| LIBER VNDECIMVS HIC EST VILICVS ET | |
| HORTORVM. | |
| REI RVSTICAE | |
| LIBER DVODECIMVS | |
| VILICA | |
| LIBER DVODECIMVS HAEC CONTINET | |
| I. Καθολικά curae domesticae, et praecepta, quae uilica | 12.ca.1.1 |
| exsequi debeat. | |
| II. Quemadmodum tractare debeat penora cellarius. | 2.1 |
| III. Idem ipse quae et qualia uasa parare debeat penoribus | 3.1 |
| et salgamis condiendis. | |
| IV. Quemadmodum ex uino uapido acetum fiat. | 4.1 |
| V. Quemadmodum muria dura fiat. | 5.1 |
| VI. Quae per quattuor tempora anni herbae et quemad- | 6.1 |
| modum condiantur. | |
| VII. Oxygala quemadmodum fiat. | 7.1 |
| VIII. Pirorum et malorum ceterorumque pomorum com- | 8.1 |
| positio. | |
| IX. Aquae marinae et aquae dulcis cocturas. | 9.1 |
| X. Compositiones, quibus uina condiantur. | 10.1 |
| XI. Curationem uini. | 11.1 |
| XII. De mella et aqua mulsa facienda. | 12.1 |
| XIII. De caseo in usus domesticos seruando. | 13.1 |
| XIV. De malis et piris in sole siccandis. | 14.1 |
| XV. De ficis aridis. | 15.1 |
| XVI. De uuis passis faciendis. | 16.1 |
| XVII. De aceto ficulneo faciendo. | 17.1 |
| XVIII. Quae uindemiae praeparanda sint. | 18.1 |
| XIX. De compluribus generibus conditurarum, quibus | 19.1 |
| uinum confirmatur. | |
| XX. De passo faciendo. | 20.1 |
| XXI. De sapa coquenda. | 21.1 |
| XXII. De defruto faciendo. | 22.1 |
| XXIII. Item de defruto coquendo, quod quidam Neapolita- | 23.1 |
| num uocant. | |
| XXIV. Quemadmodum mustum infirmi generis ad uetusta- | 24.1 |
| tem possit perduci. | |
| XXV. Remedium languentis uini. | 25.1 |
| XXVI. Si quod animal in mustum ceciderit et interierit, | 26.1 |
| quemadmodum mustum remedietur. | |
| XXVII. Vinum scilliten quemadmodum facias. | 27.1 |
| XXVIII. Acetum scilliten quemadmodum fiat. | 28.1 |
| XXIX. Vinum absinthiten quemadmodum facias. | 29.1 |
| XXX. Vinum abrotoniten et hysopiten ceterarumque nota- | 30.1 |
| rum facere. | |
| XXXI. Vinum ex myrtis quemadmodum fiat. | 31.1 |
| XXXII. Lora quemadmodum fiat. | 32.1 |
| XXXIII. Caseus quemadmodum ex musto seruetur. | 33.1 |
| XXXIV. Uuae ollares quemadmodum conponantur. | 34.1 |
| XXXV. Mala granata quemadmodum seruentur. | 35.1 |
| XXXVI. Mala orbiculata, Cestiana, melimela ceteraque genera | 36.1 |
| quemadmodum seruentur. | |
| XXXVII. Inulae condituram. | 37.1 |
| XXXVIII. Oliuarum albarum et nigrarum condituras. | 38.1 |
| XXXIX. Sampsa quemadmodum fiat. | 39.1 |
| XL. Oleum quemadmodum fiat. | 40.1 |
| XLI. Gleucinum oleum quemadmodum conponatur. | 41.1 |
| XLII. Oleum ad unguenta quemadmodum facias. | 42.1 |
| XLIII. Rapa et napos quemadmodum condias. | 43.1 |
| XLIV. Sinape quemadmodum facias. | 44.1 |
| XLV. Holeris atri et siseris radicem quemadmodum con- | 45.1 |
| dias. | |
| XLVI. Moretum quemadmodum facias. | 46.1 |
| XLVII. Oxyporum quemadmodum conponas. | 47.1 |
| Xenophon Atheniensis eo libro, Publi Siluine, qui Oeconomicus | pr.1.1 |
| inscribitur, prodidit maritale coniugium sic comparatum esse | |
| natura, ut non solum iucundissima, uerum etiam utilissima uitae | |
| societas iniretur: nam primum, quod etiam Cicero ait, ne genus | |
| humanum temporis longinquitate occideret, propter | 5 |
| hoc marem cum femina esse coniunctum, deinde, ut ex | |
| hac eadem societate mortalibus adiutoria senectutis nec | |
| minus propugnacula praeparentur. | |
| tum etiam, cum | 2.1 |
| uictus et cultus humanus non, uti feris, in propatulo ac | |
| siluestribus locis sed domi sub tecto adcurandus erat, | |
| necessarium fuit alterutrum foris et sub diuo esse, qui | |
| labore et industria compararet, quae tectis reconderen- | 5 |
| tur—siquidem uel rusticari uel nauigare uel etiam | |
| genere alio negotiari necesse erat, ut aliquas facultates | |
| adquireremus. | |
| cum uero paratae res sub tectum | 3.1 |
| essent congestae, alium esse oportuit, qui et inlatas | |
| custodiret et ea conficeret opera, quae domi deberent | |
| administrari: nam et fruges ceteraque alimenta ter- | |
| restria indigebant tecti, et ouium ceterarumque pecu- | 5 |
| dum fetus atque fructus clauso custodiendi erant nec | |
| minus reliqua utensilia, quibus aut alitur hominum | |
| genus aut etiam excolitur. | |
| Quare, cum et operam et diligentiam desiderarent | 4.1 |
| ea, quae proposuimus, nec exigua cura foris adquire- | |
| rentur, quae domi custodiri oporteret, iure, ut dixi, | |
| natura comparata est [opera] mulieris ad domesticam | |
| diligentiam, uiri autem ad exercitationem forensem et | 5 |
| extraneam; itaque uiro calores et frigora perpetienda, | |
| tum etiam itinera et labores pacis ac belli, id est rusti- | |
| cationis et militarium stipendiorum, deus tribuit. | |
| mulieri deinceps, quod omnibus his rebus eam fecerat | 5.1 |
| inhabilem, domestica negotia curanda tradidit, et, | |
| quoniam hunc sexum custodiae et diligentiae adsig- | |
| nauerat, idcirco timidiorem reddidit quam uirilem; | |
| nam metus plurimum confert ad diligentiam custo- | 5 |
| diendi. | |
| quod autem necesse erat foris et in aperto | 6.1 |
| uictum quaerentibus nonnunquam iniuriam propulsare, | |
| idcirco uirum quam mulierem fecit audaciorem; quia | |
| uero partis opibus aeque fuit opus memoria et diligen- | |
| tia, non minorem feminae quam uiro earum rerum tri- | 5 |
| buit possessionem; tum etiam, quod simplex natura | |
| non omnis res commodas amplecti ualebat, idcirco al- | |
| terum alterius indigere uoluit, quoniam, quod alteri | |
| deest, praesto plerumque est alteri. | |
| Haec in Oeconomico Xenophon et deinde Cicero, qui eum | 7.1 |
| Latinae consuetudini tradidit, non inutiliter disseruerunt; nam et | |
| apud Graecos et mox apud Romanos usque in patrum nostrorum | |
| memoriam fere domesticus labor matronalis fuit, tamquam ad re- | |
| quiem forensium exercitationum, omni cura deposita, patribus | 5 |
| familias intra domesticos penatis se recipientibus. erat enim summa | |
| reuerentia cum concordia et diligentia mixta, flagrabatque mulier | |
| pulcherrima diligentiae aemulatione studens negotia uiri cura sua | |
| maiora atque meliora reddere. | |
| nihil conspiciebatur in domo | 8.1 |
| diuiduum, nihil, quod aut maritus aut femina proprium esse iuris | |
| sui diceret, sed in commune conspirabatur ab utroque, ut cum foren- | |
| sibus negotiis matronalis industria rationem parem faceret. itaque ne | |
| uilici quidem aut uilicae magna erat opera, cum ipsi domini cotidie | 5 |
| negotia sua reuiserent atque administrarent. | |
| nunc uero, cum | 9.1 |
| pleraeque sic luxu et inertia diffluant, ut ne lanificii quidem curam | |
| suscipere dignentur, sed domi confectae uestes fastidio sint, peruer- | |
| saque cupidine maxime placeant, quae grandi pecunia et paene totis | |
| censibus redimuntur, nihil mirum est easdem ruris et instrumento- | 5 |
| rum agrestium cura grauari sordidissimumque negotium ducere | |
| paucorum dierum in uilla moram. | |
| Quam ob causam, cum in totum non solum exoleuerit sed | 10.1 |
| etiam occiderit uetus ille matrum familiarum mos Sabinarum atque | |
| Romanarum, necessaria inrepsit uilicae cura, quae tueretur officia | |
| matronae, quoniam et uilici quoque successerunt in locum domino- | |
| rum, qui quondam, prisca consuetudine, non solum coluerant sed | 5 |
| habitauerant rura. uerum ne uidear intempestiue censorium opus | |
| obiurgandis moribus nostrorum temporum suscepisse, iam nunc | |
| officia uilicae persequar. |