Quod solum cuique legumini conueniat
  Quoniam de frumentis abunde praecepimus, de legu- 2.10.1.1
minibus deinceps disseremus. lupini prima ratio est, quod
et minimum operarum absumit et uilissime emitur et maxi-
me ex iis, quae seruntur, iuuat agrum. nam uineis iam
emaciatis et aruis optimum stercus praebet ac uel effeto 5
solo prouenit uel repositum in granario patitur aeuum.
boues per hiemem coctum maceratumque probe alit, fa-
mem quoque, si sterilitas annorum incessit, hominibus com-
mode propulsat. spargitur statim ex area, atque id solum 2.1
omnium leguminum non desiderat requiem in horreo, siue
Septembri mense ante aequinoctium seu protinus a Ka-
lendis Octobribus crudis noualibus ingeras, et qualiter-
cumque obruas, sustinet coloni neglegentiam. teporem 5
tamen autumni desiderat, ut celeriter confirmetur, nam si
non ante hiemem conualuit, frigoribus adfligitur. reliquum 3.1
quod semini superest, in tabulatum, quo fumus peruenit,
optime reponas, quoniam si umor inuasit, uermes gignit;
qui simul atque oscilla lupinorum adederunt, reliqua pars
enasci non potest. id, ut dixi, exilem amat terram et ru- 5
bricam praecipue, nam cretam reformidat limosoque non 4.1
exit agro. iugerum decem modiis occupat. ab hoc recte
phaselus terrae mandabitur uel in uetereto uel melius pin-
gui et restibili agro, nec amplius quattuor modiis iugerum
obseretur. similis quoque ratio est pisi, quod tamen faci- 5
lem et solutam terram desiderat tepidumque locum et
caelum frequentis umoris. eadem mensura iugerum uel
modio minus quam phaselum licet obserere primo tempore
sementis ab aequinoctio autumnali.
  Fabae pinguissimus locus uel stercoratus destinetur et 5.1
si ueteretum erit in ualle situm, quod a superiore parte
sucum accipit. prius autem iaciemus semina, deinde pro-
scindemus terram proscissamque in liram reuocabimus occa-
bimusque, quo altius largiore humo contegatur; nam id 5
plurimum refert, ut radices enatorum seminum penitus de-
mersae sint. sin autem proximae messis occupandum erit 6.1
restibile, desectis stramentis quattuor et uiginti uehes ster-
coris in iugerum disponemus dissipabimusque et similiter,
cum semen crudo solo ingesserimus, inarabimus inporci-
tumque occabimus; quamuis sint, qui negent locis frigidis 5
oportere occari fabam, quia exstantes glaebae a gelicidiis
adhuc eam teneram uindicent et aliquem teporem frigore
laboranti praebeant. sunt etiam, qui putent in aruis hanc 7.1
eandem uice stercoris fungi; quod sic ego interpretor, ut
existimem non sationibus eius pinguescere humum, sed
minus hanc quam cetera semina uim terrae consumere.
nam certum habeo frumentis utiliorem agrum esse, qui 5
nihil quam qui istam spicam proximo anno tulerit. iuge- 8.1
rum agri, ut Tremelio quattuor, ut nobis uidetur, fabae sex
occupant modii, si solum pingue sit, si mediocre, paulo
amplius, eaque nec macrum nec nebulosum locum patitur,
densa tamen humo saepe commode respondet. media se- 5
menti pars seri et pars ultima debet, quae septimontialis
satio dicitur; tempestiua frequentius, non numquam tamen
sera melior est. post brumam parum recte seritur, pessime 9.1
uere; quamuis sit etiam trimestris faba, quae mense Fe-
bruario seratur, quinta parte amplius quam matura, sed
exiguas paleas nec multam siliquam facit. ueteres itaque
rusticos plerumque dicentis audio malle se maturae fabalia 5
quam fructum trimestris. sed quocumque tempore anni 10.1
seretur, opera danda erit, ut quantum destinauerimus in
sationem, tantum quinta decima luna, si tamen ea non
transcurret eo die solis radios, quod Graeci ἀπόκρουσιν
uocant, si minus, quarta decima utique adhuc lunae cre- 5
scente lumine spargatur, etiam si confestim totum semen
operiri non poterit. nihil enim nocebitur ei nocturnis rori-
bus aliisue ex causis, dum a pecore et auibus uindicetur.
priscis autem rusticis nec minus Vergilio prius amurga uel 11.1
nitro macerari eam et ita seri placuit,
    laetior ut fetus siliquis fallacibus esset
    et quamuis igni exiguo properata maderent.
nos quoque sic medicatam conperimus, cum ad maturi- 5
tatem perducta sit, minus a curculione infestari. sed et
illud, quod deinceps dicturi sumus, experti praecipimus.
silente luna fabam uellito ante lucem, deinde cum in area 12.1
exaruerit, confestim, prius quam luna incrementum capiat,
excussam refrigeratamque in granarium conferto; sic con-
dita a curculionibus erit innoxia, maximeque ex legumini-
bus ea sine iumentis teri, sine uento purgari expeditissime 5
sic poterit. modicus fasciculorum numerus resolutus in 13.1
extrema parte areae conligetur, quem per longissimum
eius mediumque spatium tres uel quattuor homines pro-
moueant pedibus et baculis furcisue contundant; deinde
cum ad alteram partem areae peruenerint, in aceruum cul- 5
mos regerant. nam semina excussa in area iacebunt, su- 14.1
perque ea paulatim eodem modo reliqui fasciculi excutientur,
ac durissimae quidem acus reiectae separataeque erunt a
cudentibus, minutae uero, quae de siliquis cum faba rese-
derint, aliter secernentur. nam cum aceruos paleis granis- 5
que mixtus in unum fuerit congestus, paulatim ex eo uenti-
labris per longius spatium iactetur, quo pacto palea, quae
leuior est, citra decidet, faba, quae longius emittitur, pura
eo perueniet, quo uentilator eam iaculabitur.
  Lentim modo semediata luna usque in duodeci- 15.1
mam solo tenui et resoluto uel pingui, sed sicco maxime
loco seri conuenit; nam in flore facile luxuria et umore
corrumpitur. quae ut celeriter prodeat et ingrandescat,
ante quam seritur, fimo arido permisceri debet, et cum ita 5
quatriduo aut quinque diebus requieuerit, spargi. sationes
eius duas seruamus, alteram maturam per mediam sementim,
seriorem alteram mense Februario. iugerum agri paulo plus 16.1
quam modius occupat. ea ne curculionibus absumatur—
nam etiam dum est in siliqua, exestur—curandum erit, ut
cum extrita sit, in aquam dimittatur et ab inani, quae pro-
tinus innatat, separetur solida; tum in sole siccetur et radice 5
silphi trita cum aceto adspargatur defriceturque atque ita
rursus in sole siccata et mox refrigerata recondatur, si maior
est modus, in horreo, si minor, in uasis oleariis salsamentariis-
que; quae repleta cum confestim gypsata sunt, quandoque
in usus prompserimus, integram lentim repperiemus. potest 10
tamen etiam citra istam medicationem cineri mixta com-
mode seruari.
  Lini semen, nisi si magnus est eius in ea regione, quam 17.1
colis, prouentus et pretium proritat, serendum non est;
agris enim praecipue noxium est. itaque pinguissimum
locum et modice umidum poscit. seritur a Kalendis Octo-
bribus in ortum Aquilae, qui est vii Idus Decembris. iu- 5
gerum agri octo modiis obseritur. non nullis placet macro
solo et quam spississimum semen eius conmitti, quo tenuius
linum proueniat. idem etiam, si laeto solo seratur mense
Februario, decem modios in iugerum iaci oportere dicunt.
  Sesama, quae rigantur, maturius, quae carent umore, 18.1
ab aequinoctio autumnali serenda sunt in Idus Octobres.
putre solum, quod Campani pullum uocant, plerumque de-
siderant; non deterius tamen etiam pinguibus harenis uel
congesticia humo proueniunt, tantumque seminis quantum 5
milium panicumque, interdum etiam duobus sextariis am-
plius in iugerum spargitur. sed hoc idem semen Ciliciae
Syriaeque regionibus ipse uidi mense Iunio Iulioque con-
seri et per autumnum, cum permaturuit, tolli.
  Cicer aut cicercula, quae piso est similis, mense Ianuario 19.1
aut Februario seri debet laeto loco caelo umido; quibusdam
tamen Italiae locis ante Kalendas Nouembris seritur. tres
modii iugerum inplent. nec ullum legumen minus agro
nocet, sed raro respondet, quoniam nec siccitates nec 5
austros in flore sustinet; quae utraque incommoda fere
eo tempore anni sunt, quo deflorescit. cicer, quod arie- 20.1
tillum uocatur, itemque alterius generis, quod Punicum, seri
mense Martio toto potest caelo humido loco quam laetis-
simo, nam etiam id terram laedit atque ideo inprobatur
a callidioribus agricolis; quod tamen si seri debeat, pri- 5
die macerandum erit, ut celerius enascatur. iugero modii
tres abunde sunt.
  Cannabis solum pingue stercoratumque et riguum uel 21.1
planum atque umidum et alte subactum deposcit. in qua-
dratum pedem seruntur grana sex eius seminis Arcturo
exoriente, quod est ultimo mense Februario, circa sextum
aut quintum Kalendas Martias, nec tamen usque in aequi- 5
noctium uernum, si sit pluuius caeli status, inprobe se-
retur.
  Ab his leguminibus ratio est habenda napi raparum- 22.1
que, nam utraque rusticos inplent. magis tamen utilia
rapa sunt, quia et maiore incremento proueniunt et non
hominem solum, uerum etiam boues pascunt, praecipue in
Gallia, ubi hiberna cibaria praedictis pecudibus id holus 5
praebet. solum putre et solutum res utraque desiderat
nec densa nascitur humo. sed rapa campis et locis umi- 23.1
dis laetantur, napus deuexam amat et siccam tenuique pro-
piorem terram; itaque glareosis sabulosisque aruis melior
exit, locique proprietas utriusque semen conmutat; nam-
que in alio solo rapa biennio sata conuertuntur in napum, 5
in alio napus raporum accipit speciem. riguis locis ut-
rumque recte ab solstitio seritur, siccis ultima parte mensis
Augusti uel prima Septembris. subactum solum pluribus
iterationibus aratri uel rastri largoque stercore satiatum
postulant; nam id plurimum refert, non solum quod me- 24.1
lius ea proueniunt, sed quod etiam post fructum eorum
sic tractatum etiam solum segetes opimas facit. iugerum
agri non amplius quattuor sextariis raporum seminis obse-
rendum est; quarta parte amplius napi spargendum, quia 5
non in uentrem latescit, sed tenuem radicem deorsum agit.
  Atque haec hominum causa serenda censemus, illa
deinde pecudum pabulorum genera conplura, sicut Medi-
cam, uiciam, farraginem quoque hordeaciam et auenam,
faenum Graecum nec minus eruum et ciceram; nam cetera 10
neque enumerare et minus serere dignamur, excepta tamen
cytiso, de qua dicemus in iis libris, quos de generibus surcu-
lorum conscripsimus. sed ex iis, quae placent, eximia est 25.1
herba Medica, quod semel seritur, decem annis omnibus deinde
recte quater, interdum etiam sexiens demetitur, quod agrum
stercorat, quod omne emaciatum armentum ex ea pin-
guescit, quod aegrotanti pecori remedium est, quod iuge- 5
rum eius toto anno tribus equis abunde sufficit; seritur, 26.1
ut deinceps praecipiemus. locum, in quo Medicam pro-
ximo uere saturus es, proscindito circa Kalendas Octobris
et eum tota hieme putrescere sinito, deinde Kalendis
Februariis diligenter iterato et lapides omnes elegito glae- 5
basque obfringito, postea circa Martium mensem tertiato
et occato. cum sic terram subegeris, in morem horti
areas latas pedum denum, longas pedum quinquagenum
facito, ut per semitas aqua ministrari possit aditusque utra-
que parte runcantibus pateat. deinde uetus stercus inicito 10
atque ita mense ultimo Aprili serito tantum, quantum ut 27.1
singuli cyathi seminis locum occupent decem pedum longum
et quinque latum. quod ubi feceris, ligneis rastris—id
enim multum confert—statim iacta semina obruantur; nam
celerrime sole aduruntur. post sationem ferro tangi locus 5
non debet atque, ut dixi, ligneis rastris sariendus et
identidem runcandus est, ne alterius generis herba inuali-
dam Medicam peremat. tardius messim primam eius facere 28.1
oportebit, cum iam seminum aliquam partem eiecerit. post-
ea quam uoles teneram, cum prosiluerit, deseces licet et
iumentis praebeas, sed inter initia parcius, dum consue-
scant, ne nouitas pabuli noceat; inflat enim et multum 5
creat sanguinem. cum secueris autem, saepius eam rigato,
paucos deinde post dies, ubi coeperit fruticare, omnis
alterius generis herbas eruncato. sic culta sexiens anno
demeti poterit et permanebit annis decem.
  Viciae autem duae sationes sunt: prima, qua pabuli 29.1
causa circa aequinoctium autumnale serimus septem modios
eius in unum iugerum, secunda, qua sex modios mense
Ianuario uel etiam serius iacimus semini progenerando.
utraque satio potest cruda terra fieri, sed melius proscissa, 5
idque genus praecipue non amat rores, cum seritur. ita- 30.1
que post secundam diei horam uel tertiam spargendum
est, cum iam omnis umor sole uentoue detersus est, neque
amplius proici debet, quam quod eodem die possit operiri;
nam si nox incessit, quantulocumque umore, prius quam 5
obruatur, corrumpitur. obseruandum erit, ne ante quintam
et uicesimam lunam terrae mandetur; aliter satae fere
limacem nocere conperimus.
  Farraginem in restibili stercoratissimo loco et altero 31.1
sulco serere conuenit. ea fit optima, cum cantherini hordei
decem modiis iugerum obseritur circa aequinoctium autum-
nale, sed inpendentibus pluuiis, ut consita rigataque imbri-
bus celeriter prodeat et confirmetur ante hiemis uiolentiam. 5
nam frigoribus cum alia pabula defecerunt, ea bubus cete-
risque pecudibus optime desecta praebetur, et si depascere
saepius uoles, usque in mensem Maium sufficit. quod si 32.1
etiam semen uoles ex ea percipere, a Kalendis Martiis
pecora depellenda et ab omni noxa defendenda est, ut
sit idonea frugibus. similis ratio auenae est, quae autumno
sata partim caeditur in faenum uel pabulum, dum adhuc 5
uiret, partim semini custoditur.
  Faenum Graecum, quod siliquam uocant rustici, duo 33.1
tempora sationum habet, quorum alterum est Septembris
mensis, cum pabuli causa seritur, isdem diebus, quibus
uicia circa aequinoctium, alterum autem mensis Ianuarii
ultimi uel primi Februarii, cum in semen seminatur; sed 5
hac satione iugerum sex modiis, illa septem occupamus.
utraque cruda terra non incommode fit, daturque opera,
ut spisse aretur, nec tamen alte, nam si plus quattuor
digitis adobrutum est semen eius, non facile prodit; propter
quod non nulli prius quam serant, minimis aratris proscin- 10
dunt atque ita iaciunt semina et sarculis adruunt.
  Eruum autem laetatur loco macro nec umido, quia 34.1
luxuria plerumque corrumpitur. potest autumno seri nec
minus post brumam Ianuarii parte nouissima uel toto Fe-
bruario, dum ante Kalendas Martias, quem mensem uniuer-
sum negant agricolae huic legumini conuenire, quod eo 5
tempore satum pecori sit noxium et praecipue bubus, quos
pabulo suo cerebrosos reddat. quinque modiis iugerum
obseritur.
  Cicera bubus erui loco fresa datur in Hispania Baetica; 35.1
quae cum suspensa mola diuisa est, paulum aqua macera-
tur, dum inlentescat, atque ita mixta paleis succretis
pecori praebetur. sed erui duodecim librae satisfaciunt
uni iugo, cicerae sedecim. eadem hominibus non inutilis 5
neque iniucunda est; sapori certe nihilo differt a cicer-
cula, colore tantum discernitur, nam est obsoletior et nigro
propior. seritur primo uel altero sulco mense Martio, ita
ut postulat soli laetitia, quod eadem quattuor modiis, non
numquam et tribus, interdum etiam duobus ac semodio 10
iugerum occupat.