LIBER XI
|
|
Oceanum interea surgens Aurora reliquit:
|
11.1
|
Aeneas, quamquam et sociis dare tempus humandis
|
|
praecipitant curae turbataque funere mens est,
|
|
uota deum primo uictor soluebat Eoo.
|
|
ingentem quercum decisis undique ramis
|
5
|
constituit tumulo fulgentiaque induit arma,
|
|
Mezenti ducis exuuias, tibi magne tropaeum
|
|
bellipotens; aptat rorantis sanguine cristas
|
|
telaque trunca uiri, et bis sex thoraca petitum
|
|
perfossumque locis, clipeumque ex aere sinistrae
|
10
|
subligat atque ensem collo suspendit eburnum.
|
|
tum socios (namque omnis eum stipata tegebat
|
|
turba ducum) sic incipiens hortatur ouantis:
|
|
'maxima res effecta, uiri; timor omnis abesto,
|
|
quod superest; haec sunt spolia et de rege superbo
|
15
|
primitiae manibusque meis Mezentius hic est.
|
|
nunc iter ad regem nobis murosque Latinos.
|
|
arma parate, animis et spe praesumite bellum,
|
|
ne qua mora ignaros, ubi primum uellere signa
|
|
adnuerint superi pubemque educere castris,
|
20
|
impediat segnisue metu sententia tardet.
|
|
interea socios inhumataque corpora terrae
|
|
mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est.
|
|
ite,' ait 'egregias animas, quae sanguine nobis
|
|
hanc patriam peperere suo, decorate supremis
|
25
|
muneribus, maestamque Euandri primus ad urbem
|
|
mittatur Pallas, quem non uirtutis egentem
|
|
abstulit atra dies et funere mersit acerbo.'
|
|
Sic ait inlacrimans, recipitque ad limina gressum
|
|
corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes
|
30
|
seruabat senior, qui Parrhasio Euandro
|
|
armiger ante fuit, sed non felicibus aeque
|
|
tum comes auspiciis caro datus ibat alumno.
|
|
circum omnis famulumque manus Troianaque turba
|
|
et maestum Iliades crinem de more solutae.
|
35
|
ut uero Aeneas foribus sese intulit altis
|
|
ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt
|
|
pectoribus, maestoque immugit regia luctu.
|
|
ipse caput niuei fultum Pallantis et ora
|
|
ut uidit leuique patens in pectore uulnus
|
40
|
cuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur obortis:
|
|
'tene,' inquit 'miserande puer, cum laeta ueniret,
|
|
inuidit Fortuna mihi, ne regna uideres
|
|
nostra neque ad sedes uictor ueherere paternas?
|
|
non haec Euandro de te promissa parenti
|
45
|
discedens dederam, cum me complexus euntem
|
|
mitteret in magnum imperium metuensque moneret
|
|
acris esse uiros, cum dura proelia gente.
|
|
et nunc ille quidem spe multum captus inani
|
|
fors et uota facit cumulatque altaria donis,
|
50
|
nos iuuenem exanimum et nil iam caelestibus ullis
|
|
debentem uano maesti comitamur honore.
|
|
infelix, nati funus crudele uidebis!
|
|
hi nostri reditus exspectatique triumphi?
|
|
haec mea magna fides? at non, Euandre, pudendis
|
55
|
uulneribus pulsum aspicies, nec sospite dirum
|
|
optabis nato funus pater. ei mihi quantum
|
|
praesidium, Ausonia, et quantum tu perdis, Iule!'
|
|
Haec ubi defleuit, tolli miserabile corpus
|
|
imperat, et toto lectos ex agmine mittit
|
60
|
mille uiros qui supremum comitentur honorem
|
|
intersintque patris lacrimis, solacia luctus
|
|
exigua ingentis, misero sed debita patri.
|
|
haud segnes alii cratis et molle feretrum
|
|
arbuteis texunt uirgis et uimine querno
|
65
|
exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.
|
|
hic iuuenem agresti sublimem stramine ponunt:
|
|
qualem uirgineo demessum pollice florem
|
|
seu mollis uiolae seu languentis hyacinthi,
|
|
cui neque fulgor adhuc nec dum sua forma recessit,
|
70
|
non iam mater alit tellus uirisque ministrat.
|
|
tum geminas uestis auroque ostroque rigentis
|
|
extulit Aeneas, quas illi laeta laborum
|
|
ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido
|
|
fecerat et tenui telas discreuerat auro.
|
75
|
harum unam iuueni supremum maestus honorem
|
|
induit arsurasque comas obnubit amictu,
|
|
multaque praeterea Laurentis praemia pugnae
|
|
aggerat et longo praedam iubet ordine duci;
|
|
addit equos et tela quibus spoliauerat hostem.
|
80
|
uinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris
|
|
inferias, caeso sparsurus sanguine flammas,
|
|
indutosque iubet truncos hostilibus armis
|
|
ipsos ferre duces inimicaque nomina figi.
|
|
ducitur infelix aeuo confectus Acoetes,
|
85
|
pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora,
|
|
sternitur et toto proiectus corpore terrae;
|
|
ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus.
|
|
post bellator equus positis insignibus Aethon
|
|
it lacrimans guttisque umectat grandibus ora.
|
90
|
hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnus
|
|
uictor habet. tum maesta phalanx Teucrique sequuntur
|
|
Tyrrhenique omnes et uersis Arcades armis.
|
|
postquam omnis longe comitum praecesserat ordo,
|
|
substitit Aeneas gemituque haec addidit alto:
|
95
|
'nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli
|
|
fata uocant: salue aeternum mihi, maxime Palla,
|
|
aeternumque uale.' nec plura effatus ad altos
|
|
tendebat muros gressumque in castra ferebat.
|
|
Iamque oratores aderant ex urbe Latina
|
100
|
uelati ramis oleae ueniamque rogantes:
|
|
corpora, per campos ferro quae fusa iacebant,
|
|
redderet ac tumulo sineret succedere terrae;
|
|
nullum cum uictis certamen et aethere cassis;
|
|
parceret hospitibus quondam socerisque uocatis.
|
105
|
quos bonus Aeneas haud aspernanda precantis
|
|
prosequitur uenia et uerbis haec insuper addit:
|
|
'quaenam uos tanto fortuna indigna, Latini,
|
|
implicuit bello, qui nos fugiatis amicos?
|
|
pacem me exanimis et Martis sorte peremptis
|
110
|
oratis? equidem et uiuis concedere uellem.
|
|
nec ueni, nisi fata locum sedemque dedissent,
|
|
nec bellum cum gente gero; rex nostra reliquit
|
|
hospitia et Turni potius se credidit armis.
|
|
aequius huic Turnum fuerat se opponere morti.
|
115
|
si bellum finire manu, si pellere Teucros
|
|
apparat, his mecum decuit concurrere telis:
|
|
uixet cui uitam deus aut sua dextra dedisset.
|
|
nunc ite et miseris supponite ciuibus ignem.'
|
|
dixerat Aeneas. illi obstipuere silentes
|
120
|
conuersique oculos inter se atque ora tenebant.
|
|
Tum senior semperque odiis et crimine Drances
|
|
infensus iuueni Turno sic ore uicissim
|
|
orsa refert: 'o fama ingens, ingentior armis,
|
|
uir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem?
|
125
|
iustitiaene prius mirer belline laborum?
|
|
nos uero haec patriam grati referemus ad urbem
|
|
et te, si qua uiam dederit Fortuna, Latino
|
|
iungemus regi. quaerat sibi foedera Turnus.
|
|
quin et fatalis murorum attollere moles
|
130
|
saxaque subuectare umeris Troiana iuuabit.'
|
|
dixerat haec unoque omnes eadem ore fremebant.
|
|
bis senos pepigere dies, et pace sequestra
|
|
per siluas Teucri mixtique impune Latini
|
|
errauere iugis. ferro sonat alta bipenni
|
135
|
fraxinus, euertunt actas ad sidera pinus,
|
|
robora nec cuneis et olentem scindere cedrum
|
|
nec plaustris cessant uectare gementibus ornos.
|
|
Et iam Fama uolans, tanti praenuntia luctus,
|
|
Euandrum Euandrique domos et moenia replet,
|
140
|
quae modo uictorem Latio Pallanta ferebat.
|
|
Arcades ad portas ruere et de more uetusto
|
|
funereas rapuere faces; lucet uia longo
|
|
ordine flammarum et late discriminat agros.
|
|
contra turba Phrygum ueniens plangentia iungit
|
145
|
agmina. quae postquam matres succedere tectis
|
|
uiderunt, maestam incendunt clamoribus urbem.
|
|
at non Euandrum potis est uis ulla tenere,
|
|
sed uenit in medios. feretro Pallante reposto
|
|
procubuit super atque haeret lacrimansque gemensque,
|
150
|
et uia uix tandem uoci laxata dolore est:
|
|
'non haec, o Palla, dederas promissa parenti,
|
|
cautius ut saeuo uelles te credere Marti.
|
|
haud ignarus eram quantum noua gloria in armis
|
|
et praedulce decus primo certamine posset.
|
155
|
primitiae iuuenis miserae bellique propinqui
|
|
dura rudimenta, et nulli exaudita deorum
|
|
uota precesque meae! tuque, o sanctissima coniunx,
|
|
felix morte tua neque in hunc seruata dolorem!
|
|
contra ego uiuendo uici mea fata, superstes
|
160
|
restarem ut genitor. Troum socia arma secutum
|
|
obruerent Rutuli telis! animam ipse dedissem
|
|
atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret!
|
|
nec uos arguerim, Teucri, nec foedera nec quas
|
|
iunximus hospitio dextras: sors ista senectae
|
165
|
debita erat nostrae. quod si immatura manebat
|
|
mors gnatum, caesis Volscorum milibus ante
|
|
ducentem in Latium Teucros cecidisse iuuabit.
|
|
quin ego non alio digner te funere, Palla,
|
|
quam pius Aeneas et quam magni Phryges et quam
|
170
|
Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis.
|
|
magna tropaea ferunt quos dat tua dextera leto;
|
|
tu quoque nunc stares immanis truncus in aruis,
|
|
esset par aetas et idem si robur ab annis,
|
|
Turne. sed infelix Teucros quid demoror armis?
|
175
|
uadite et haec memores regi mandata referte:
|
|
quod uitam moror inuisam Pallante perempto
|
|
dextera causa tua est, Turnum gnatoque patrique
|
|
quam debere uides. meritis uacat hic tibi solus
|
|
fortunaeque locus. non uitae gaudia quaero,
|
180
|
nec fas, sed gnato manis perferre sub imos.'
|
|
Aurora interea miseris mortalibus almam
|
|
extulerat lucem referens opera atque labores:
|
|
iam pater Aeneas, iam curuo in litore Tarchon
|
|
constituere pyras. huc corpora quisque suorum
|
185
|
more tulere patrum, subiectisque ignibus atris
|
|
conditur in tenebras altum caligine caelum.
|
|
ter circum accensos cincti fulgentibus armis
|
|
decurrere rogos, ter maestum funeris ignem
|
|
lustrauere in equis ululatusque ore dedere.
|
190
|
spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma,
|
|
it caelo clamorque uirum clangorque tubarum.
|
|
hic alii spolia occisis derepta Latinis
|
|
coniciunt igni, galeas ensisque decoros
|
|
frenaque feruentisque rotas; pars munera nota,
|
195
|
ipsorum clipeos et non felicia tela.
|
|
multa boum circa mactantur corpora Morti,
|
|
saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris
|
|
in flammam iugulant pecudes. tum litore toto
|
|
ardentis spectant socios semustaque seruant
|
200
|
busta, neque auelli possunt, nox umida donec
|
|
inuertit caelum stellis ardentibus aptum.
|
|
Nec minus et miseri diuersa in parte Latini
|
|
innumeras struxere pyras, et corpora partim
|
|
multa uirum terrae infodiunt, auectaque partim
|
205
|
finitimos tollunt in agros urbique remittunt.
|
|
cetera confusaeque ingentem caedis aceruum
|
|
nec numero nec honore cremant; tunc undique uasti
|
|
certatim crebris conlucent ignibus agri.
|
|
tertia lux gelidam caelo dimouerat umbram:
|
210
|
maerentes altum cinerem et confusa ruebant
|
|
ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae.
|
|
iam uero in tectis, praediuitis urbe Latini,
|
|
praecipuus fragor et longi pars maxima luctus.
|
|
hic matres miseraeque nurus, hic cara sororum
|
215
|
pectora maerentum puerique parentibus orbi
|
|
dirum exsecrantur bellum Turnique hymenaeos;
|
|
ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro,
|
|
qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores.
|
|
ingrauat haec saeuus Drances solumque uocari
|
220
|
testatur, solum posci in certamina Turnum.
|
|
multa simul contra uariis sententia dictis
|
|
pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat,
|
|
multa uirum meritis sustentat fama tropaeis.
|
|
Hos inter motus, medio in flagrante tumultu,
|
225
|
ecce super maesti magna Diomedis ab urbe
|
|
legati responsa ferunt: nihil omnibus actum
|
|
tantorum impensis operum, nil dona neque aurum
|
|
nec magnas ualuisse preces, alia arma Latinis
|
|
quaerenda, aut pacem Troiano ab rege petendum.
|
230
|
deficit ingenti luctu rex ipse Latinus:
|
|
fatalem Aenean manifesto numine ferri
|
|
admonet ira deum tumulique ante ora recentes.
|
|
ergo concilium magnum primosque suorum
|
|
imperio accitos alta intra limina cogit.
|
235
|
olli conuenere fluuntque ad regia plenis
|
|
tecta uiis. sedet in mediis et maximus aeuo
|
|
et primus sceptris haud laeta fronte Latinus.
|
|
atque hic legatos Aetola ex urbe remissos
|
|
quae referant fari iubet, et responsa reposcit
|
240
|
ordine cuncta suo. tum facta silentia linguis,
|
|
et Venulus dicto parens ita farier infit:
|
|
'Vidimus, o ciues, Diomedem Argiuaque castra,
|
|
atque iter emensi casus superauimus omnis,
|
|
contigimusque manum qua concidit Ilia tellus.
|
245
|
ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis
|
|
uictor Gargani condebat Iapygis agris.
|
|
postquam introgressi et coram data copia fandi,
|
|
munera praeferimus, nomen patriamque docemus,
|
|
qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos.
|
250
|
auditis ille haec placido sic reddidit ore:
|
|
"o fortunatae gentes, Saturnia regna,
|
|
antiqui Ausonii, quae uos fortuna quietos
|
|
sollicitat suadetque ignota lacessere bella?
|
|
quicumque Iliacos ferro uiolauimus agros
|
255
|
(mitto ea quae muris bellando exhausta sub altis,
|
|
quos Simois premat ille uiros) infanda per orbem
|
|
supplicia et scelerum poenas expendimus omnes,
|
|
uel Priamo miseranda manus; scit triste Mineruae
|
|
sidus et Euboicae cautes ultorque Caphereus.
|
260
|
militia ex illa diuersum ad litus abacti
|
|
Atrides Protei Menelaus adusque columnas
|
|
exsulat, Aetnaeos uidit Cyclopas Vlixes.
|
|
regna Neoptolemi referam uersosque penatis
|
|
Idomenei? Libycone habitantis litore Locros?
|
265
|
ipse Mycenaeus magnorum ductor Achiuum
|
|
coniugis infandae prima inter limina dextra
|
|
oppetiit, deuictam Asiam subsedit adulter.
|
|
inuidisse deos, patriis ut redditus aris
|
|
coniugium optatum et pulchram Calydona uiderem?
|
270
|
nunc etiam horribili uisu portenta sequuntur
|
|
et socii amissi petierunt aethera pennis
|
|
fluminibusque uagantur aues (heu, dira meorum
|
|
supplicia!) et scopulos lacrimosis uocibus implent.
|
|
haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt
|
275
|
tempore cum ferro caelestia corpora demens
|
|
appetii et Veneris uiolaui uulnere dextram.
|
|
ne uero, ne me ad talis impellite pugnas.
|
|
nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum
|
|
Pergama nec ueterum memini laetorue malorum.
|
280
|
munera quae patriis ad me portatis ab oris
|
|
uertite ad Aenean. stetimus tela aspera contra
|
|
contulimusque manus: experto credite quantus
|
|
in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam.
|
|
si duo praeterea talis Idaea tulisset
|
285
|
terra uiros, ultro Inachias uenisset ad urbes
|
|
Dardanus, et uersis lugeret Graecia fatis.
|
|
quidquid apud durae cessatum est moenia Troiae,
|
|
Hectoris Aeneaeque manu uictoria Graium
|
|
haesit et in decimum uestigia rettulit annum.
|
290
|
ambo animis, ambo insignes praestantibus armis,
|
|
hic pietate prior. coeant in foedera dextrae,
|
|
qua datur; ast armis concurrant arma cauete."
|
|
et responsa simul quae sint, rex optime, regis
|
|
audisti et quae sit magno sententia bello.'
|
295
|
Vix ea legati, uariusque per ora cucurrit
|
|
Ausonidum turbata fremor, ceu saxa morantur
|
|
cum rapidos amnis, fit clauso gurgite murmur
|
|
uicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis.
|
|
ut primum placati animi et trepida ora quierunt,
|
300
|
praefatus diuos solio rex infit ab alto:
|
|
'Ante equidem summa de re statuisse, Latini,
|
|
et uellem et fuerat melius, non tempore tali
|
|
cogere concilium, cum muros adsidet hostis.
|
|
bellum importunum, ciues, cum gente deorum
|
305
|
inuictisque uiris gerimus, quos nulla fatigant
|
|
proelia nec uicti possunt absistere ferro.
|
|
spem si quam ascitis Aetolum habuistis in armis,
|
|
ponite. spes sibi quisque; sed haec quam angusta uidetis.
|
|
cetera qua rerum iaceant perculsa ruina,
|
310
|
ante oculos interque manus sunt omnia uestras.
|
|
nec quemquam incuso: potuit quae plurima uirtus
|
|
esse, fuit; toto certatum est corpore regni.
|
|
nunc adeo quae sit dubiae sententia menti,
|
|
expediam et paucis (animos adhibete) docebo.
|
315
|
est antiquus ager Tusco mihi proximus amni,
|
|
longus in occasum, finis super usque Sicanos;
|
|
Aurunci Rutulique serunt, et uomere duros
|
|
exercent collis atque horum asperrima pascunt.
|
|
haec omnis regio et celsi plaga pinea montis
|
320
|
cedat amicitiae Teucrorum, et foederis aequas
|
|
dicamus leges sociosque in regna uocemus:
|
|
considant, si tantus amor, et moenia condant.
|
|
sin alios finis aliamque capessere gentem
|
|
est animus possuntque solo decedere nostro,
|
325
|
bis denas Italo texamus robore nauis;
|
|
seu pluris complere ualent, iacet omnis ad undam
|
|
materies: ipsi numerumque modumque carinis
|
|
praecipiant, nos aera, manus, naualia demus.
|
|
praeterea, qui dicta ferant et foedera firment
|
330
|
centum oratores prima de gente Latinos
|
|
ire placet pacisque manu praetendere ramos,
|
|
munera portantis aurique eborisque talenta
|
|
et sellam regni trabeamque insignia nostri.
|
|
consulite in medium et rebus succurrite fessis.'
|
335
|
Tum Drances idem infensus, quem gloria Turni
|
|
obliqua inuidia stimulisque agitabat amaris,
|
|
largus opum et lingua melior, sed frigida bello
|
|
dextera, consiliis habitus non futtilis auctor,
|
|
seditione potens (genus huic materna superbum
|
340
|
nobilitas dabat, incertum de patre ferebat),
|
|
surgit et his onerat dictis atque aggerat iras:
|
|
'rem nulli obscuram nostrae nec uocis egentem
|
|
consulis, o bone rex: cuncti se scire fatentur
|
|
quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant.
|
345
|
det libertatem fandi flatusque remittat,
|
|
cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros
|
|
(dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur)
|
|
lumina tot cecidisse ducum totamque uidemus
|
|
consedisse urbem luctu, dum Troia temptat
|
350
|
castra fugae fidens et caelum territat armis.
|
|
unum etiam donis istis, quae plurima mitti
|
|
Dardanidis dicique iubes, unum, optime regum,
|
|
adicias, nec te ullius uiolentia uincat
|
|
quin natam egregio genero dignisque hymenaeis
|
355
|
des pater, et pacem hanc aeterno foedere iungas.
|
|
quod si tantus habet mentes et pectora terror,
|
|
ipsum obtestemur ueniamque oremus ab ipso:
|
|
cedat, ius proprium regi patriaeque remittat.
|
|
quid miseros totiens in aperta pericula ciuis
|
360
|
proicis, o Latio caput horum et causa malorum?
|
|
nulla salus bello, pacem te poscimus omnes,
|
|
Turne, simul pacis solum inuiolabile pignus.
|
|
primus ego, inuisum quem tu tibi fingis (et esse
|
|
nil moror), en supplex uenio. miserere tuorum,
|
365
|
pone animos et pulsus abi. sat funera fusi
|
|
uidimus ingentis et desolauimus agros.
|
|
aut, si fama mouet, si tantum pectore robur
|
|
concipis et si adeo dotalis regia cordi est,
|
|
aude atque aduersum fidens fer pectus in hostem.
|
370
|
scilicet ut Turno contingat regia coniunx,
|
|
nos animae uiles, inhumata infletaque turba,
|
|
sternamur campis. etiam tu, si qua tibi uis,
|
|
si patrii quid Martis habes, illum aspice contra
|
|
qui uocat.'
|
375
|
Talibus exarsit dictis uiolentia Turni.
|
|
dat gemitum rumpitque has imo pectore uoces:
|
|
'larga quidem semper, Drance, tibi copia fandi
|
|
tum cum bella manus poscunt, patribusque uocatis
|
|
primus ades. sed non replenda est curia uerbis,
|
380
|
quae tuto tibi magna uolant, dum distinet hostem
|
|
agger murorum nec inundant sanguine fossae.
|
|
proinde tona eloquio (solitum tibi) meque timoris
|
|
argue tu, Drance, quando tot stragis aceruos
|
|
Teucrorum tua dextra dedit, passimque tropaeis
|
385
|
insignis agros. possit quid uiuida uirtus
|
|
experiare licet, nec longe scilicet hostes
|
|
quaerendi nobis; circumstant undique muros.
|
|
imus in aduersos—quid cessas? an tibi Mauors
|
|
uentosa in lingua pedibusque fugacibus istis
|
390
|
semper erit?
|
|
pulsus ego? aut quisquam merito, foedissime, pulsum
|
|
arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim
|
|
sanguine et Euandri totam cum stirpe uidebit
|
|
procubuisse domum atque exutos Arcadas armis?
|
395
|
haud ita me experti Bitias et Pandarus ingens
|
|
et quos mille die uictor sub Tartara misi,
|
|
inclusus muris hostilique aggere saeptus.
|
|
nulla salus bello? capiti cane talia, demens,
|
|
Dardanio rebusque tuis. proinde omnia magno
|
400
|
ne cessa turbare metu atque extollere uiris
|
|
gentis bis uictae, contra premere arma Latini.
|
|
nunc et Myrmidonum proceres Phrygia arma tremescunt,
|
|
nunc et Tydides et Larisaeus Achilles,
|
|
amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas.
|
405
|
uel cum se pauidum contra mea iurgia fingit,
|
|
artificis scelus, et formidine crimen acerbat.
|
|
numquam animam talem dextra hac (absiste moueri)
|
|
amittes: habitet tecum et sit pectore in isto.
|
|
nunc ad te et tua magna, pater, consulta reuertor.
|
410
|
si nullam nostris ultra spem ponis in armis,
|
|
si tam deserti sumus et semel agmine uerso
|
|
funditus occidimus neque habet Fortuna regressum,
|
|
oremus pacem et dextras tendamus inertis.
|
|
quamquam o si solitae quicquam uirtutis adesset!
|
415
|
ille mihi ante alios fortunatusque laborum
|
|
egregiusque animi, qui, ne quid tale uideret,
|
|
procubuit moriens et humum semel ore momordit.
|
|
sin et opes nobis et adhuc intacta iuuentus
|
|
auxilioque urbes Italae populique supersunt,
|
420
|
sin et Troianis cum multo gloria uenit
|
|
sanguine (sunt illis sua funera, parque per omnis
|
|
tempestas), cur indecores in limine primo
|
|
deficimus? cur ante tubam tremor occupat artus?
|
|
multa dies uariique labor mutabilis aeui
|
425
|
rettulit in melius, multos alterna reuisens
|
|
lusit et in solido rursus Fortuna locauit.
|
|
non erit auxilio nobis Aetolus et Arpi:
|
|
at Messapus erit felixque Tolumnius et quos
|
|
tot populi misere duces, nec parua sequetur
|
430
|
gloria delectos Latio et Laurentibus agris.
|
|
est et Volscorum egregia de gente Camilla
|
|
agmen agens equitum et florentis aere cateruas.
|
|
quod si me solum Teucri in certamina poscunt
|
|
idque placet tantumque bonis communibus obsto,
|
435
|
non adeo has exosa manus Victoria fugit
|
|
ut tanta quicquam pro spe temptare recusem.
|
|
ibo animis contra, uel magnum praestet Achillem
|
|
factaque Volcani manibus paria induat arma
|
|
ille licet. uobis animam hanc soceroque Latino
|
440
|
Turnus ego, haud ulli ueterum uirtute secundus,
|
|
deuoui. solum Aeneas uocat? et uocet oro;
|
|
nec Drances potius, siue est haec ira deorum,
|
|
morte luat, siue est uirtus et gloria, tollat.'
|
|
Illi haec inter se dubiis de rebus agebant
|
445
|
certantes: castra Aeneas aciemque mouebat.
|
|
nuntius ingenti per regia tecta tumultu
|
|
ecce ruit magnisque urbem terroribus implet:
|
|
instructos acie Tiberino a flumine Teucros
|
|
Tyrrhenamque manum totis descendere campis.
|
450
|
extemplo turbati animi concussaque uulgi
|
|
pectora et arrectae stimulis haud mollibus irae.
|
|
arma manu trepidi poscunt, fremit arma iuuentus,
|
|
flent maesti mussantque patres. hic undique clamor
|
|
dissensu uario magnus se tollit in auras,
|
455
|
haud secus atque alto in luco cum forte cateruae
|
|
consedere auium, piscosoue amne Padusae
|
|
dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni.
|
|
'immo,' ait 'o ciues,' arrepto tempore Turnus,
|
|
'cogite concilium et pacem laudate sedentes;
|
460
|
illi armis in regna ruunt.' nec plura locutus
|
|
corripuit sese et tectis citus extulit altis.
|
|
'tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis,
|
|
duc' ait 'et Rutulos. equitem Messapus in armis,
|
|
et cum fratre Coras latis diffundite campis.
|
465
|
pars aditus urbis firment turrisque capessant;
|
|
cetera, qua iusso, mecum manus inferat arma.'
|
|
Ilicet in muros tota discurritur urbe.
|
|
concilium ipse pater et magna incepta Latinus
|
|
deserit ac tristi turbatus tempore differt,
|
470
|
multaque se incusat qui non acceperit ultro
|
|
Dardanium Aenean generumque asciuerit urbi.
|
|
praefodiunt alii portas aut saxa sudesque
|
|
subuectant. bello dat signum rauca cruentum
|
|
bucina. tum muros uaria cinxere corona
|
475
|
matronae puerique, uocat labor ultimus omnis.
|
|
nec non ad templum summasque ad Palladis arces
|
|
subuehitur magna matrum regina caterua
|
|
dona ferens, iuxtaque comes Lauinia uirgo,
|
|
causa mali tanti, oculos deiecta decoros.
|
480
|
succedunt matres et templum ture uaporant
|
|
et maestas alto fundunt de limine uoces:
|
|
'armipotens, praeses belli, Tritonia uirgo,
|
|
frange manu telum Phrygii praedonis, et ipsum
|
|
pronum sterne solo portisque effunde sub altis.'
|
485
|
cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus.
|
|
iamque adeo rutilum thoraca indutus aënis
|
|
horrebat squamis surasque incluserat auro,
|
|
tempora nudus adhuc, laterique accinxerat ensem,
|
|
fulgebatque alta decurrens aureus arce
|
490
|
exsultatque animis et spe iam praecipit hostem:
|
|
qualis ubi abruptis fugit praesepia uinclis
|
|
tandem liber equus, campoque potitus aperto
|
|
aut ille in pastus armentaque tendit equarum
|
|
aut adsuetus aquae perfundi flumine noto
|
495
|
emicat, arrectisque fremit ceruicibus alte
|
|
luxurians luduntque iubae per colla, per armos.
|
|
Obuia cui Volscorum acie comitante Camilla
|
|
occurrit portisque ab equo regina sub ipsis
|
|
desiluit, quam tota cohors imitata relictis
|
500
|
ad terram defluxit equis; tum talia fatur:
|
|
'Turne, sui merito si qua est fiducia forti,
|
|
audeo et Aeneadum promitto occurrere turmae
|
|
solaque Tyrrhenos equites ire obuia contra.
|
|
me sine prima manu temptare pericula belli,
|
505
|
tu pedes ad muros subsiste et moenia serua.'
|
|
Turnus ad haec oculos horrenda in uirgine fixus:
|
|
'o decus Italiae uirgo, quas dicere grates
|
|
quasue referre parem? sed nunc, est omnia quando
|
|
iste animus supra, mecum partire laborem.
|
510
|
Aeneas, ut fama fidem missique reportant
|
|
exploratores, equitum leuia improbus arma
|
|
praemisit, quaterent campos; ipse ardua montis
|
|
per deserta iugo superans aduentat ad urbem.
|
|
furta paro belli conuexo in tramite siluae,
|
515
|
ut biuias armato obsidam milite fauces.
|
|
tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis;
|
|
tecum acer Messapus erit turmaeque Latinae
|
|
Tiburtique manus, ducis et tu concipe curam.'
|
|
sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis
|
520
|
hortatur sociosque duces et pergit in hostem.
|
|
Est curuo anfractu ualles, accommoda fraudi
|
|
armorumque dolis, quam densis frondibus atrum
|
|
urget utrimque latus, tenuis quo semita ducit
|
|
angustaeque ferunt fauces aditusque maligni.
|
525
|
hanc super in speculis summoque in uertice montis
|
|
planities ignota iacet tutique receptus,
|
|
seu dextra laeuaque uelis occurrere pugnae
|
|
siue instare iugis et grandia uoluere saxa.
|
|
huc iuuenis nota fertur regione uiarum
|
530
|
arripuitque locum et siluis insedit iniquis.
|
|
Velocem interea superis in sedibus Opim,
|
|
unam ex uirginibus sociis sacraque caterua,
|
|
compellabat et has tristis Latonia uoces
|
|
ore dabat: 'graditur bellum ad crudele Camilla,
|
535
|
o uirgo, et nostris nequiquam cingitur armis,
|
|
cara mihi ante alias. neque enim nouus iste Dianae
|
|
uenit amor subitaque animum dulcedine mouit.
|
|
pulsus ob inuidiam regno uirisque superbas
|
|
Priuerno antiqua Metabus cum excederet urbe,
|
540
|
infantem fugiens media inter proelia belli
|
|
sustulit exsilio comitem, matrisque uocauit
|
|
nomine Casmillae mutata parte Camillam.
|
|
ipse sinu prae se portans iuga longa petebat
|
|
solorum nemorum: tela undique saeua premebant
|
545
|
et circumfuso uolitabant milite Volsci.
|
|
ecce fugae medio summis Amasenus abundans
|
|
spumabat ripis, tantus se nubibus imber
|
|
ruperat. ille innare parans infantis amore
|
|
tardatur caroque oneri timet. omnia secum
|
550
|
uersanti subito uix haec sententia sedit:
|
|
telum immane manu ualida quod forte gerebat
|
|
bellator, solidum nodis et robore cocto,
|
|
huic natam libro et siluestri subere clausam
|
|
implicat atque habilem mediae circumligat hastae;
|
555
|
quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur:
|
|
"alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia uirgo,
|
|
ipse pater famulam uoueo; tua prima per auras
|
|
tela tenens supplex hostem fugit. accipe, testor,
|
|
diua tuam, quae nunc dubiis committitur auris."
|
560
|
dixit, et adducto contortum hastile lacerto
|
|
immittit: sonuere undae, rapidum super amnem
|
|
infelix fugit in iaculo stridente Camilla.
|
|
at Metabus magna propius iam urgente caterua
|
|
dat sese fluuio, atque hastam cum uirgine uictor
|
565
|
gramineo, donum Triuiae, de caespite uellit.
|
|
non illum tectis ullae, non moenibus urbes
|
|
accepere (neque ipse manus feritate dedisset),
|
|
pastorum et solis exegit montibus aeuum.
|
|
hic natam in dumis interque horrentia lustra
|
570
|
armentalis equae mammis et lacte ferino
|
|
nutribat teneris immulgens ubera labris.
|
|
utque pedum primis infans uestigia plantis
|
|
institerat, iaculo palmas armauit acuto
|
|
spiculaque ex umero paruae suspendit et arcum.
|
575
|
pro crinali auro, pro longae tegmine pallae
|
|
tigridis exuuiae per dorsum a uertice pendent.
|
|
tela manu iam tum tenera puerilia torsit
|
|
et fundam tereti circum caput egit habena
|
|
Strymoniamque gruem aut album deiecit olorem.
|
580
|
multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres
|
|
optauere nurum; sola contenta Diana
|
|
aeternum telorum et uirginitatis amorem
|
|
intemerata colit. uellem haud correpta fuisset
|
|
militia tali conata lacessere Teucros:
|
585
|
cara mihi comitumque foret nunc una mearum.
|
|
uerum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis,
|
|
labere, nympha, polo finisque inuise Latinos,
|
|
tristis ubi infausto committitur omine pugna.
|
|
haec cape et ultricem pharetra deprome sagittam:
|
590
|
hac, quicumque sacrum uiolarit uulnere corpus,
|
|
Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas.
|
|
post ego nube caua miserandae corpus et arma
|
|
inspoliata feram tumulo patriaeque reponam.'
|
|
dixit, at illa leuis caeli delapsa per auras
|
595
|
insonuit nigro circumdata turbine corpus.
|
|
At manus interea muris Troiana propinquat,
|
|
Etruscique duces equitumque exercitus omnis
|
|
compositi numero in turmas. fremit aequore toto
|
|
insultans sonipes et pressis pugnat habenis
|
600
|
huc conuersus et huc; tum late ferreus hastis
|
|
horret ager campique armis sublimibus ardent.
|
|
nec non Messapus contra celeresque Latini
|
|
et cum fratre Coras et uirginis ala Camillae
|
|
aduersi campo apparent, hastasque reductis
|
605
|
protendunt longe dextris et spicula uibrant,
|
|
aduentusque uirum fremitusque ardescit equorum.
|
|
iamque intra iactum teli progressus uterque
|
|
substiterat: subito erumpunt clamore furentisque
|
|
exhortantur equos, fundunt simul undique tela
|
610
|
crebra niuis ritu, caelumque obtexitur umbra.
|
|
continuo aduersis Tyrrhenus et acer Aconteus
|
|
conixi incurrunt hastis primique ruinam
|
|
dant sonitu ingenti perfractaque quadripedantum
|
|
pectora pectoribus rumpunt; excussus Aconteus
|
615
|
fulminis in morem aut tormento ponderis acti
|
|
praecipitat longe et uitam dispergit in auras.
|
|
Extemplo turbatae acies, uersique Latini
|
|
reiciunt parmas et equos ad moenia uertunt;
|
|
Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas.
|
620
|
iamque propinquabant portis rursusque Latini
|
|
clamorem tollunt et mollia colla reflectunt;
|
|
hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis.
|
|
qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus
|
|
nunc ruit ad terram scopulosque superiacit unda
|
625
|
spumeus extremamque sinu perfundit harenam,
|
|
nunc rapidus retro atque aestu reuoluta resorbens
|
|
saxa fugit litusque uado labente relinquit:
|
|
bis Tusci Rutulos egere ad moenia uersos,
|
|
bis reiecti armis respectant terga tegentes.
|
630
|
tertia sed postquam congressi in proelia totas
|
|
implicuere inter se acies legitque uirum uir,
|
|
tum uero et gemitus morientum et sanguine in alto
|
|
armaque corporaque et permixti caede uirorum
|
|
semianimes uoluuntur equi, pugna aspera surgit.
|
635
|
Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire,
|
|
hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit;
|
|
quo sonipes ictu furit arduus altaque iactat
|
|
uulneris impatiens arrecto pectore crura,
|
|
uoluitur ille excussus humi. Catillus Iollan
|
640
|
ingentemque animis, ingentem corpore et armis
|
|
deicit Herminium, nudo cui uertice fulua
|
|
caesaries nudique umeri nec uulnera terrent;
|
|
tantus in arma patet. latos huic hasta per armos
|
|
acta tremit duplicatque uirum transfixa dolore.
|
645
|
funditur ater ubique cruor; dant funera ferro
|
|
certantes pulchramque petunt per uulnera mortem.
|
|
At medias inter caedes exsultat Amazon
|
|
unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla,
|
|
et nunc lenta manu spargens hastilia denset,
|
650
|
nunc ualidam dextra rapit indefessa bipennem;
|
|
aureus ex umero sonat arcus et arma Dianae.
|
|
illa etiam, si quando in tergum pulsa recessit,
|
|
spicula conuerso fugientia derigit arcu.
|
|
at circum lectae comites, Larinaque uirgo
|
655
|
Tullaque et aeratam quatiens Tarpeia securim,
|
|
Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla
|
|
delegit pacisque bonas bellique ministras:
|
|
quales Threiciae cum flumina Thermodontis
|
|
pulsant et pictis bellantur Amazones armis,
|
660
|
seu circum Hippolyten seu cum se Martia curru
|
|
Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu
|
|
feminea exsultant lunatis agmina peltis.
|
|
Quem telo primum, quem postremum, aspera uirgo,
|
|
deicis? aut quot humi morientia corpora fundis?
|
665
|
Eunaeum Clytio primum patre, cuius apertum
|
|
aduersi longa transuerberat abiete pectus.
|
|
sanguinis ille uomens riuos cadit atque cruentam
|
|
mandit humum moriensque suo se in uulnere uersat.
|
|
tum Lirim Pagasumque super, quorum alter habenas
|
670
|
suffuso reuolutus equo dum colligit, alter
|
|
dum subit ac dextram labenti tendit inermem,
|
|
praecipites pariterque ruunt. his addit Amastrum
|
|
Hippotaden, sequiturque incumbens eminus hasta
|
|
Tereaque Harpalycumque et Demophoonta Chromimque;
|
675
|
quotque emissa manu contorsit spicula uirgo,
|
|
tot Phrygii cecidere uiri. procul Ornytus armis
|
|
ignotis et equo uenator Iapyge fertur,
|
|
cui pellis latos umeros erepta iuuenco
|
|
pugnatori operit, caput ingens oris hiatus
|
680
|
et malae texere lupi cum dentibus albis,
|
|
agrestisque manus armat sparus; ipse cateruis
|
|
uertitur in mediis et toto uertice supra est.
|
|
hunc illa exceptum (neque enim labor agmine uerso)
|
|
traicit et super haec inimico pectore fatur:
|
685
|
'siluis te, Tyrrhene, feras agitare putasti?
|
|
aduenit qui uestra dies muliebribus armis
|
|
uerba redargueret. nomen tamen haud leue patrum
|
|
manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.'
|
|
Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum
|
690
|
corpora, sed Buten auersum cuspide fixit
|
|
loricam galeamque inter, qua colla sedentis
|
|
lucent et laeuo dependet parma lacerto;
|
|
Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbem
|
|
eludit gyro interior sequiturque sequentem;
|
695
|
tum ualidam perque arma uiro perque ossa securim
|
|
altior exsurgens oranti et multa precanti
|
|
congeminat; uulnus calido rigat ora cerebro.
|
|
incidit huic subitoque aspectu territus haesit
|
|
Appenninicolae bellator filius Auni,
|
700
|
haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant.
|
|
isque ubi se nullo iam cursu euadere pugnae
|
|
posse neque instantem reginam auertere cernit,
|
|
consilio uersare dolos ingressus et astu
|
|
incipit haec: 'quid tam egregium, si femina forti
|
705
|
fidis equo? dimitte fugam et te comminus aequo
|
|
mecum crede solo pugnaeque accinge pedestri:
|
|
iam nosces uentosa ferat cui gloria fraudem.'
|
|
dixit, at illa furens acrique accensa dolore
|
|
tradit equum comiti paribusque resistit in armis
|
710
|
ense pedes nudo puraque interrita parma.
|
|
at iuuenis uicisse dolo ratus auolat ipse
|
|
(haud mora), conuersisque fugax aufertur habenis
|
|
quadripedemque citum ferrata calce fatigat.
|
|
'uane Ligus frustraque animis elate superbis,
|
715
|
nequiquam patrias temptasti lubricus artis,
|
|
nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno.'
|
|
haec fatur uirgo, et pernicibus ignea plantis
|
|
transit equum cursu frenisque aduersa prehensis
|
|
congreditur poenasque inimico ex sanguine sumit:
|
720
|
quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto
|
|
consequitur pennis sublimem in nube columbam
|
|
comprensamque tenet pedibusque euiscerat uncis;
|
|
tum cruor et uulsae labuntur ab aethere plumae.
|
|
At non haec nullis hominum sator atque deorum
|
725
|
obseruans oculis summo sedet altus Olympo.
|
|
Tyrrhenum genitor Tarchonem in proelia saeua
|
|
suscitat et stimulis haud mollibus inicit iras.
|
|
ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon
|
|
fertur equo uariisque instigat uocibus alas
|
730
|
nomine quemque uocans, reficitque in proelia pulsos.
|
|
'quis metus, o numquam dolituri, o semper inertes
|
|
Tyrrheni, quae tanta animis ignauia uenit?
|
|
femina palantis agit atque haec agmina uertit!
|
|
quo ferrum quidue haec gerimus tela inrita dextris?
|
735
|
at non in Venerem segnes nocturnaque bella,
|
|
aut ubi curua choros indixit tibia Bacchi.
|
|
exspectate dapes et plenae pocula mensae
|
|
(hic amor, hoc studium) dum sacra secundus haruspex
|
|
nuntiet ac lucos uocet hostia pinguis in altos!'
|
740
|
haec effatus equum in medios moriturus et ipse
|
|
concitat, et Venulo aduersum se turbidus infert
|
|
dereptumque ab equo dextra complectitur hostem
|
|
et gremium ante suum multa ui concitus aufert.
|
|
tollitur in caelum clamor cunctique Latini
|
745
|
conuertere oculos. uolat igneus aequore Tarchon
|
|
arma uirumque ferens; tum summa ipsius ab hasta
|
|
defringit ferrum et partis rimatur apertas,
|
|
qua uulnus letale ferat; contra ille repugnans
|
|
sustinet a iugulo dextram et uim uiribus exit.
|
750
|
utque uolans alte raptum cum fulua draconem
|
|
fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit,
|
|
saucius at serpens sinuosa uolumina uersat
|
|
arrectisque horret squamis et sibilat ore
|
|
arduus insurgens, illa haud minus urget obunco
|
755
|
luctantem rostro, simul aethera uerberat alis:
|
|
haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon
|
|
portat ouans. ducis exemplum euentumque secuti
|
|
Maeonidae incurrunt. tum fatis debitus Arruns
|
|
uelocem iaculo et multa prior arte Camillam
|
760
|
circuit, et quae sit fortuna facillima temptat.
|
|
qua se cumque furens medio tulit agmine uirgo,
|
|
hac Arruns subit et tacitus uestigia lustrat;
|
|
qua uictrix redit illa pedemque ex hoste reportat,
|
|
hac iuuenis furtim celeris detorquet habenas.
|
765
|
hos aditus iamque hos aditus omnemque pererrat
|
|
undique circuitum et certam quatit improbus hastam.
|
|
Forte sacer Cybelo Chloreus olimque sacerdos
|
|
insignis longe Phrygiis fulgebat in armis
|
|
spumantemque agitabat equum, quem pellis aënis
|
770
|
in plumam squamis auro conserta tegebat.
|
|
ipse peregrina ferrugine clarus et ostro
|
|
spicula torquebat Lycio Gortynia cornu;
|
|
aureus ex umeris erat arcus et aurea uati
|
|
cassida; tum croceam chlamydemque sinusque crepantis
|
775
|
carbaseos fuluo in nodum collegerat auro
|
|
pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum.
|
|
hunc uirgo, siue ut templis praefigeret arma
|
|
Troia, captiuo siue ut se ferret in auro
|
|
uenatrix, unum ex omni certamine pugnae
|
780
|
caeca sequebatur totumque incauta per agmen
|
|
femineo praedae et spoliorum ardebat amore,
|
|
telum ex insidiis cum tandem tempore capto
|
|
concitat et superos Arruns sic uoce precatur:
|
|
'summe deum, sancti custos Soractis Apollo,
|
785
|
quem primi colimus, cui pineus ardor aceruo
|
|
pascitur, et medium freti pietate per ignem
|
|
cultores multa premimus uestigia pruna,
|
|
da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis,
|
|
omnipotens. non exuuias pulsaeue tropaeum
|
790
|
uirginis aut spolia ulla peto, mihi cetera laudem
|
|
facta ferent; haec dira meo dum uulnere pestis
|
|
pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes.'
|
|
Audiit et uoti Phoebus succedere partem
|
|
mente dedit, partem uolucris dispersit in auras:
|
795
|
sterneret ut subita turbatam morte Camillam
|
|
adnuit oranti; reducem ut patria alta uideret
|
|
non dedit, inque Notos uocem uertere procellae.
|
|
ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras,
|
|
conuertere animos acris oculosque tulere
|
800
|
cuncti ad reginam Volsci. nihil ipsa nec aurae
|
|
nec sonitus memor aut uenientis ab aethere teli,
|
|
hasta sub exsertam donec perlata papillam
|
|
haesit uirgineumque alte bibit acta cruorem.
|
|
concurrunt trepidae comites dominamque ruentem
|
805
|
suscipiunt. fugit ante omnis exterritus Arruns
|
|
laetitia mixtoque metu, nec iam amplius hastae
|
|
credere nec telis occurrere uirginis audet.
|
|
ac uelut ille, prius quam tela inimica sequantur,
|
|
continuo in montis sese auius abdidit altos
|
810
|
occiso pastore lupus magnoue iuuenco,
|
|
conscius audacis facti, caudamque remulcens
|
|
subiecit pauitantem utero siluasque petiuit:
|
|
haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns
|
|
contentusque fuga mediis se immiscuit armis.
|
815
|
illa manu moriens telum trahit, ossa sed inter
|
|
ferreus ad costas alto stat uulnere mucro.
|
|
labitur exsanguis, labuntur frigida leto
|
|
lumina, purpureus quondam color ora reliquit.
|
|
tum sic exspirans Accam ex aequalibus unam
|
820
|
adloquitur, fida ante alias quae sola Camillae
|
|
quicum partiri curas, atque haec ita fatur:
|
|
'hactenus, Acca soror, potui: nunc uulnus acerbum
|
|
conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum.
|
|
effuge et haec Turno mandata nouissima perfer:
|
825
|
succedat pugnae Troianosque arceat urbe.
|
|
iamque uale.' simul his dictis linquebat habenas
|
|
ad terram non sponte fluens. tum frigida toto
|
|
paulatim exsoluit se corpore, lentaque colla
|
|
et captum leto posuit caput, arma relinquens,
|
830
|
uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.
|
|
tum uero immensus surgens ferit aurea clamor
|
|
sidera: deiecta crudescit pugna Camilla;
|
|
incurrunt densi simul omnis copia Teucrum
|
|
Tyrrhenique duces Euandrique Arcades alae.
|
835
|
At Triuiae custos iamdudum in montibus Opis
|
|
alta sedet summis spectatque interrita pugnas.
|
|
utque procul medio iuuenum in clamore furentum
|
|
prospexit tristi mulcatam morte Camillam,
|
|
ingemuitque deditque has imo pectore uoces:
|
840
|
'heu nimium, uirgo, nimium crudele luisti
|
|
supplicium Teucros conata lacessere bello!
|
|
nec tibi desertae in dumis coluisse Dianam
|
|
profuit aut nostras umero gessisse pharetras.
|
|
non tamen indecorem tua te regina reliquit
|
845
|
extrema iam in morte, neque hoc sine nomine letum
|
|
per gentis erit aut famam patieris inultae.
|
|
nam quicumque tuum uiolauit uulnere corpus
|
|
morte luet merita.' fuit ingens monte sub alto
|
|
regis Dercenni terreno ex aggere bustum
|
850
|
antiqui Laurentis opacaque ilice tectum;
|
|
hic dea se primum rapido pulcherrima nisu
|
|
sistit et Arruntem tumulo speculatur ab alto.
|
|
ut uidit fulgentem armis ac uana tumentem,
|
|
'cur' inquit 'diuersus abis? huc derige gressum,
|
855
|
huc periture ueni, capias ut digna Camillae
|
|
praemia. tune etiam telis moriere Dianae?'
|
|
dixit, et aurata uolucrem Threissa sagittam
|
|
deprompsit pharetra cornuque infensa tetendit
|
|
et duxit longe, donec curuata coirent
|
860
|
inter se capita et manibus iam tangeret aequis,
|
|
laeua aciem ferri, dextra neruoque papillam.
|
|
extemplo teli stridorem aurasque sonantis
|
|
audiit una Arruns haesitque in corpore ferrum.
|
|
illum exspirantem socii atque extrema gementem
|
865
|
obliti ignoto camporum in puluere linquunt;
|
|
Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum.
|
|
Prima fugit domina amissa leuis ala Camillae,
|
|
turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas,
|
|
disiectique duces desolatique manipli
|
870
|
tuta petunt et equis auersi ad moenia tendunt.
|
|
nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis
|
|
sustentare ualet telis aut sistere contra,
|
|
sed laxos referunt umeris languentibus arcus,
|
|
quadripedumque putrem cursu quatit ungula campum.
|
875
|
uoluitur ad muros caligine turbidus atra
|
|
puluis, et e speculis percussae pectora matres
|
|
femineum clamorem ad caeli sidera tollunt.
|
|
qui cursu portas primi inrupere patentis,
|
|
hos inimica super mixto premit agmine turba,
|
880
|
nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso,
|
|
moenibus in patriis atque inter tuta domorum
|
|
confixi exspirant animas. pars claudere portas,
|
|
nec sociis aperire uiam nec moenibus audent
|
|
accipere orantis, oriturque miserrima caedes
|
885
|
defendentum armis aditus inque arma ruentum.
|
|
exclusi ante oculos lacrimantumque ora parentum
|
|
pars in praecipitis fossas urgente ruina
|
|
uoluitur, immissis pars caeca et concita frenis
|
|
arietat in portas et duros obice postis.
|
890
|
ipsae de muris summo certamine matres
|
|
(monstrat amor uerus patriae, ut uidere Camillam)
|
|
tela manu trepidae iaciunt ac robore duro
|
|
stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis
|
|
praecipites, primaeque mori pro moenibus ardent.
|
895
|
Interea Turnum in siluis saeuissimus implet
|
|
nuntius et iuueni ingentem fert Acca tumultum:
|
|
deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,
|
|
ingruere infensos hostis et Marte secundo
|
|
omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri.
|
900
|
ille furens (et saeua Iouis sic numina poscunt)
|
|
deserit obsessos collis, nemora aspera linquit.
|
|
uix e conspectu exierat campumque tenebat,
|
|
cum pater Aeneas saltus ingressus apertos
|
|
exsuperatque iugum siluaque euadit opaca.
|
905
|
sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur
|
|
agmine nec longis inter se passibus absunt;
|
|
ac simul Aeneas fumantis puluere campos
|
|
prospexit longe Laurentiaque agmina uidit,
|
|
et saeuum Aenean agnouit Turnus in armis
|
910
|
aduentumque pedum flatusque audiuit equorum.
|
|
continuoque ineant pugnas et proelia temptent,
|
|
ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero
|
|
tingat equos noctemque die labente reducat.
|
|
considunt castris ante urbem et moenia uallant.
|
915
|