata?
|
35
|
quid repetam exustas Erycino in litore classis,
|
|
quid tempestatum regem uentosque furentis
|
|
Aeolia excitos aut actam nubibus Irim?
|
|
nunc etiam manis (haec intemptata manebat
|
|
sors rerum) mouet et superis immissa repente
|
40
|
Allecto medias Italum bacchata per urbes.
|
|
nil super imperio moueor. sperauimus ista,
|
|
dum fortuna fuit. uincant, quos uincere mauis.
|
|
si nulla est regio Teucris quam det tua coniunx
|
|
dura, per euersae, genitor, fumantia Troiae
|
45
|
excidia obtestor: liceat dimittere ab armis
|
|
incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem.
|
|
Aeneas sane ignotis iactetur in undis
|
|
et quacumque uiam dederit Fortuna sequatur:
|
|
hunc tegere et dirae ualeam subducere pugnae.
|
50
|
est Amathus, est celsa mihi Paphus atque Cythera
|
|
Idaliaeque domus: positis inglorius armis
|
|
exigat hic aeuum. magna dicione iubeto
|
|
Karthago premat Ausoniam; nihil urbibus inde
|
|
obstabit Tyriis. quid pestem euadere belli
|
55
|
iuuit et Argolicos medium fugisse per ignis
|
|
totque maris uastaeque exhausta pericula terrae,
|
|
dum Latium Teucri recidiuaque Pergama quaerunt?
|
|
non satius cineres patriae insedisse supremos
|
|
atque solum quo Troia fuit? Xanthum et Simoenta
|
60
|
redde, oro, miseris iterumque reuoluere casus
|
|
da, pater, Iliacos Teucris.' tum regia Iuno
|
|
acta furore graui: 'quid me alta silentia cogis
|
|
rumpere et obductum uerbis uulgare dolorem?
|
|
Aenean hominum quisquam diuumque subegit
|
65
|
bella sequi aut hostem regi se inferre Latino?
|
|
Italiam petiit fatis auctoribus (esto)
|
|
Cassandrae impulsus furiis: num linquere castra
|
|
hortati sumus aut uitam committere uentis?
|
|
num puero summam belli, num credere muros,
|
70
|
Tyrrhenamque fidem aut gentis agitare quietas?
|
|
quis deus in fraudem, quae dura potentia nostra
|
|
egit? ubi hic Iuno demissaue nubibus Iris?
|
|
indignum est Italos Troiam circumdare flammis
|
|
nascentem et patria Turnum consistere terra,
|
75
|
cui Pilumnus auus, cui diua Venilia mater:
|
|
quid face Troianos atra uim ferre Latinis,
|
|
arua aliena iugo premere atque auertere praedas?
|
|
quid soceros legere et gremiis abducere pactas,
|
|
pacem orare manu, praefigere puppibus arma?
|
80
|
tu potes Aenean manibus subducere Graium
|
|
proque uiro nebulam et uentos obtendere inanis,
|
|
et potes in totidem classem conuertere nymphas:
|
|
nos aliquid Rutulos contra iuuisse nefandum est?
|
|
"Aeneas ignarus abest": ignarus et absit.
|
85
|
est Paphus Idaliumque tibi, sunt alta Cythera:
|
|
quid grauidam bellis urbem et corda aspera temptas?
|
|
nosne tibi fluxas Phrygiae res uertere fundo
|
|
conamur? nos? an miseros qui Troas Achiuis
|
|
obiecit? quae causa fuit consurgere in arma
|
90
|
Europamque Asiamque et foedera soluere furto?
|
|
me duce Dardanius Spartam expugnauit adulter,
|
|
aut ego tela dedi fouiue Cupidine bella?
|
|
tum decuit metuisse tuis: nunc sera querelis
|
|
haud iustis adsurgis et inrita iurgia iactas.'
|
95
|
Talibus orabat Iuno, cunctique fremebant
|
|
caelicolae adsensu uario, ceu flamina prima
|
|
cum deprensa fremunt siluis et caeca uolutant
|
|
murmura uenturos nautis prodentia uentos.
|
|
tum pater omnipotens, rerum cui prima potestas,
|
100
|
infit (eo dicente deum domus alta silescit
|
|
et tremefacta solo tellus, silet arduus aether,
|
|
tum Zephyri posuere, premit placida aequora pontus):
|
|
'accipite ergo animis atque haec mea figite dicta.
|
|
quandoquidem Ausonios coniungi foedere Teucris
|
105
|
haud licitum, nec uestra capit discordia finem,
|
|
quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem,
|
|
Tros Rutulusne fuat, nullo discrimine habebo,
|
|
seu fatis Italum castra obsidione tenentur
|
|
siue errore malo Troiae monitisque sinistris.
|
110
|
nec Rutulos soluo. sua cuique exorsa laborem
|
|
fortunamque ferent. rex Iuppiter omnibus idem.
|
|
fata uiam inuenient.' Stygii per flumina fratris,
|
|
per pice torrentis atraque uoragine ripas
|
|
adnuit et totum nutu tremefecit Olympum.
|
115
|
hic finis fandi. solio tum Iuppiter aureo
|
|
surgit, caelicolae medium quem ad limina ducunt.
|
|
Interea Rutuli portis circum omnibus instant
|
|
sternere caede uiros et moenia cingere flammis.
|
|
at legio Aeneadum uallis obsessa tenetur
|
120
|
nec spes ulla fugae. miseri stant turribus altis
|
|
nequiquam et rara muros cinxere corona
|
|
Asius Imbrasides Hicetaoniusque Thymoetes
|
|
Assaracique duo et senior cum Castore Thymbris,
|
|
prima acies; hos germani Sarpedonis ambo
|
125
|
et Clarus et Thaemon Lycia comitantur ab alta.
|
|
fert ingens toto conixus corpore saxum,
|
|
haud partem exiguam montis, Lyrnesius Acmon,
|
|
nec Clytio genitore minor nec fratre Menestheo.
|
|
hi iaculis, illi certant defendere saxis
|
130
|
molirique ignem neruoque aptare sagittas.
|
|
ipse inter medios, Veneris iustissima cura,
|
|
Dardanius caput, ecce, puer detectus honestum,
|
|
qualis gemma micat fuluum quae diuidit aurum,
|
|
aut collo decus aut capiti, uel quale per artem
|
135
|
inclusum buxo aut Oricia terebintho
|
|
lucet ebur; fusos ceruix cui lactea crinis
|
|
accipit et molli subnectens circulus auro.
|
|
te quoque magnanimae uiderunt, Ismare, gentes
|
|
uulnera derigere et calamos armare ueneno,
|
140
|
Maeonia generose domo, ubi pinguia culta
|
|
exercentque uiri Pactolusque inrigat auro.
|
|
adfuit et Mnestheus, quem pulsi pristina Turni
|
|
aggere murorum sublimem gloria tollit,
|
|
et Capys: hinc nomen Campanae ducitur urbi.
|
145
|
Illi inter sese duri certamina belli
|
|
contulerant: media Aeneas freta nocte secabat.
|
|
namque ut ab Euandro castris ingressus Etruscis
|
|
regem adit et regi memorat nomenque genusque
|
|
quidue petat quidue ipse ferat, Mezentius arma
|
150
|
quae sibi conciliet, uiolentaque pectora Turni
|
|
edocet, humanis quae sit fiducia rebus
|
|
admonet immiscetque preces, haud fit mora, Tarchon
|
|
iungit opes foedusque ferit; tum libera fati
|
|
classem conscendit iussis gens Lydia diuum
|
155
|
externo commissa duci. Aeneia puppis
|
|
prima tenet rostro Phrygios subiuncta leones,
|
|
imminet Ida super, profugis gratissima Teucris.
|
|
hic magnus sedet Aeneas secumque uolutat
|
|
euentus belli uarios, Pallasque sinistro
|
160
|
adfixus lateri iam quaerit sidera, opacae
|
|
noctis iter, iam quae passus terraque marique.
|
|
Pandite nunc Helicona, deae, cantusque mouete,
|
|
quae manus interea Tuscis comitetur ab oris
|
|
Aenean armetque rates pelagoque uehatur.
|
165
|
Massicus aerata princeps secat aequora Tigri,
|
|
sub quo mille manus iuuenum, qui moenia Clusi
|
|
quique urbem liquere Cosas, quis tela sagittae
|
|
gorytique leues umeris et letifer arcus.
|
|
una toruus Abas: huic totum insignibus armis
|
170
|
agmen et aurato fulgebat Apolline puppis.
|
|
sescentos illi dederat Populonia mater
|
|
expertos belli iuuenes, ast Ilua trecentos
|
|
insula inexhaustis Chalybum generosa metallis.
|
|
tertius ille hominum diuumque interpres Asilas,
|
175
|
cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent
|
|
et linguae uolucrum et praesagi fulminis ignes,
|
|
mille rapit densos acie atque horrentibus hastis.
|
|
hos parere iubent Alpheae ab origine Pisae,
|
|
urbs Etrusca solo. sequitur pulcherrimus Astyr,
|
180
|
Astyr equo fidens et uersicoloribus armis.
|
|
ter centum adiciunt (mens omnibus una sequendi)
|
|
qui Caerete domo, qui sunt Minionis in aruis,
|
|
et Pyrgi ueteres intempestaeque Grauiscae.
|
|
Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello,
|
185
|
transierim, Cunare, et paucis comitate Cupauo,
|
|
cuius olorinae surgunt de uertice pennae
|
|
(crimen, Amor, uestrum) formaeque insigne paternae.
|
|
namque ferunt luctu Cycnum Phaethontis amati,
|
|
populeas inter frondes umbramque sororum
|
190
|
dum canit et maestum Musa solatur amorem,
|
|
canentem molli pluma duxisse senectam
|
|
linquentem terras et sidera uoce sequentem.
|
|
filius aequalis comitatus classe cateruas
|
|
ingentem remis Centaurum promouet: ille
|
195
|
instat aquae saxumque undis immane minatur
|
|
arduus, et longa sulcat maria alta carina.
|
|
Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris,
|
|
fatidicae Mantus et Tusci filius amnis,
|
|
qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen,
|
200
|
Mantua diues auis, sed non genus omnibus unum:
|
|
gens illi triplex, populi sub gente quaterni,
|
|
ipsa caput populis, Tusco de sanguine uires.
|
|
hinc quoque quingentos in se Mezentius armat,
|
|
quos patre Benaco uelatus harundine glauca
|
205
|
Mincius infesta ducebat in aequora pinu.
|
|
it grauis Aulestes centenaque arbore fluctum
|
|
uerberat adsurgens, spumant uada marmore uerso.
|
|
hunc uehit immanis Triton et caerula concha
|
|
exterrens freta, cui laterum tenus hispida nanti
|
210
|
frons hominem praefert, in pristim desinit aluus,
|
|
spumea semifero sub pectore murmurat unda.
|
|
Tot lecti proceres ter denis nauibus ibant
|
|
subsidio Troiae et campos salis aere secabant.
|
|
Iamque dies caelo concesserat almaque curru
|
215
|
noctiuago Phoebe medium pulsabat Olympum:
|
|
Aeneas (neque enim membris dat cura quietem)
|
|
ipse sedens clauumque regit uelisque ministrat.
|
|
atque illi medio in spatio chorus, ecce, suarum
|
|
occurrit comitum: nymphae, quas alma Cybebe
|
220
|
numen habere maris nymphasque e nauibus esse
|
|
iusserat, innabant pariter fluctusque secabant,
|
|
quot prius aeratae steterant ad litora prorae.
|
|
agnoscunt longe regem lustrantque choreis;
|
|
quarum quae fandi doctissima Cymodocea
|
225
|
pone sequens dextra puppim tenet ipsaque dorso
|
|
eminet ac laeua tacitis subremigat undis.
|
|
tum sic ignarum adloquitur: 'uigilasne, deum gens,
|
|
Aenea? uigila et uelis immitte rudentis.
|
|
nos sumus, Idaeae sacro de uertice pinus,
|
230
|
nunc pelagi nymphae, classis tua. perfidus ut nos
|
|
praecipitis ferro Rutulus flammaque premebat,
|
|
rupimus inuitae tua uincula teque per aequor
|
|
quaerimus. hanc genetrix faciem miserata refecit
|
|
et dedit esse deas aeuumque agitare sub undis.
|
235
|
at puer Ascanius muro fossisque tenetur
|
|
tela inter media atque horrentis Marte Latinos.
|
|
iam loca iussa tenent forti permixtus Etrusco
|
|
Arcas eques; medias illis opponere turmas,
|
|
ne castris iungant, certa est sententia Turno.
|
240
|
surge age et Aurora socios ueniente uocari
|
|
primus in arma iube, et clipeum cape quem dedit ipse
|
|
inuictum ignipotens atque oras ambiit auro.
|
|
crastina lux, mea si non inrita dicta putaris,
|
|
ingentis Rutulae spectabit caedis aceruos.'
|
245
|
dixerat et dextra discedens impulit altam
|
|
haud ignara modi puppim: fugit illa per undas
|
|
ocior et iaculo et uentos aequante sagitta.
|
|
inde aliae celerant cursus. stupet inscius ipse
|
|
Tros Anchisiades, animos tamen omine tollit.
|
250
|
tum breuiter supera aspectans conuexa precatur:
|
|
'alma parens Idaea deum, cui Dindyma cordi
|
|
turrigeraeque urbes biiugique ad frena leones,
|
|
tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinques
|
|
augurium Phrygibusque adsis pede, diua, secundo.'
|
255
|
tantum effatus, et interea reuoluta ruebat
|
|
matura iam luce dies noctemque fugarat;
|
|
principio sociis edicit signa sequantur
|
|
atque animos aptent armis pugnaeque parent se.
|
|
Iamque in conspectu Teucros habet et sua castra
|
260
|
stans celsa in puppi, clipeum cum deinde sinistra
|
|
extulit ardentem. clamorem ad sidera tollunt
|
|
Dardanidae e muris, spes addita suscitat iras,
|
|
tela manu iaciunt, quales sub nubibus atris
|
|
Strymoniae dant signa grues atque aethera tranant
|
265
|
cum sonitu, fugiuntque Notos clamore secundo.
|
|
at Rutulo regi ducibusque ea mira uideri
|
|
Ausoniis, donec uersas ad litora puppis
|
|
respiciunt totumque adlabi classibus aequor.
|
|
ardet apex capiti cristisque a uertice flamma
|
270
|
funditur et uastos umbo uomit aureus ignis:
|
|
non secus ac liquida si quando nocte cometae
|
|
sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor
|
|
ille sitim morbosque ferens mortalibus aegris
|
|
nascitur et laeuo contristat lumine caelum.
|
275
|
Haud tamen audaci Turno fiducia cessit
|
|
litora praecipere et uenientis pellere terra.
|
|
[ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:]
|
|
'quod uotis optastis adest, perfringere dextra.
|
|
in manibus Mars ipse uiris. nunc coniugis esto
|
280
|
quisque suae tectique memor, nunc magna referto
|
|
facta, patrum laudes. ultro occurramus ad undam
|
|
dum trepidi egressisque labant uestigia prima.
|
|
audentis Fortuna iuuat.'
|
|
haec ait, et secum uersat quos ducere contra
|
285
|
uel quibus obsessos possit concredere muros.
|
|
Interea Aeneas socios de puppibus altis
|
|
pontibus exponit. multi seruare recursus
|
|
languentis pelagi et breuibus se credere saltu,
|
|
per remos alii. speculatus litora Tarchon,
|
290
|
qua uada non sperat nec fracta remurmurat unda,
|
|
sed mare inoffensum crescenti adlabitur aestu,
|
|
aduertit subito proras sociosque precatur:
|
|
'nunc, o lecta manus, ualidis incumbite remis;
|
|
tollite, ferte rates, inimicam findite rostris
|
295
|
hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina.
|
|
frangere nec tali puppim statione recuso
|
|
arrepta tellure semel.' quae talia postquam
|
|
effatus Tarchon, socii consurgere tonsis
|
|
spumantisque rates aruis inferre Latinis,
|
300
|
donec rostra tenent siccum et sedere carinae
|
|
omnes innocuae. sed non puppis tua, Tarchon:
|
|
namque inflicta uadis, dorso dum pendet iniquo
|
|
anceps sustentata diu fluctusque fatigat,
|
|
soluitur atque uiros mediis exponit in undis,
|
305
|
fragmina remorum quos et fluitantia transtra
|
|
impediunt retrahitque pedes simul unda relabens.
|
|
Nec Turnum segnis retinet mora, sed rapit acer
|
|
totam aciem in Teucros et contra in litore sistit.
|
|
signa canunt. primus turmas inuasit agrestis
|
310
|
Aeneas, omen pugnae, strauitque Latinos
|
|
occiso Therone, uirum qui maximus ultro
|
|
Aenean petit. huic gladio perque aerea suta,
|
|
per tunicam squalentem auro latus haurit apertum.
|
|
inde Lichan ferit exsectum iam matre perempta
|
315
|
et tibi, Phoebe, sacrum: casus euadere ferri
|
|
quo licuit paruo? nec longe Cissea durum
|
|
immanemque Gyan sternentis agmina claua
|
|
deiecit leto; nihil illos Herculis arma
|
|
nec ualidae iuuere manus genitorque Melampus,
|
320
|
Alcidae comes usque grauis dum terra labores
|
|
praebuit. ecce Pharo, uoces dum iactat inertis,
|
|
intorquens iaculum clamanti sistit in ore.
|
|
tu quoque, flauentem prima lanugine malas
|
|
dum sequeris Clytium infelix, noua gaudia, Cydon,
|
325
|
Dardania stratus dextra, securus amorum
|
|
qui iuuenum tibi semper erant, miserande iaceres,
|
|
ni fratrum stipata cohors foret obuia, Phorci
|
|
progenies, septem numero, septenaque tela
|
|
coniciunt; partim galea clipeoque resultant
|
330
|
inrita, deflexit partim stringentia corpus
|
|
alma Venus. fidum Aeneas adfatur Achaten:
|
|
'suggere tela mihi, non ullum dextera frustra
|
|
torserit in Rutulos, steterunt quae in corpore Graium
|
|
Iliacis campis.' tum magnam corripit hastam
|
335
|
et iacit: illa uolans clipei transuerberat aera
|
|
Maeonis et thoraca simul cum pectore rumpit.
|
|
huic frater subit Alcanor fratremque ruentem
|
|
sustentat dextra: traiecto missa lacerto
|
|
protinus hasta fugit seruatque cruenta tenorem,
|
340
|
dexteraque ex umero neruis moribunda pependit.
|
|
tum Numitor iaculo fratris de corpore rapto
|
|
Aenean petiit: sed non et figere contra
|
|
est licitum, magnique femur perstrinxit Achatae.
|
|
Hic Curibus fidens primaeuo corpore Clausus
|
345
|
aduenit et rigida Dryopem ferit eminus hasta
|
|
sub mentum grauiter pressa, pariterque loquentis
|
|
uocem animamque rapit traiecto gutture; at ille
|
|
fronte ferit terram et crassum uomit ore cruorem.
|
|
tris quoque Threicios Boreae de gente suprema
|
350
|
et tris quos Idas pater et patria Ismara mittit,
|
|
per uarios sternit casus. accurrit Halaesus
|
|
Auruncaeque manus, subit et Neptunia proles,
|
|
insignis Messapus equis. expellere tendunt
|
|
nunc hi, nunc illi: certatur limine in ipso
|
355
|
Ausoniae. magno discordes aethere uenti
|
|
proelia ceu tollunt animis et uiribus aequis;
|
|
non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit;
|
|
anceps pugna diu, stant obnixa omnia contra:
|
|
haud aliter Troianae acies aciesque Latinae
|
360
|
concurrunt, haeret pede pes densusque uiro uir.
|
|
At parte ex alia, qua saxa rotantia late
|
|
intulerat torrens arbustaque diruta ripis,
|
|
Arcadas insuetos acies inferre pedestris
|
|
ut uidit Pallas Latio dare terga sequaci,
|
365
|
aspera aquis natura loci dimittere quando
|
|
suasit equos, unum quod rebus restat egenis,
|
|
nunc prece, nunc dictis uirtutem accendit amaris;
|
|
'quo fugitis, socii? per uos et fortia facta,
|
|
per ducis Euandri nomen deuictaque bella
|
370
|
spemque meam, patriae quae nunc subit aemula laudi,
|
|
fidite ne pedibus. ferro rumpenda per hostis
|
|
est uia. qua globus ille uirum densissimus urget,
|
|
hac uos et Pallanta ducem patria alta reposcit.
|
|
numina nulla premunt, mortali urgemur ab hoste
|
375
|
mortales; totidem nobis animaeque manusque.
|
|
ecce maris magna claudit nos obice pontus,
|
|
deest iam terra fugae: pelagus Troiamne petamus?'
|
|
haec ait, et medius densos prorumpit in hostis.
|
|
Obuius huic primum fatis adductus iniquis
|
380
|
fit Lagus. hunc, uellit magno dum pondere saxum,
|
|
intorto figit telo, discrimina costis
|
|
per medium qua spina dabat, hastamque receptat
|
|
ossibus haerentem. quem non super occupat Hisbo,
|
|
ille quidem hoc sperans; nam Pallas ante ruentem,
|
385
|
dum furit, incautum crudeli morte sodalis
|
|
excipit atque ensem tumido in pulmone recondit.
|
|
hinc Sthenium petit et Rhoeti de gente uetusta
|
|
Anchemolum thalamos ausum incestare nouercae.
|
|
uos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in aruis,
|
390
|
Daucia, Laride Thymberque, simillima proles,
|
|
indiscreta suis gratusque parentibus error;
|
|
at nunc dura dedit uobis discrimina Pallas.
|
|
nam tibi, Thymbre, caput Euandrius abstulit ensis;
|
|
te decisa suum, Laride, dextera quaerit
|
395
|
semianimesque micant digiti ferrumque retractant.
|
|
Arcadas accensos monitu et praeclara tuentis
|
|
facta uiri mixtus dolor et pudor armat in hostis.
|
|
Tum Pallas biiugis fugientem Rhoetea praeter
|
|
traicit. hoc spatium tantumque morae fuit Ilo;
|
400
|
Ilo namque procul ualidam derexerat hastam,
|
|
quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teuthra,
|
|
te fugiens fratremque Tyren, curruque uolutus
|
|
caedit semianimis Rutulorum calcibus arua.
|
|
ac uelut optato uentis aestate coortis
|
405
|
dispersa immittit siluis incendia pastor,
|
|
correptis subito mediis extenditur una
|
|
horrida per latos acies Volcania campos,
|
|
ille sedens uictor flammas despectat ouantis:
|
|
non aliter socium uirtus coit omnis in unum
|
410
|
teque iuuat, Palla. sed bellis acer Halaesus
|
|
tendit in aduersos seque in sua colligit arma.
|
|
hic mactat Ladona Pheretaque Demodocumque,
|
|
Strymonio dextram fulgenti deripit ense
|
|
elatam in iugulum, saxo ferit ora Thoantis
|
415
|
ossaque dispersit cerebro permixta cruento.
|
|
fata canens siluis genitor celarat Halaesum;
|
|
ut senior leto canentia lumina soluit,
|
|
iniecere manum Parcae telisque sacrarunt
|
|
Euandri. quem sic Pallas petit ante precatus:
|
420
|
'da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro,
|
|
fortunam atque uiam duri per pectus Halaesi.
|
|
haec arma exuuiasque uiri tua quercus habebit.'
|
|
audiit illa deus; dum texit Imaona Halaesus,
|
|
Arcadio infelix telo dat pectus inermum.
|
425
|
At non caede uiri tanta perterrita Lausus,
|
|
pars ingens belli, sinit agmina: primus Abantem
|
|
oppositum interimit, pugnae nodumque moramque.
|
|
sternitur Arcadiae proles, sternuntur Etrusci
|
|
et uos, o Grais imperdita corpora, Teucri.
|
430
|
agmina concurrunt ducibusque et uiribus aequis;
|
|
extremi addensent acies nec turba moueri
|
|
tela manusque sinit. hinc Pallas instat et urget,
|
|
hinc contra Lausus, nec multum discrepat aetas,
|
|
egregii forma, sed quis Fortuna negarat
|
435
|
in patriam reditus. ipsos concurrere passus
|
|
haud tamen inter se magni regnator Olympi;
|
|
mox illos sua fata manent maiore sub hoste.
|
|
Interea soror alma monet succedere Lauso
|
|
Turnum, qui uolucri curru medium secat agmen.
|
440
|
ut uidit socios: 'tempus desistere pugnae;
|
|
solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas
|
|
debetur; cuperem ipse parens spectator adesset.'
|
|
haec ait, et socii cesserunt aequore iusso.
|
|
at Rutulum abscessu iuuenis tum iussa superba
|
445
|
miratus stupet in Turno corpusque per ingens
|
|
lumina uoluit obitque truci procul omnia uisu,
|
|
talibus et dictis it contra dicta tyranni:
|
|
'aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis
|
|
aut leto insigni: sorti pater aequus utrique est.
|
450
|
tolle minas.' fatus medium procedit in aequor;
|
|
frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis.
|
|
desiluit Turnus biiugis, pedes apparat ire
|
|
comminus; utque leo, specula cum uidit ab alta
|
|
stare procul campis meditantem in proelia taurum,
|
455
|
aduolat, haud alia est Turni uenientis imago.
|
|
hunc ubi contiguum missae fore credidit hastae,
|
|
ire prior Pallas, si qua fors adiuuet ausum
|
|
uiribus imparibus, magnumque ita ad aethera fatur:
|
|
'per patris hospitium et mensas, quas aduena adisti,
|
460
|
te precor, Alcide, coeptis ingentibus adsis.
|
|
cernat semineci sibi me rapere arma cruenta
|
|
uictoremque ferant morientia lumina Turni.'
|
|
audiit Alcides iuuenem magnumque sub imo
|
|
corde premit gemitum lacrimasque effundit inanis.
|
465
|
tum genitor natum dictis adfatur amicis:
|
|
'stat sua cuique dies, breue et inreparabile tempus
|
|
omnibus est uitae; sed famam extendere factis,
|
|
hoc uirtutis opus. Troiae sub moenibus altis
|
|
tot gnati cecidere deum, quin occidit una
|
470
|
Sarpedon, mea progenies; etiam sua Turnum
|
|
fata uocant metasque dati peruenit ad aeui.'
|
|
sic ait, atque oculos Rutulorum reicit aruis.
|
|
At Pallas magnis emittit uiribus hastam
|
|
uaginaque caua fulgentem deripit ensem.
|
475
|
illa uolans umeri surgunt qua tegmina summa
|
|
incidit, atque uiam clipei molita per oras
|
|
tandem etiam magno strinxit de corpore Turni.
|
|
hic Turnus ferro praefixum robur acuto
|
|
in Pallanta diu librans iacit atque ita fatur:
|
480
|
'aspice num mage sit nostrum penetrabile telum.'
|
|
dixerat; at clipeum, tot ferri terga, tot aeris,
|
|
quem pellis totiens obeat circumdata tauri,
|
|
uibranti cuspis medium transuerberat ictu
|
|
loricaeque moras et pectus perforat ingens.
|
485
|
ille rapit calidum frustra de uulnere telum:
|
|
una eademque uia sanguis animusque sequuntur.
|
|
corruit in uulnus (sonitum super arma dedere)
|
|
et terram hostilem moriens petit ore cruento.
|
|
quem Turnus super adsistens:
|
490
|
'Arcades, haec' inquit 'memores mea dicta referte
|
|
Euandro: qualem meruit, Pallanta remitto.
|
|
quisquis honos tumuli, quidquid solamen humandi est,
|
|
largior. haud illi stabunt Aeneia paruo
|
|
hospitia.' et laeuo pressit pede talia fatus
|
495
|
exanimem rapiens immania pondera baltei
|
|
impressumque nefas: una sub nocte iugali
|
|
caesa manus iuuenum foede thalamique cruenti,
|
|
quae Clonus Eurytides multo caelauerat auro;
|
|
quo nunc Turnus ouat spolio gaudetque potitus.
|
500
|
nescia mens hominum fati sortisque futurae
|
|
et seruare modum rebus sublata secundis!
|
|
Turno tempus erit magno cum optauerit emptum
|
|
intactum Pallanta, et cum spolia ista diemque
|
|
oderit. at socii multo gemitu lacrimisque
|
505
|
impositum scuto referunt Pallanta frequentes.
|
|
o dolor atque decus magnum rediture parenti,
|
|
haec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert,
|
|
cum tamen ingentis Rutulorum linquis aceruos!
|
|
Nec iam fama mali tanti, sed certior auctor
|
510
|
aduolat Aeneae tenui discrimine leti
|
|
esse suos, tempus uersis succurrere Teucris.
|
|
proxima quaeque metit gladio latumque per agmen
|
|
ardens limitem agit ferro, te, Turne, superbum
|
|
caede noua quaerens. Pallas, Euander, in ipsis
|
515
|
omnia sunt oculis, mensae quas aduena primas
|
|
tunc adiit, dextraeque datae. Sulmone creatos
|
|
quattuor hic iuuenes, totidem quos educat Vfens,
|
|
uiuentis rapit, inferias quos immolet umbris
|
|
captiuoque rogi perfundat sanguine flammas.
|
520
|
inde Mago procul infensam contenderat hastam:
|
|
ille astu subit, at tremibunda superuolat hasta,
|
|
et genua amplectens effatur talia supplex:
|
|
'per patrios manis et spes surgentis Iuli
|
|
te precor, hanc animam serues gnatoque patrique.
|
525
|
est domus alta, iacent penitus defossa talenta
|
|
caelati argenti, sunt auri pondera facti
|
|
infectique mihi. non hic uictoria Teucrum
|
|
uertitur aut anima una dabit discrimina tanta.'
|
|
dixerat. Aeneas contra cui talia reddit:
|
530
|
'argenti atque auri memoras quae multa talenta
|
|
gnatis parce tuis. belli commercia Turnus
|
|
sustulit ista prior iam tum Pallante perempto.
|
|
hoc patris Anchisae manes, hoc sentit Iulus.'
|
|
sic fatus galeam laeua tenet atque reflexa
|
535
|
ceruice orantis capulo tenus applicat ensem.
|
|
nec procul Haemonides, Phoebi Triuiaeque sacerdos,
|
|
infula cui sacra redimibat tempora uitta,
|
|
totus conlucens ueste atque insignibus albis.
|
|
quem congressus agit campo, lapsumque superstans
|
540
|
immolat ingentique umbra tegit, arma Serestus
|
|
lecta refert umeris tibi, rex Gradiue, tropaeum.
|
|
Instaurant acies Volcani stirpe creatus
|
|
Caeculus et ueniens Marsorum montibus Vmbro.
|
|
Dardanides contra furit: Anxuris ense sinistram
|
545
|
et totum clipei ferro deiecerat orbem
|
|
(dixerat ille aliquid magnum uimque adfore uerbo
|
|
crediderat, caeloque animum fortasse ferebat
|
|
canitiemque sibi et longos promiserat annos);
|
|
Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis,
|
550
|
siluicolae Fauno Dryope quem nympha crearat,
|
|
obuius ardenti sese obtulit. ille reducta
|
|
loricam clipeique ingens onus impedit hasta,
|
|
tum caput orantis nequiquam et multa parantis
|
|
dicere deturbat terrae, truncumque tepentem
|
555
|
prouoluens super haec inimico pectore fatur:
|
|
'istic nunc, metuende, iace. non te optima mater
|
|
condet humi patrioque onerabit membra sepulcro:
|
|
alitibus linquere feris, aut gurgite mersum
|
|
unda feret piscesque impasti uulnera lambent.'
|
560
|
protinus Antaeum et Lucam, prima agmina Turni,
|
|
persequitur, fortemque Numam fuluumque Camertem,
|
|
magnanimo Volcente satum, ditissimus agri
|
|
qui fuit Ausonidum et tacitis regnauit Amyclis.
|
|
Aegaeon qualis, centum cui bracchia dicunt
|
565
|
centenasque manus, quinquaginta oribus ignem
|
|
pectoribusque arsisse, Iouis cum fulmina contra
|
|
tot paribus streperet clipeis, tot stringeret ensis:
|
|
sic toto Aeneas desaeuit in aequore uictor
|
|
ut semel intepuit mucro. quin ecce Niphaei
|
570
|
quadriiugis in equos aduersaque pectora tendit.
|
|
atque illi longe gradientem et dira frementem
|
|
ut uidere, metu uersi retroque ruentes
|
|
effunduntque ducem rapiuntque ad litora currus.
|
|
Interea biiugis infert se Lucagus albis
|
575
|
in medios fraterque Liger; sed frater habenis
|
|
flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem.
|
|
haud tulit Aeneas tanto feruore furentis;
|
|
inruit aduersaque ingens apparuit hasta.
|
|
cui Liger:
|
580
|
'non Diomedis equos nec currum cernis Achilli
|
|
aut Phrygiae campos: nunc belli finis et aeui
|
|
his dabitur terris.' uesano talia late
|
|
dicta uolant Ligeri. sed non et Troius heros
|
|
dicta parat contra, iaculum nam torquet in hostis.
|
585
|
Lucagus ut pronus pendens in uerbera telo
|
|
admonuit biiugos, proiecto dum pede laeuo
|
|
aptat se pugnae, subit oras hasta per imas
|
|
fulgentis clipei, tum laeuum perforat inguen;
|
|
excussus curru moribundus uoluitur aruis.
|
590
|
quem pius Aeneas dictis adfatur amaris:
|
|
'Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum
|
|
prodidit aut uanae uertere ex hostibus umbrae:
|
|
ipse rotis saliens iuga deseris.' haec ita fatus
|
|
arripuit biiugos; frater tendebat inertis
|
595
|
infelix palmas curru delapsus eodem:
|
|
'per te, per qui te talem genuere parentes,
|
|
uir Troiane, sine hanc animam et miserere precantis.'
|
|
pluribus oranti Aeneas: 'haud talia dudum
|
|
dicta dabas. morere et fratrem ne desere frater.'
|
600
|
tum latebras animae pectus mucrone recludit.
|
|
talia per campos edebat funera ductor
|
|
Dardanius torrentis aquae uel turbinis atri
|
|
more furens. tandem erumpunt et castra relinquunt
|
|
Ascanius puer et nequiquam obsessa iuuentus.
|
605
|
Iunonem interea compellat Iuppiter ultro:
|
|
'o germana mihi atque eadem gratissima coniunx,
|
|
ut rebare, Venus (nec te sententia fallit)
|
|
Troianas sustentat opes, non uiuida bello
|
|
dextra uiris animusque ferox patiensque pericli.'
|
610
|
cui Iuno summissa: 'quid, o pulcherrime coniunx,
|
|
sollicitas aegram et tua tristia dicta timentem?
|
|
si mihi, quae quondam fuerat quamque esse decebat,
|
|
uis in amore foret, non hoc mihi namque negares,
|
|
omnipotens, quin et pugnae subducere Turnum
|
615
|
et Dauno possem incolumem seruare parenti.
|
|
nunc pereat Teucrisque pio det sanguine poenas.
|
|
ille tamen nostra deducit origine nomen
|
|
Pilumnusque illi quartus pater, et tua larga
|
|
saepe manu multisque onerauit limina donis.'
|
620
|
cui rex aetherii breuiter sic fatur Olympi:
|
|
'si mora praesentis leti tempusque caduco
|
|
oratur iuueni meque hoc ita ponere sentis,
|
|
tolle fuga Turnum atque instantibus eripe fatis:
|
|
hactenus indulsisse uacat. sin altior istis
|
625
|
sub precibus uenia ulla latet totumque moueri
|
|
mutariue putas bellum, spes pascis inanis.'
|
|
et Iuno adlacrimans: 'quid si, quae uoce grauaris,
|
|
mente dares atque haec Turno rata uita maneret?
|
|
nunc manet insontem grauis exitus, aut ego ueri
|
630
|
uana feror. quod ut o potius formidine falsa
|
|
ludar, et in melius tua, qui potes, orsa reflectas!'
|
|
Haec ubi dicta dedit, caelo se protinus alto
|
|
misit agens hiemem nimbo succincta per auras,
|
|
Iliacamque aciem et Laurentia castra petiuit.
|
635
|
tum dea nube caua tenuem sine uiribus umbram
|
|
in faciem Aeneae (uisu mirabile monstrum)
|
|
Dardaniis ornat telis, clipeumque iubasque
|
|
diuini adsimulat capitis, dat inania uerba,
|
|
dat sine mente sonum gressusque effingit euntis,
|
640
|
morte obita qualis fama est uolitare figuras
|
|
aut quae sopitos deludunt somnia sensus.
|
|
at primas laeta ante acies exsultat imago
|
|
inritatque uirum telis et uoce lacessit.
|
|
instat cui Turnus stridentemque eminus hastam
|
645
|
conicit; illa dato uertit uestigia tergo.
|
|
tum uero Aenean auersum ut cedere Turnus
|
|
credidit atque animo spem turbidus hausit inanem:
|
|
'quo fugis, Aenea? thalamos ne desere pactos;
|
|
hac dabitur dextra tellus quaesita per undas.'
|
650
|
talia uociferans sequitur strictumque coruscat
|
|
mucronem, nec ferre uidet sua gaudia uentos.
|
|
Forte ratis celsi coniuncta crepidine saxi
|
|
expositis stabat scalis et ponte parato,
|
|
qua rex Clusinis aduectus Osinius oris.
|
655
|
huc sese trepida Aeneae fugientis imago
|
|
conicit in latebras, nec Turnus segnior instat
|
|
exsuperatque moras et pontis transilit altos.
|
|
uix proram attigerat, rumpit Saturnia funem
|
|
auulsamque rapit reuoluta per aequora nauem.
|
660
|
tum leuis haud ultra latebras iam quaerit imago,
|
663
|
sed sublime uolans nubi se immiscuit atrae,
|
|
illum autem Aeneas absentem in proelia poscit;
|
661
|
obuia multa uirum demittit corpora morti,
|
|
cum Turnum medio interea fert aequore turbo.
|
665
|
respicit ignarus rerum ingratusque salutis
|
|
et duplicis cum uoce manus ad sidera tendit:
|
|
'omnipotens genitor, tanton me crimine dignum
|
|
duxisti et talis uoluisti expendere poenas?
|
|
quo feror? unde abii? quae me fuga quemue reducit?
|
670
|
Laurentisne iterum muros aut castra uidebo?
|
|
quid manus illa uirum, qui me meaque arma secuti?
|
|
quosque (nefas) omnis infanda in morte reliqui
|
|
et nunc palantis uideo, gemitumque cadentum
|
|
accipio? quid ago? aut quae iam satis ima dehiscat
|
675
|
terra mihi? uos o potius miserescite, uenti;
|
|
in rupes, in saxa (uolens uos Turnus adoro)
|
|
ferte ratem saeuisque uadis immittite syrtis,
|
|
quo nec me Rutuli nec conscia fama sequatur.'
|
|
haec memorans animo nunc huc, nunc fluctuat illuc,
|
680
|
an sese mucrone ob tantum dedecus amens
|
|
induat et crudum per costas exigat ensem,
|
|
fluctibus an iaciat mediis et litora nando
|
|
curua petat Teucrumque iterum se reddat in arma.
|
|
ter conatus utramque uiam, ter maxima Iuno
|
685
|
continuit iuuenemque animi miserata repressit.
|
|
labitur alta secans fluctuque aestuque secundo
|
|
et patris antiquam Dauni defertur ad urbem.
|
|
At Iouis interea monitis Mezentius ardens
|
|
succedit pugnae Teucrosque inuadit ouantis.
|
690
|
concurrunt Tyrrhenae acies atque omnibus uni,
|
|
uni odiisque uiro telisque frequentibus instant.
|
|
ille (uelut rupes uastum quae prodit in aequor,
|
|
obuia uentorum furiis expostaque ponto,
|
|
uim cunctam atque minas perfert caelique marisque
|
695
|
ipsa immota manens) prolem Dolichaonis Hebrum
|
|
sternit humi, cum quo Latagum Palmumque fugacem,
|
|
sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montis
|
|
occupat os faciemque aduersam, poplite Palmum
|
|
succiso uolui segnem sinit, armaque Lauso
|
700
|
donat habere umeris et uertice figere cristas.
|
|
nec non Euanthen Phrygium Paridisque Mimanta
|
|
aequalem comitemque, una quem nocte Theano
|
|
in lucem genitore Amyco dedit et face praegnas
|
|
Cisseis regina Parim; Paris urbe paterna
|
705
|
occubat, ignarum Laurens habet ora Mimanta.
|
|
ac uelut ille canum morsu de montibus altis
|
|
actus aper, multos Vesulus quem pinifer annos
|
|
defendit multosque palus Laurentia silua
|
|
pascit harundinea, postquam inter retia uentum est,
|
710
|
substitit infremuitque ferox et inhorruit armos,
|
|
nec cuiquam irasci propiusue accedere uirtus,
|
|
sed iaculis tutisque procul clamoribus instant;
|
|
ille autem impauidus partis cunctatur in omnis
|
717
|
dentibus infrendens et tergo decutit hastas:
|
|
haud aliter, iustae quibus est Mezentius irae,
|
714
|
non ulli est animus stricto concurrere ferro,
|
715
|
missilibus longe et uasto clamore lacessunt.
|
|
Venerat antiquis Corythi de finibus Acron,
|
719
|
Graius homo, infectos linquens profugus hymenaeos.
|
720
|
hunc ubi miscentem longe media agmina uidit,
|
|
purpureum pennis et pactae coniugis ostro,
|
|
impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans
|
|
(suadet enim uesana fames), si forte fugacem
|
|
conspexit capream aut surgentem in cornua ceruum,
|
725
|
gaudet hians immane comasque arrexit et haeret
|
|
uisceribus super incumbens; lauit improba taeter
|
|
ora cruor—
|
|
sic ruit in densos alacer Mezentius hostis.
|
|
sternitur infelix Acron et calcibus atram
|
730
|
tundit humum exspirans infractaque tela cruentat.
|
|
atque idem fugientem haud est dignatus Oroden
|
|
sternere nec iacta caecum dare cuspide uulnus;
|
|
obuius aduersoque occurrit seque uiro uir
|
|
contulit, haud furto melior sed fortibus armis.
|
735
|
tum super abiectum posito pede nixus et hasta:
|
|
'pars belli haud temnenda, uiri, iacet altus Orodes.'
|
|
conclamant socii laetum paeana secuti;
|
|
ille autem exspirans: 'non me, quicumque es, inulto,
|
|
uictor, nec longum laetabere; te quoque fata
|
740
|
prospectant paria atque eadem mox arua tenebis.'
|
|
ad quem subridens mixta Mezentius ira:
|
|
'nunc morere. ast de me diuum pater atque hominum rex
|
|
uiderit.' hoc dicens eduxit corpore telum.
|
|
olli dura quies oculos et ferreus urget
|
745
|
somnus, in aeternam clauduntur lumina noctem.
|
|
Caedicus Alcathoum obtruncat, Sacrator Hydaspen
|
|
partheniumque Rapo et praedurum uiribus Orsen,
|
|
Messapus Cloniumque Lycaoniumque Erichaeten,
|
|
illum infrenis equi lapsu tellure iacentem,
|
750
|
hunc peditem. pedes et Lycius processerat Agis,
|
|
quem tamen haud expers Valerus uirtutis auitae
|
|
deicit; at Thronium Salius Saliumque Nealces
|
|
insidiis, iaculo et longe fallente sagitta.
|
|
Iam grauis aequabat luctus et mutua Mauors
|
755
|
funera; caedebant pariter pariterque ruebant
|
|
uictores uictique, neque his fuga nota neque illis.
|
|
di Iouis in tectis iram miserantur inanem
|
|
amborum et tantos mortalibus esse labores;
|
|
hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Iuno.
|
760
|
pallida Tisiphone media inter milia saeuit.
|
|
At uero ingentem quatiens Mezentius hastam
|
|
turbidus ingreditur campo. quam magnus Orion,
|
|
cum pedes incedit medii per maxima Nerei
|
|
stagna uiam scindens, umero supereminet undas,
|
765
|
aut summis referens annosam montibus ornum
|
|
ingrediturque solo et caput inter nubila condit,
|
|
talis se uastis infert Mezentius armis.
|
|
huic contra Aeneas speculatus in agmine longo
|
|
obuius ire parat. manet imperterritus ille
|
770
|
hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat;
|
|
atque oculis spatium emensus quantum satis hastae:
|
|
'dextra mihi deus et telum, quod missile libro,
|
|
nunc adsint! uoueo praedonis corpore raptis
|
|
indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum
|
775
|
Aeneae.' dixit, stridentemque eminus hastam
|
|
iecit. at illa uolans clipeo est excussa proculque
|
|
egregium Antoren latus inter et ilia figit,
|
|
Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis
|
|
haeserat Euandro atque Itala consederat urbe.
|
780
|
sternitur infelix alieno uulnere, caelumque
|
|
aspicit et dulcis moriens reminiscitur Argos.
|
|
tum pius Aeneas hastam iacit; illa per orbem
|
|
aere cauum triplici, per linea terga tribusque
|
|
transiit intextum tauris opus, imaque sedit
|
785
|
inguine, sed uiris haud pertulit. ocius ensem
|
|
Aeneas uiso Tyrrheni sanguine laetus
|
|
eripit a femine et trepidanti feruidus instat.
|
|
ingemuit cari grauiter genitoris amore,
|
|
ut uidit, Lausus, lacrimaeque per ora uolutae—
|
790
|
hic mortis durae casum tuaque optima facta,
|
|
si qua fidem tanto est operi latura uetustas,
|
|
non equidem nec te, iuuenis memorande, silebo—
|
|
ille pedem referens et inutilis inque ligatus
|
|
cedebat clipeoque inimicum hastile trahebat.
|
795
|
proripuit iuuenis seseque immiscuit armis,
|
|
iamque adsurgentis dextra plagamque ferentis
|
|
Aeneae subiit mucronem ipsumque morando
|
|
sustinuit; socii magno clamore sequuntur,
|
|
dum genitor nati parma protectus abiret,
|
800
|
telaque coniciunt perturbantque eminus hostem
|
|
missilibus. furit Aeneas tectusque tenet se.
|
|
ac uelut effusa si quando grandine nimbi
|
|
praecipitant, omnis campis diffugit arator
|
|
omnis et agricola, et tuta latet arce uiator
|
805
|
aut amnis ripis aut alti fornice saxi,
|
|
dum pluit in terris, ut possint sole reducto
|
|
exercere diem: sic obrutus undique telis
|
|
Aeneas nubem belli, dum detonet omnis,
|
|
sustinet et Lausum increpitat Lausoque minatur:
|
810
|
'quo moriture ruis maioraque uiribus audes?
|
|
fallit te incautum pietas tua.' nec minus ille
|
|
exsultat demens, saeuae iamque altius irae
|
|
Dardanio surgunt ductori, extremaque Lauso
|
|
Parcae fila legunt. ualidum namque exigit ensem
|
815
|
per medium Aeneas iuuenem totumque recondit;
|
|
transiit et parmam mucro, leuia arma minacis,
|
|
et tunicam molli mater quam neuerat auro,
|
|
impleuitque sinum sanguis; tum uita per auras
|
|
concessit maesta ad Manis corpusque reliquit.
|
820
|
At uero ut uultum uidit morientis et ora,
|
|
ora modis Anchisiades pallentia miris,
|
|
ingemuit miserans grauiter dextramque tetendit,
|
|
et mentem patriae subiit pietatis imago.
|
|
'quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis,
|
825
|
quid pius Aeneas tanta dabit indole dignum?
|
|
arma, quibus laetatus, habe tua; teque parentum
|
|
manibus et cineri, si qua est ea cura, remitto.
|
|
hoc tamen infelix miseram solabere mortem:
|
|
Aeneae magni dextra cadis.' increpat ultro
|
830
|
cunctantis socios et terra subleuat ipsum
|
|
sanguine turpantem comptos de more capillos.
|
|
Interea genitor Tiberini ad fluminis undam
|
|
uulnera siccabat lymphis corpusque leuabat
|
|
arboris acclinis trunco. procul aerea ramis
|
835
|
dependet galea et prato grauia arma quiescunt.
|
|
stant lecti circum iuuenes; ipse aeger anhelans
|
|
colla fouet fusus propexam in pectore barbam;
|
|
multa super Lauso rogitat, multumque remittit
|
|
qui reuocent maestique ferant mandata parentis.
|
840
|
at Lausum socii exanimem super arma ferebant
|
|
flentes, ingentem atque ingenti uulnere uictum.
|
|
agnouit longe gemitum praesaga mali mens.
|
|
canitiem multo deformat puluere et ambas
|
|
ad caelum tendit palmas et corpore inhaeret.
|
845
|
'tantane me tenuit uiuendi, nate, uoluptas,
|
|
ut pro me hostili paterer succedere dextrae,
|
|
quem genui? tuane haec genitor per uulnera seruor
|
|
morte tua uiuens? heu, nunc misero mihi demum
|
|
exitium infelix, nunc alte uulnus adactum!
|
850
|
idem ego, nate, tuum maculaui crimine nomen,
|
|
pulsus ob inuidiam solio sceptrisque paternis.
|
|
debueram patriae poenas odiisque meorum:
|
|
omnis per mortis animam sontem ipse dedissem!
|
|
nunc uiuo neque adhuc homines lucemque relinquo.
|
855
|
sed linquam.' simul hoc dicens attollit in aegrum
|
|
se femur et, quamquam uis alto uulnere tardat,
|
|
haud deiectus equum duci iubet. hoc decus illi,
|
|
hoc solamen erat, bellis hoc uictor abibat
|
|
omnibus. adloquitur maerentem et talibus infit:
|
860
|
'Rhaebe, diu, res si qua diu mortalibus ulla est,
|
|
uiximus. aut hodie uictor spolia illa cruenti
|
|
et caput Aeneae referes Lausique dolorum
|
|
ultor eris mecum, aut, aperit si nulla uiam uis,
|
|
occumbes pariter; neque enim, fortissime, credo,
|
865
|
iussa aliena pati et dominos dignabere Teucros.'
|
|
dixit, et exceptus tergo consueta locauit
|
|
membra manusque ambas iaculis onerauit acutis,
|
|
aere caput fulgens cristaque hirsutus equina.
|
|
sic cursum in medios rapidus dedit. aestuat ingens
|
870
|
uno in corde pudor mixtoque insania luctu.
|
|
atque hic Aenean magna ter uoce uocauit.
|
873
|
Aeneas agnouit enim laetusque precatur:
|
|
'sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo!
|
875
|
incipias conferre manum.'
|
|
tantum effatus et infesta subit obuius hasta.
|
|
ille autem: 'quid me erepto, saeuissime, nato
|
|
terres? haec uia sola fuit qua perdere posses:
|
|
nec mortem horremus nec diuum parcimus ulli.
|
880
|
desine, nam uenio moriturus et haec tibi porto
|
|
dona prius.' dixit, telumque intorsit in hostem;
|
|
inde aliud super atque aliud figitque uolatque
|
|
ingenti gyro, sed sustinet aureus umbo.
|
|
ter circum astantem laeuos equitauit in orbis
|
885
|
tela manu iaciens, ter secum Troius heros
|
|
immanem aerato circumfert tegmine siluam.
|
|
inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedet
|
|
uellere, et urgetur pugna congressus iniqua,
|
|
multa mouens animo iam tandem erumpit et inter
|
890
|
bellatoris equi caua tempora conicit hastam.
|
|
tollit se arrectum quadripes et calcibus auras
|
|
uerberat, effusumque equitem super ipse secutus
|
|
implicat eiectoque incumbit cernuus armo.
|
|
clamore incendunt caelum Troesque Latinique.
|
895
|
aduolat Aeneas uaginaque eripit ensem
|
|
et super haec: 'ubi nunc Mezentius acer et illa
|
|
effera uis animi?' contra Tyrrhenus, ut auras
|
|
suspiciens hausit caelum mentemque recepit:
|
|
'hostis amare, quid increpitas mortemque minaris?
|
900
|
nullum in caede nefas, nec sic ad proelia ueni,
|
|
nec tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus.
|
|
unum hoc per si qua est uictis uenia hostibus oro:
|
|
corpus humo patiare tegi. scio acerba meorum
|
|
circumstare odia: hunc, oro, defende furorem
|
905
|
et me consortem nati concede sepulcro.'
|
|
haec loquitur, iuguloque haud inscius accipit ensem
|
|
undantique animam diffundit in arma cruore.
|
|