| LIBER TERTIVS | |
| Propulit ut classem uelis cedentibus Auster | 3.1 |
| incumbens mediumque rates mouere profundum, | |
| omnis in Ionios spectabat nauita fluctus: | |
| solus ab Hesperia non flexit lumina terra | |
| Magnus, dum patrios portus, dum litora numquam | 5 |
| ad uisus reditura suos tectumque cacumen | |
| nubibus et dubios cernit uanescere montis. | |
| inde soporifero cesserunt languida somno | |
| membra ducis; diri tum plena horroris imago | |
| uisa caput maestum per hiantis Iulia terras | 10 |
| tollere et accenso furialis stare sepulchro. | |
| 'sedibus Elysiis campoque expulsa piorum | |
| ad Stygias' inquit 'tenebras manesque nocentis | |
| post bellum ciuile trahor. uidi ipsa tenentis | |
| Eumenidas quaterent quas uestris lampadas armis; | 15 |
| praeparat innumeras puppes Acherontis adusti | |
| portitor; in multas laxantur Tartara poenas; | |
| uix operi cunctae dextra properante sorores | |
| sufficiunt, lassant rumpentis stamina Parcas. | |
| coniuge me laetos duxisti, Magne, triumphos: | 20 |
| fortuna est mutata toris, semperque potentis | |
| detrahere in cladem fato damnata maritos | |
| innupsit tepido paelex Cornelia busto. | |
| haereat illa tuis per bella per aequora signis, | |
| dum non securos liceat mihi rumpere somnos | 25 |
| et nullum uestro uacuum sit tempus amori | |
| sed teneat Caesarque dies et Iulia noctes. | |
| me non Lethaeae, coniunx, obliuia ripae | |
| inmemorem fecere tui, regesque silentum | |
| permisere sequi. ueniam te bella gerente | 30 |
| in medias acies. numquam tibi, Magne, per umbras | |
| perque meos manes genero non esse licebit; | |
| abscidis frustra ferro tua pignora: bellum | |
| te faciet ciuile meum.' sic fata refugit | |
| umbra per amplexus trepidi dilapsa mariti. | 35 |
| ille, dei quamuis cladem manesque minentur, | |
| maior in arma ruit certa cum mente malorum, | |
| et 'quid' ait 'uani terremur imagine uisus? | |
| aut nihil est sensus animis a morte relictum | |
| aut mors ipsa nihil.' Titan iam pronus in undas | 40 |
| ibat et igniferi tantum demerserat orbis | |
| quantum desse solet lunae, seu plena futura est | |
| seu iam plena fuit: tunc obtulit hospita tellus | |
| puppibus accessus faciles; legere rudentes | |
| et posito remis petierunt litora malo. | 45 |
| Caesar, ut emissas uenti rapuere carinas, | |
| absconditque fretum classes, et litore solus | |
| dux stetit Hesperio, non illum gloria pulsi | |
| laetificat Magni: queritur quod tuta per aequor | |
| terga ferant hostes. neque enim iam sufficit ulla | 50 |
| praecipiti fortuna uiro, nec uincere tanti, | |
| ut bellum differret, erat. tum pectore curas | |
| expulit armorum pacique intentus agebat | |
| quoque modo uanos populi conciret amores, | |
| gnarus et irarum causas et summa fauoris | 55 |
| annona momenta trahi. namque adserit urbes | |
| sola fames, emiturque metus, cum segne potentes | |
| uolgus alunt: nescit plebes ieiuna timere. | |
| Curio Sicanias transcendere iussus in urbes, | |
| qua mare tellurem subitis aut obruit undis | 60 |
| aut scidit, et medias fecit sibi litora terras: | |
| uis illic ingens pelagi, semperque laborant | |
| aequora ne rupti repetant confinia montes. | |
| bellaque Sardoas etiam sparguntur in oras. | |
| utraque frugiferis est insula nobilis aruis, | 65 |
| nec prius Hesperiam longinquis messibus ullae | |
| nec Romana magis conplerunt horrea terrae. | |
| ubere uix glaebae superat, cessantibus Austris | |
| cum medium nubes Borea cogente sub axem | |
| effusis magnum Libye tulit imbribus annum. | 70 |
| haec ubi sunt prouisa duci, tunc agmina uictor | |
| non armata trahens sed pacis habentia uoltum | |
| tecta petit patriae. pro, si remeasset in urbem | |
| Gallorum tantum populis Arctoque subacta, | |
| quam seriem rerum longa praemittere pompa, | 75 |
| quas potuit belli facies! ut uincula Rheno | |
| Oceanoque daret, celsos ut Gallia currus | |
| nobilis et flauis sequeretur mixta Britannis. | |
| perdidit o qualem uincendo plura triumphum! | |
| non illum laetis uadentem coetibus urbes | 80 |
| sed tacitae uidere metu, nec constitit usquam | |
| obuia turba duci. gaudet tamen esse timori | |
| tam magno populis et se non mallet amari. | |
| iamque et praecipitis superauerat Anxuris arces, | |
| et qua Pomptinas uia diuidit uda paludes, | 85 |
| qua sublime nemus, Scythicae qua regna Dianae, | |
| quaque iter est Latiis ad summam fascibus Albam; | |
| excelsa de rupe procul iam conspicit urbem | |
| Arctoi toto non uisam tempore belli | |
| miratusque suae sic fatur moenia Romae: | 90 |
| 'tene, deum sedes, non ullo Marte coacti | |
| deseruere uiri? pro qua pugnabitur urbe? | |
| di melius, quod non Latias Eous in oras | |
| nunc furor incubuit nec iuncto Sarmata uelox | |
| Pannonio Dacisque Getes admixtus: habenti | 95 |
| tam pauidum tibi, Roma, ducem fortuna pepercit, | |
| quod bellum ciuile fuit.' sic fatur et urbem | |
| attonitam terrore subit. namque ignibus atris | |
| creditur, ut captae, rapturus moenia Romae | |
| sparsurusque deos. fuit haec mensura timoris: | 100 |
| uelle putant quodcumque potest. non omina festa, | |
| non fictas laeto uoces simulare tumultu, | |
| uix odisse uacat. Phoebea Palatia conplet | |
| turba patrum nullo cogendi iure senatus | |
| e latebris educta suis; non consule sacrae | 105 |
| fulserunt sedes, non, proxima lege potestas, | |
| praetor adest, uacuaeque loco cessere curules. | |
| omnia Caesar erat: priuatae curia uocis | |
| testis adest. sedere patres censere parati, | |
| si regnum, si templa sibi iugulumque senatus | 110 |
| exiliumque petat. melius, quod plura iubere | |
| erubuit quam Roma pati. tamen exit in iram, | |
| uiribus an possint obsistere iura, per unum | |
| Libertas experta uirum; pugnaxque Metellus, | |
| ut uidet ingenti Saturnia templa reuelli | 115 |
| mole, rapit gressus et Caesaris agmina rumpens | |
| ante fores nondum reseratae constitit aedis | |
| (usque adeo solus ferrum mortemque timere | |
| auri nescit amor, pereunt discrimine nullo | |
| amissae leges set, pars uilissima rerum, | 120 |
| certamen mouistis, opes), prohibensque rapina | |
| uictorem clara testatur uoce tribunus. | |
| 'non nisi per nostrum uobis percussa patebunt | |
| templa latus, nullasque feres nisi sanguine sacro | |
| sparsas, raptor, opes. certe uiolata potestas | 125 |
| inuenit ista deos; Crassumque in bella secutae | |
| saeua tribuniciae uouerunt proelia dirae. | |
| detege iam ferrum; neque enim tibi turba uerenda est | |
| spectatrix scelerum: deserta stamus in urbe. | |
| non feret e nostro sceleratus praemia miles: | 130 |
| sunt quos prosternas populi, quae moenia dones. | |
| pacis ad exutae spolium non cogit egestas: | |
| bellum, Caesar, habes.' his magnam uictor in iram | |
| uocibus accensus 'uanam spem mortis honestae | |
| concipis: haud' inquit 'iugulo se polluet isto | 135 |
| nostra, Metelle, manus; dignum te Caesaris ira | |
| nullus honor faciet. te uindice tuta relicta est | |
| libertas? non usque adeo permiscuit imis | |
| longus summa dies ut non, si uoce Metelli | |
| seruantur leges, malint a Caesare tolli.' | 140 |
| dixerat, et nondum foribus cedente tribuno | |
| acrior ira subit: saeuos circumspicit enses | |
| oblitus simulare togam; cum Cotta Metellum | |
| conpulit audaci nimium desistere coepto. | |
| 'libertas' inquit 'populi quem regna coercent | 145 |
| libertate perit; cuius seruaueris umbram, | |
| si quidquid iubeare uelis. tot rebus iniquis | |
| paruimus uicti; uenia est haec sola pudoris | |
| degenerisque metus, nullam potuisse negari. | |
| ocius auertat diri mala semina belli. | 150 |
| damna mouent populos siquos sua iura tuentur: | |
| non sibi sed domino grauis est quae seruit egestas.' | |
| protinus abducto patuerunt templa Metello. | |
| tunc rupes Tarpeia sonat magnoque reclusas | |
| testatur stridore fores; tum conditus imo | 155 |
| eruitur templo multis non tactus ab annis | |
| Romani census populi, quem Punica bella, | |
| quem dederat Perses, quem uicti praeda Philippi, | |
| quod tibi, Roma, fuga <Ga>llus trepidante reliquit, | |
| quo te Fabricius regi non uendidit auro, | 160 |
| quidquid parcorum mores seruastis auorum, | |
| quod dites Asiae populi misere tributum | |
| uictorique dedit Minoia Creta Metello, | |
| quod Cato longinqua uexit super aequora Cypro. | |
| tunc Orientis opes captorumque ultima regum | 165 |
| quae Pompeianis praelata est gaza triumphis | |
| egeritur; tristi spoliantur templa rapina, | |
| pauperiorque fuit tum primum Caesare Roma. | |
| interea totum Magni fortuna per orbem | |
| secum casuras in proelia mouerat urbes. | 170 |
| proxima uicino uires dat Graecia bello. | |
| Phocaicas Amphissa manus scopulosaque Cirrha | |
| Parnasosque iugo misit desertus utroque. | |
| Boeoti coiere duces, quos inpiger ambit | |
| fatidica Cephisos aqua Cadmeaque Dirce, | 175 |
| Pisaeaeque manus populisque per aequora mittens | |
| Sicaniis Alpheos aquas. tum Maenala liquit | |
| Arcas et Herculeam miles Trachinius Oeten. | |
| Thesproti Dryopesque ruunt, quercusque silentis | |
| Chaonio ueteres liquerunt uertice Selloe. | 180 |
| exhausit totas quamuis dilectus Athenas, | |
| exiguae Phoebea tenent naualia puppes | |
| tresque petunt ueram credi Salamina carinae. | |
| iam dilecta Ioui centenis uenit in arma | |
| Creta uetus populis Cnososque agitare pharetras | 185 |
| docta nec Eois peior Gortyna sagittis; | |
| tunc qui Dardaniam tenet Oricon et uagus altis | |
| dispersus siluis Athaman et nomine prisco | |
| Encheliae uersi testantes funera Cadmi, | |
| Colchis et Hadriaca spumans Apsyrtos in unda; | 190 |
| Penei qui rura colunt, quorumque labore | |
| Thessalus Haemoniam uomer proscindit Iolcon. | |
| inde lacessitum primo mare, cum rudis Argo | |
| miscuit ignotas temerato litore gentes | |
| primaque cum uentis pelagique furentibus undis | 195 |
| conposuit mortale genus, fatisque per illam | |
| accessit mors una ratem. tum linquitur Haemus | |
| Thracius et populum Pholoe mentita biformem. | |
| deseritur Strymon tepido committere Nilo | |
| Bistonias consuetus aues et barbara Cone, | 200 |
| Sarmaticas ubi perdit aquas sparsamque profundo | |
| multifidi Peucen unum caput adluit Histri, | |
| Mysiaque et gelido tellus perfusa Caico | |
| Idalis et nimium glaebis exilis Arisbe, | |
| quique colunt Pitanen, et quae tua munera, Pallas, | 205 |
| lugent damnatae Phoebo uictore Celaenae, | |
| qua celer et rectis descendens Marsya ripis | |
| errantem Maeandron adit mixtusque refertur, | |
| passaque ab auriferis tellus exire metallis | |
| Pactolon, qua culta secat non uilior Hermus. | 210 |
| Iliacae quoque signa manus perituraque castra | |
| ominibus petiere suis, nec fabula Troiae | |
| continuit Phrygiique ferens se Caesar Iuli. | |
| accedunt Syriae populi; desertus Orontes | |
| et felix, sic fama, Ninos, uentosa Damascos | 215 |
| Gazaque et arbusto palmarum diues Idume | |
| et Tyros in stabilis pretiosaque murice Sidon. | |
| has ad bella rates non flexo limite ponti | |
| certior haud ullis duxit Cynosura carinis. | |
| (Phoenices primi, famae si creditur, ausi | 220 |
| mansuram rudibus uocem signare figuris: | |
| nondum flumineas Memphis contexere biblos | |
| nouerat, et saxis tantum uolucresque feraeque | |
| sculptaque seruabant magicas animalia linguas.) | |
| deseritur Taurique nemus Perseaque Tarsos | 225 |
| Coryciumque patens exesis rupibus antrum; | |
| Mallos et extremae resonant naualibus Aegae, | |
| itque Cilix iusta iam non pirata carina. | |
| mouit et Eoos bellorum fama recessus, | |
| qua colitur Ganges, toto qui solus in orbe | 230 |
| ostia nascenti contraria soluere Phoebo | |
| audet et aduersum fluctus inpellit in Eurum, | |
| hic ubi Pellaeus post Tethyos aequora ductor | |
| constitit et magno uinci se fassus ab orbe est; | |
| quaque ferens rapidum diuiso gurgite fontem | 235 |
| uastis Indus aquis mixtum non sentit Hydaspen; | |
| quique bibunt tenera dulcis ab harundine sucos, | |
| et qui tinguentes croceo medicamine crinem | |
| fluxa coloratis astringunt carbasa gemmis, | |
| quique suas struxere pyras uiuique calentis | 240 |
| conscendere rogos. pro, quanta est gloria genti | |
| iniecisse manum fatis uitaque repletos | |
| quod superest donasse deis! uenere feroces | |
| Cappadoces, duri populus non cultor Amani, | |
| Armeniusque tenens uoluentem saxa Niphaten. | 245 |
| aethera tangentis siluas liquere Choatrae. | |
| ignotum uobis, Arabes, uenistis in orbem | |
| umbras mirati nemorum non ire sinistras. | |
| tum furor extremos mouit Romanus Orestas | |
| Carmanosque duces, quorum iam flexus in Austrum | 250 |
| aether non totam mergi tamen aspicit Arcton | |
| lucet et exigua uelox ibi nocte Bootes, | |
| Aethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla | |
| signiferi regione poli, nisi poplite lapso | |
| ultima curuati procederet ungula Tauri, | 255 |
| quaque caput rapido tollit cum Tigride magnus | |
| Euphrates, quos non diuersis fontibus edit | |
| Persis, et incertum, tellus si misceat amnes, | |
| quod potius sit nomen aquis. sed sparsus in agros | |
| fertilis Euphrates Phariae uice fungitur undae; | 260 |
| at Tigrim subito tellus absorbet hiatu | |
| occultosque tegit cursus rursusque renatum | |
| fonte nouo flumen pelagi non abnegat undis. | |
| inter Caesareas acies diuersaque signa | |
| pugnaces dubium Parthi tenuere fauorem | 265 |
| contenti fecisse duos. tinxere sagittas | |
| errantes Scythiae populi, quos gurgite Bactros | |
| includit gelido uastisque Hyrcania siluis; | |
| hinc Lacedaemonii, moto gens aspera freno, | |
| Heniochi saeuisque adfinis Sarmata Moschis; | 270 |
| Colchorum qua rura secat ditissima Phasis, | |
| qua Croeso fatalis Halys, qua uertice lapsus | |
| Riphaeo Tanais diuersi nomina mundi | |
| inposuit ripis Asiaeque et terminus idem | |
| Europae, mediae dirimens confinia terrae, | 275 |
| nunc hunc nunc illum, qua flectitur, ampliat orbem; | |
| quaque, fretum torrens, Maeotidos egerit undas | |
| Pontus, et Herculeis aufertur gloria metis, | |
| Oceanumque negant solas admittere Gadis; | |
| hinc Essedoniae gentes auroque ligatas | 280 |
| substringens Arimaspe comas; hinc fortis Arius | |
| longaque Sarmatici soluens ieiunia belli | |
| Massagetes, quo fugit, equo uolucresque Geloni. | |
| non, cum Memnoniis deducens agmina regnis | |
| Cyrus et effusis numerato milite telis | 285 |
| descendit Perses, fraternique ultor amoris | |
| aequora cum tantis percussit classibus, unum | |
| tot reges habuere ducem, coiere nec umquam | |
| tam uariae cultu gentes, tam dissona uolgi | |
| ora. tot inmensae comites missura ruinae | 290 |
| exciuit populos et dignas funere Magni | |
| exequias Fortuna dedit. non corniger Hammon | |
| mittere Marmaricas cessauit in arma cateruas, | |
| quidquid ab occiduis Libye patet arida Mauris | |
| usque Paraetonias Eoa ad litora Syrtis. | 295 |
| acciperet felix ne non semel omnia Caesar, | |
| uincendum pariter Pharsalia praestitit orbem. | |
| ille ubi deseruit trepidantis moenia Romae | |
| agmine nubiferam rapto super euolat Alpem; | |
| cumque alii famae populi terrore pauerent | 300 |
| Phocais in dubiis ausa est seruare iuuentus | |
| non Graia leuitate fidem signataque iura, | |
| et causas, non fata, sequi. tamen ante furorem | |
| indomitum duramque uiri deflectere mentem | |
| pacifico sermone parant hostemque propinquum | 305 |
| orant Cecropiae praelata fronde Mineruae. | |
| 'semper in externis populo communia uestro | |
| Massiliam bellis testatur fata tulisse | |
| conprensa est Latiis quaecumque annalibus aetas. | |
| et nunc, ignoto siquos petis orbe triumphos, | 310 |
| accipe deuotas externa in proelia dextras. | |
| at, si funestas acies, si dira paratis | |
| proelia discordes, lacrimas ciuilibus armis | |
| secretumque damus. tractentur uolnera nulla | |
| sacra manu. si caelicolis furor arma dedisset | 315 |
| aut si terrigenae temptarent astra gigantes, | |
| non tamen auderet pietas humana uel armis | |
| uel uotis prodesse Ioui, sortisque deorum | |
| ignarum mortale genus per fulmina tantum | |
| sciret adhuc caelo solum regnare Tonantem. | 320 |
| adde quod innumerae concurrunt undique gentes, | |
| nec sic horret iners scelerum contagia mundus | |
| ut gladiis egeant ciuilia bella coactis. | |
| sit mens ista quidem cunctis, ut uestra recusent | |
| fata, nec haec alius committat proelia miles. | 325 |
| cui non conspecto languebit dextra parente | |
| telaque diuersi prohibebunt spargere fratres? | |
| finis adest <sc>elerum, si non committitis ullis | |
| arma quibus fas est. nobis haec summa precandi: | |
| terribilis aquilas infestaque signa relinquas | 330 |
| urbe procul nostrisque uelis te credere muris | |
| excludique sinas admisso Caesare bellum. | |
| sit locus exceptus sceleri, Magnoque tibique | |
| tutus, ut, inuictae fatum si consulat urbi, | |
| foedera si placeant, sit quo ueniatis inermes. | 335 |
| uel, cum tanta uocent discrimina Martis Hiberi, | |
| quid rapidum deflectis iter? non pondera rerum | |
| nec momenta sumus, numquam felicibus armis | |
| usa manus, patriae primis a sedibus exul, | |
| et post translatas exustae Phocidos arces | 340 |
| moenibus exiguis alieno in litore tuti, | |
| inlustrat quos sola fides. si claudere muros | |
| obsidione paras et ui perfringere portas, | |
| excepisse faces tectis et tela parati, | |
| undarum raptos auersis fontibus haustus | 345 |
| quaerere et effossam sitientes lambere terram | |
| et, desit si larga Ceres, tunc horrida cerni | |
| foedaque contingi maculato attingere morsu. | |
| nec pauet hic populus pro libertate subire | |
| obsessum Poeno gessit quae Marte Saguntum. | 350 |
| pectoribus rapti matrum frustraque trahentes | |
| ubera sicca fame medios mittentur in ignis | |
| uxor et a caro poscet sibi fata marito, | |
| uolnera miscebunt fratres bellumque coacti | |
| hoc potius ciuile gerent.' sic Graia iuuentus | 355 |
| finierat, cum turbato iam prodita uoltu | |
| ira ducis tandem testata est uoce dolorem. | |
| 'uana mouet Graios nostri fiducia cursus. | |
| quamuis Hesperium mundi properemus ad axem | |
| Massiliam delere uacat. gaudete, cohortes: | 360 |
| obuia praebentur fatorum munere bella. | |
| uentus ut amittit uires, nisi robore densae | |
| occurrunt siluae, spatio diffusus inani, | |
| utque perit magnus nullis obstantibus ignis, | |
| sic hostes mihi desse nocet, damnumque putamus | 365 |
| armorum, nisi qui uinci potuere rebellant. | |
| sed, si solus eam dimissis degener armis, | |
| tunc mihi tecta patent. iam non excludere tantum, | |
| inclusisse uolunt. at enim contagia belli | |
| dira fugant. dabitis poenas pro pace petita, | 370 |
| et nihil esse meo discetis tutius aeuo | |
| quam duce me bellum.' sic postquam fatus, ad urbem | |
| haud trepidam conuertit iter; cum moenia clausa | |
| conspicit et densa iuuenum uallata corona. | |
| haut procul a muris tumulus surgentis in altum | 375 |
| telluris paruum diffuso uertice campum | |
| explicat: haec patiens longo munimine cingi | |
| uisa duci rupes tutisque aptissima castris. | |
| proxima pars urbis celsam consurgit in arcem | |
| par tumulo, mediisque sedent conuallibus arua. | 380 |
| tunc res inmenso placuit statura labore, | |
| aggere diuersos uasto committere colles. | |
| sed prius, ut totam, qua terra cingitur, urbem | |
| clauderet, a summis perduxit ad aequora castris | |
| longum Caesar opus, fontesque et pabula campi | 385 |
| amplexus fossa densas tollentia pinnas | |
| caespitibus crudaque extruxit bracchia terra. | |
| iam satis hoc Graiae memorandum contigit urbi | |
| aeternumque decus, quod non inpulsa nec ipso | |
| strata metu tenuit flagrantis in omnia belli | 390 |
| praecipitem cursum, raptisque a Caesare cunctis | |
| uincitur una mora. quantum est quod fata tenentur | |
| quodque uirum toti properans inponere mundo | |
| hos perdit Fortuna dies! tunc omnia late | |
| procumbunt nemora et spoliantur robore siluae, | 395 |
| ut, cum terra leuis mediam uirgultaque molem | |
| suspendant, structa laterum conpage ligatam | |
| artet humum, pressus ne cedat turribus agger. | |
| lucus erat longo numquam uiolatus ab aeuo | |
| obscurum cingens conexis aera ramis | 400 |
| et gelidas alte summotis solibus umbras. | |
| hunc non ruricolae Panes nemorumque potentes | |
| Siluani Nymphaeque tenent, sed barbara ritu | |
| sacra deum; structae diris altaribus arae | |
| omnisque humanis lustrata cruoribus arbor. | 405 |
| siqua fidem meruit superos mirata uetustas, | |
| illis et uolucres metuunt insistere ramis | |
| et lustris recubare ferae; nec uentus in illas | |
| incubuit siluas excussaque nubibus atris | |
| fulgura: non ulli frondem praebentibus aurae | 410 |
| arboribus suus horror inest. tum plurima nigris | |
| fontibus unda cadit, simulacraque maesta deorum | |
| arte carent caesisque extant informia truncis. | |
| ipse situs putrique facit iam robore pallor | |
| attonitos; non uolgatis sacrata figuris | 415 |
| numina sic metuunt: tantum terroribus addit, | |
| quos timeant, non nosse, deos. iam fama ferebat | |
| saepe cauas motu terrae mugire cauernas, | |
| et procumbentis iterum consurgere taxos, | |
| et non ardentis fulgere incendia siluae, | 420 |
| roboraque amplexos circum fluxisse dracones. | |
| non illum cultu populi propiore frequentant | |
| sed cessere deis. medio cum Phoebus in axe est | |
| aut caelum nox atra tenet, pauet ipse sacerdos | |
| accessus dominumque timet deprendere luci. | 425 |
| hanc iubet inmisso siluam procumbere ferro; | |
| nam uicina operi belloque intacta priore | |
| inter nudatos stabat densissima montis. | |
| sed fortes tremuere manus, motique uerenda | |
| maiestate loci, si robora sacra ferirent, | 430 |
| in sua credebant redituras membra securis. | |
| inplicitas magno Caesar torpore cohortes | |
| ut uidit, primus raptam librare bipennem | |
| ausus et aeriam ferro proscindere quercum | |
| effatur merso uiolata in robora ferro | 435 |
| 'iam nequis uestrum dubitet subuertere siluam | |
| credite me fecisse nefas'. tum paruit omnis | |
| imperiis non sublato secura pauore | |
| turba, sed expensa superorum et Caesaris ira. | |
| procumbunt orni, nodosa inpellitur ilex, | 440 |
| siluaque Dodones et fluctibus aptior alnus | |
| et non plebeios luctus testata cupressus | |
| tum primum posuere comas et fronde carentes | |
| admisere diem, propulsaque robore denso | |
| sustinuit se silua cadens. gemuere uidentes | 445 |
| Gallorum populi, muris sed clausa iuuentus | |
| exultat; quis enim laesos inpune putaret | |
| esse deos? seruat multos fortuna nocentis | |
| et tantum miseris irasci numina possunt. | |
| utque satis caesi nemoris, quaesita per agros | 450 |
| plaustra ferunt, curuoque soli cessantis aratro | |
| agricolae raptis annum fleuere iuuencis. | |
| dux tamen inpatiens haesuri ad moenia Martis | |
| uersus ad Hispanas acies extremaque mundi | |
| iussit bella geri. stellatis axibus agger | 455 |
| erigitur geminasque aequantis moenia turris | |
| accipit; hae nullo fixerunt robore terram | |
| sed per iter longum causa repsere latenti. | |
| cum tantum nutaret onus, telluris inanis | |
| concussisse sinus quaerentem erumpere uentum | 460 |
| credidit et muros mirata est stare iuuentus. | |
| illinc tela cadunt excelsas urbis in arces. | |
| sed maior Graio Romana in corpora ferro | |
| uis inerat. neque enim solis excussa lacertis | |
| lancea, sed tenso ballistae turbine rapta, | 465 |
| haut unum contenta latus transire quiescit, | |
| sed pandens perque arma uiam perque ossa relicta | |
| morte fugit: superest telo post uolnera cursus. | |
| at saxum quotiens ingenti uerberis actu | |
| excutitur, qualis rupes quam uertice montis | 470 |
| abscidit inpulsu uentorum adiuta uetustas, | |
| frangit cuncta ruens, nec tantum corpora pressa | |
| exanimat, totos cum sanguine dissipat artus. | |
| ut tamen hostiles densa testudine muros | |
| tecta subit uirtus, armisque innexa priores | 475 |
| arma ferunt, galeamque extensus protegit umbo, | |
| quae prius ex longo nocuerunt missa recessu | |
| iam post terga cadunt. nec Grais flectere iactum | |
| aut facilis labor est longinqua ad tela parati | |
| tormenti mutare modum; sed pondere solo | 480 |
| contenti nudis euoluunt saxa lacertis. | |
| dum fuit armorum series, ut grandine tecta | |
| innocua percussa sonant, sic omnia tela | |
| respuit; at postquam uirtus incerta uirorum | |
| perpetuam rupit defesso milite cratem | 485 |
| singula continuis cesserunt ictibus arma. | |
| tunc adoperta leui procedit uinea terra, | |
| sub cuius pluteis et tecta fronte latentes | |
| moliri nunc iam parant et uertere ferro | |
| moenia; nunc aries suspenso fortior ictu | 490 |
| incussus densi conpagem soluere muri | |
| temptat et inpositis unum subducere saxis. | |
| sed super et flammis et magnae fragmine molis | |
| et sudibus crebris et adusti roboris ictu | |
| percussae cedunt crates, frustraque labore | 495 |
| exhausto fessus repetit tentoria miles. | |
| summa fuit Grais, starent ut moenia, uoti: | |
| ultro acies inferre parant, armisque coruscas | |
| nocturni texere faces, audaxque iuuentus | |
| erupit. non hasta uiris, non letifer arcus, | 500 |
| telum flamma fuit, rapiensque incendia uentus | |
| per Romana tulit celeri munimina cursu. | |
| nec, quamuis uiridi luctetur robore, lentas | |
| ignis agit uires, taeda sed raptus ab omni | |
| consequitur nigri spatiosa uolumina fumi, | 505 |
| nec solum siluas sed saxa ingentia soluit, | |
| et crudae putri fluxerunt puluere cautes. | |
| procubuit maiorque iacens apparuit agger. | |
| spes uictis telluris abit, placuitque profundo | |
| fortunam temptare maris. non robore picto | 510 |
| ornatas decuit fulgens tutela carinas, | |
| sed rudis et qualis procumbit montibus arbor | |
| conseritur, stabilis naualibus area bellis. | |
| et iam turrigeram Bruti comitata carinam | |
| uenerat in fluctus Rhodani cum gurgite classis | 515 |
| Stoechados arua tenens. nec non et Graia iuuentus | |
| omne suum fatis uoluit committere robur | |
| grandaeuosque senes mixtis armauit ephebis. | |
| accepit non sola uiros, quae stabat in undis, | |
| classis: et emeritas repetunt naualibus alnos. | 520 |
| ut matutinos spargens super aequora Phoebus | |
| fregit aquis radios et liber nubibus aether | |
| et posito Borea pacemque tenentibus Austris | |
| seruatum bello iacuit mare, mouit ab omni | |
| quisque suam statione ratem, paribusque lacertis | 525 |
| Caesaris hinc puppes, hinc Graio remige classis | |
| tollitur: inpulsae tonsis tremuere carinae | |
| crebraque sublimes conuellunt uerbera puppes. | |
| cornua Romanae classis ualidaeque triremes | |
| quasque quater surgens extructi remigis ordo | 530 |
| commouet et plures quae mergunt aequore pinus | |
| multiplices cinxere rates. hoc robur aperto | |
| oppositum pelago: lunata classe recedunt | |
| ordine contentae gemino creuisse Liburnae. | |
| celsior at cunctis Bruti praetoria puppis | 535 |
| uerberibus senis agitur molemque profundo | |
| inuehit et summis longe petit aequora remis. | |
| ut tantum medii fuerat maris, utraque classis | |
| quod semel excussis posset transcurrere tonsis, | |
| innumerae uasto miscentur in aethere uoces, | 540 |
| remorumque sonus premitur clamore, nec ullae | |
| audiri potuere tubae. tum caerula uerrunt | |
| atque in transtra cadunt et remis pectora pulsant. | |
| ut primum rostris crepuerunt obuia rostra, | |
| in puppem rediere rates, emissaque tela | 545 |
| aera texerunt uacuumque cadentia pontum. | |
| et iam diductis extendunt cornua proris | |
| diuersaeque rates laxata classe receptae. | |
| ut, quotiens aestus Zephyris Eurisque repugnat, | |
| huc abeunt fluctus, illo mare, sic, ubi puppes | 550 |
| sulcato uarios duxerunt gurgite tractus, | |
| quod tulit illa ratis remis, haec rettulit aequor. | |
| sed Grais habiles pugnamque lacessere pinus | |
| et temptare fugam nec longo frangere gyro | |
| cursum nec tarde flectenti cedere clauo; | 555 |
| at Romana ratis stabilem praebere carinam | |
| certior et terrae similem bellantibus usum. | |
| tunc in signifera residenti puppe magistro | |
| Brutus ait 'paterisne acies errare profundo | |
| artibus et certas pelagi? iam consere bellum, | 560 |
| Phocaicis medias rostris oppone carinas.' | |
| paruit, obliquas et praebuit hostibus alnos. | |
| tum quaecumque ratis temptauit robora Bruti | |
| ictu uicta suo percussae capta cohaesit; | |
| ast alias manicaeque ligant teretesque catenae, | 565 |
| seque tenent remis: tecto stetit aequore bellum. | |
| iam non excussis torquentur tela lacertis | |
| nec longinqua cadunt iaculato uolnera ferro, | |
| miscenturque manus. nauali plurima bello | |
| ensis agit. stat quisque suae de robore puppis | 570 |
| pronus in aduersos ictus, nullique perempti | |
| in ratibus cecidere suis. cruor altus in unda | |
| spumat, et obducti concreto sanguine fluctus. | |
| et, quas inmissi traxerunt uincula ferri, | |
| has prohibent iungi conferta cadauera puppes. | 575 |
| semianimes alii uastum subiere profundum | |
| hauseruntque suo permixtum sanguine pontum; | |
| hi luctantem animam lenta cum morte trahentes | |
| fractarum subita ratium periere ruina. | |
| inrita tela suas peragunt in gurgite caedes, | 580 |
| et quodcumque cadit frustrato pondere ferrum | |
| exceptum mediis inuenit uolnus in undis. | |
| Phocaicis Romana ratis uallata carinis | |
| robore diducto dextrum laeuumque tuetur | |
| aequo Marte latus; cuius dum pugnat ab alta | 585 |
| puppe Catus Graiumque audax aplustre retentat, | |
| terga simul pariter missis et pectora telis | |
| transigitur: medio concurrit corpore ferrum, | |
| et stetit incertus, flueret quo uolnere, sanguis, | |
| donec utrasque simul largus cruor expulit hastas | 590 |
| diuisitque animam sparsitque in uolnera letum. | |
| derigit huc puppem miseri quoque dextra Telonis, | |
| qua nullam melius pelago turbante carinae | |
| audiuere manum, nec lux est notior ulli | |
| crastina, seu Phoebum uideat seu cornua lunae, | 595 |
| semper uenturis conponere carbasa uentis. | |
| hic Latiae rostro conpagem ruperat alni, | |
| pila sed in medium uenere trementia pectus | |
| auertitque ratem morientis dextra magistri. | |
| dum cupit in sociam Gyareus erepere puppem, | 600 |
| excipit inmissum suspensa per ilia ferrum | |
| adfixusque rati telo retinente pependit. | |
| stant gemini fratres, fecundae gloria matris, | |
| quos eadem uariis genuerunt uiscera fatis: | |
| discreuit mors saeua uiros, unumque relictum | 605 |
| agnorunt miseri sublato errore parentes, | |
| aeternis causam lacrimis; tenet ille dolorem | |
| semper et amissum fratrem lugentibus offert. | |
| quorum alter mixtis obliquo pectine remis | |
| ausus Romanae Graia de puppe carinae | 610 |
| iniectare manum; sed eam grauis insuper ictus | |
| amputat; illa tamen nisu, quo prenderat, haesit | |
| deriguitque tenens strictis inmortua neruis. | |
| creuit in aduersis uirtus: plus nobilis irae | |
| truncus habet fortique instaurat proelia laeua | 615 |
| rapturusque suam procumbit in aequora dextram. | |
| haec quoque cum toto manus est abscisa lacerto. | |
| iam clipeo telisque carens, non conditus ima | |
| puppe sed expositus fraternaque pectore nudo | |
| arma tegens, crebra confixus cuspide perstat | 620 |
| telaque multorum leto casura suorum | |
| emerita iam morte tenet. tum uolnere multo | |
| effugientem animam lassos collegit in artus | |
| membraque contendit toto, quicumque manebat, | |
| sanguine et hostilem defectis robore neruis | 625 |
| insiluit solo nociturus pondere puppem. | |
| strage uirum cumulata ratis multoque cruore | |
| plena per obliquum crebros latus accipit ictus | |
| et, postquam ruptis pelagus conpagibus hausit, | |
| ad summos repleta foros descendit in undas | 630 |
| uicinum inuoluens contorto uertice pontum. | |
| aequora discedunt mersa diducta carina | |
| inque locum puppis cecidit mare. multaque ponto | |
| praebuit ille dies uarii miracula fati. | |
| ferrea dum puppi rapidos manus inserit uncos | 635 |
| adfixit Lycidan. mersus foret ille profundo, | |
| sed prohibent socii suspensaque crura retentant. | |
| scinditur auolsus, nec, sicut uolnere, sanguis | |
| emicuit lentus: ruptis cadit undique uenis, | |
| discursusque animae diuersa in membra meantis | 640 |
| interceptus aquis. nullius uita perempti | |
| est tanta dimissa uia. pars ultima trunci | |
| tradidit in letum uacuos uitalibus artus; | |
| at tumidus qua pulmo iacet, qua uiscera feruent, | |
| haeserunt ibi fata diu, luctataque multum | 645 |
| hac cum parte uiri uix omnia membra tulerunt. | |
| dum nimium pugnax unius turba carinae | |
| incumbit prono lateri uacuamque relinquit, | |
| qua caret hoste, ratem, congesto pondere puppis | |
| uersa caua texit pelagus nautasque carina, | 650 |
| bracchia nec licuit uasto iactare profundo | |
| sed clauso periere mari. tunc unica diri | |
| conspecta est leti facies, cum forte natantem | |
| diuersae rostris iuuenem fixere carinae. | |
| discessit medium tam uastos pectus ad ictus, | 655 |
| nec prohibere ualent obtritis ossibus artus | |
| quo minus aera sonent; eliso uentre per ora | |
| eiectat saniem permixtus uiscere sanguis. | |
| postquam inhibent remis puppes ac rostra reducunt, | |
| deiectum in pelagus perfosso pectore corpus | 660 |
| uolneribus transmisit aquas. pars maxima turbae | |
| naufraga iactatis morti obluctata lacertis | |
| puppis ad auxilium sociae concurrit; at illis, | |
| robora cum uetitis prensarent altius ulnis | |
| nutaretque ratis populo peritura recepto, | 665 |
| inpia turba super medios ferit ense lacertos. | |
| bracchia linquentes Graia pendentia puppe | |
| a manibus cecidere suis: non amplius undae | |
| sustinuere graues in summo gurgite truncos. | |
| iamque omni fusis nudato milite telis | 670 |
| inuenit arma furor: remum contorsit in hostem | |
| alter, at hi totum ualidis aplustre lacertis | |
| auolsasque rotant expulso remige sedes. | |
| in pugnam fregere rates. sidentia pessum | |
| corpora caesa tenent spoliantque cadauera ferro. | 675 |
| multi inopes teli iaculum letale reuolsum | |
| uolneribus traxere suis et uiscera laeua | |
| oppressere manu, ualidos dum praebeat ictus | |
| sanguis et, hostilem cum torserit, exeat, hastam. | |
| nulla tamen plures hoc edidit aequore clades | 680 |
| quam pelago diuersa lues. nam pinguibus ignis | |
| adfixus taedis et tecto sulpure uiuax | |
| spargitur; at faciles praebere alimenta carinae | |
| nunc pice, nunc liquida rapuere incendia cera. | |
| nec flammas superant undae, sparsisque per aequor | 685 |
| iam ratibus fragmenta ferus sibi uindicat ignis. | |
| hic recipit fluctus, extinguat ut aequore flammas, | |
| hi, ne mergantur, tabulis ardentibus haerent. | |
| mille modos inter leti mors una timori est | |
| qua coepere mori. nec cessat naufraga uirtus: | 690 |
| tela legunt deiecta mari ratibusque ministrant | |
| incertasque manus ictu languente per undas | |
| exercent; nunc, rara datur si copia ferri, | |
| utuntur pelago: saeuus conplectitur hostem | |
| hostis, et inplicitis gaudent subsidere membris | 695 |
| mergentesque mori. pugna fuit unus in illa | |
| eximius Phoceus animam seruare sub undis | |
| scrutarique fretum, siquid mersisset harenis, | |
| et nimis adfixos unci conuellere morsus, | |
| adductum quotiens non senserat anchora funem. | 700 |
| hic, ubi conprensum penitus deduxerat hostem, | |
| uictor et incolumis summas remeabat in undas; | |
| sed, se per uacuos credit dum surgere fluctus, | |
| puppibus occurrit tandemque sub aequore mansit. | |
| hi super hostiles iecerunt bracchia remos | 705 |
| et ratium tenuere fugam. non perdere letum | |
| maxima cura fuit: multus sua uolnera puppi | |
| adfixit moriens et rostris abstulit ictus. | |
| stantem sublimi Tyrrhenum culmine prorae | |
| Lygdamus excussa Balearis tortor habenae | 710 |
| glande petens solido fregit caua tempora plumbo. | |
| sedibus expulsi, postquam cruor omnia rupit | |
| uincula, procurrunt oculi; stat lumine rapto | |
| attonitus mortisque illas putat esse tenebras. | |
| at postquam membris sensit constare uigorem | 715 |
| 'uos', ait 'o socii, sicut tormenta soletis, | |
| me quoque mittendis rectum conponite telis. | |
| egere quod superest animae, Tyrrhene, per omnis | |
| bellorum casus. ingentem militis usum | |
| hoc habet ex magna defunctum parte cadauer: | 720 |
| uiuentis feriere loco.' sic fatus in hostem | |
| caeca tela manu sed non tamen inrita mittit. | |
| excipit haec iuuenis generosi sanguinis Argus | |
| qua iam non medius descendit in ilia uenter, | |
| adiuuitque suo procumbens pondere ferrum. | 725 |
| stabat diuersa uictae iam parte carinae | |
| infelix Argi genitor, non ille iuuentae | |
| tempore Phocaicis ulli cessurus in armis: | |
| uictum aeuo robur cecidit, fessusque senecta | |
| exemplum, non miles erat; qui funere uiso | 730 |
| saepe cadens longae senior per transtra carinae | |
| peruenit ad puppim spirantisque inuenit artus. | |
| non lacrimae cecidere genis, non pectora tundit, | |
| distentis toto riguit sed corpore palmis. | |
| nox subit atque oculos uastae obduxere tenebrae, | 735 |
| et miserum cernens agnoscere desinit Argum. | |
| ille caput labens et iam languentia colla | |
| uiso patre leuat; uox faucis nulla solutas | |
| prosequitur, tacito tantum petit oscula uoltu | |
| inuitatque patris claudenda ad lumina dextram. | 740 |
| ut torpore senex caruit uiresque cruentus | |
| coepit habere dolor, 'non perdam tempora' dixit | |
| 'a saeuis permissa deis, iugulumque senilem | |
| confodiam. ueniam misero concede parenti, | |
| Arge, quod amplexus, extrema quod oscula fugi. | 745 |
| nondum destituit calidus tua uolnera sanguis, | |
| semianimisque iaces et adhuc potes esse superstes.' | |
| sic fatus, quamuis capulum per uiscera missi | |
| polluerit gladii, tamen alta sub aequora tendit | |
| praecipiti saltu: letum praecedere nati | 750 |
| festinantem animam morti non credidit uni. | |
| inclinant iam fata ducum, nec iam amplius anceps | |
| belli casus erat. Graiae pars maxima classis | |
| mergitur, ast aliae mutato remige puppes | |
| uictores uexere suos; naualia paucae | 755 |
| praecipiti tenuere fuga. quis in urbe parentum | |
| fletus erat, quanti matrum per litora planctus! | |
| coniunx saepe sui confusis uoltibus unda | |
| credidit ora uiri Romanum amplexa cadauer, | |
| accensisque rogis miseri de corpore trunco | 760 |
| certauere patres. at Brutus in aequore uictor | |
| primus Caesareis pelagi decus addidit armis. |