| LIBER QVARTVS | |
| At procul extremis terrarum Caesar in oris | 4.1 |
| Martem saeuus agit non multa caede nocentem | |
| maxima sed fati ducibus momenta daturum. | |
| iure pari rector castris Afranius illis | |
| ac Petreius erat; concordia duxit in aequas | 5 |
| imperium commune uices, tutelaque ualli | |
| peruigil alterno paret custodia signo. | |
| his praeter Latias acies erat inpiger Astur | |
| Vettonesque leues profugique a gente uetusta | |
| Gallorum Celtae miscentes nomen Hiberis. | 10 |
| colle tumet modico lenique excreuit in altum | |
| pingue solum tumulo; super hunc fundata uetusta | |
| surgit Ilerda manu; placidis praelabitur undis | |
| Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis, | |
| saxeus ingenti quem pons amplectitur arcu | 15 |
| hibernas passurus aquas. at proxima rupes | |
| signa tenet Magni, nec Caesar colle minore | |
| castra leuat; medius dirimit tentoria gurges. | |
| explicat hinc tellus campos effusa patentis | |
| uix oculo prendente modum, camposque coerces, | 20 |
| Cinga rapax, uetitus fluctus et litora cursu | |
| Oceani pepulisse tuo; nam gurgite mixto | |
| qui praestat terris aufert tibi nomen Hiberus. | |
| prima dies belli cessauit Marte cruento | |
| spectandasque ducum uires numerosaque signa | 25 |
| exposuit. piguit sceleris; pudor arma furentum | |
| continuit, patriaeque et ruptis legibus unum | |
| donauere diem; prono cum Caesar Olympo | |
| in noctem subita circumdedit agmina fossa, | |
| dum primae perstant acies, hostemque fefellit | 30 |
| et prope consertis obduxit castra maniplis. | |
| luce noua collem subito conscendere cursu, | |
| qui medius tutam castris dirimebat Ilerdam, | |
| imperat. huc hostem pariter terrorque pudorque | |
| inpulit, et rapto tumulum prior agmine cepit. | 35 |
| his uirtus ferrumque locum promittit, at illis | |
| ipse locus. miles rupes oneratus in altas | |
| nititur, aduersoque acies in monte supina | |
| haeret et in tergum casura umbone sequentis | |
| erigitur. nulli telum uibrare uacauit, | 40 |
| dum labat et fixo firmat uestigia pilo, | |
| dum scopulos stirpesque tenent atque hoste relicto | |
| caedunt ense uiam. uidit lapsura ruina | |
| agmina dux equitemque iubet succedere bello | |
| munitumque latus laeuo praeducere gyro. | 45 |
| sic pedes ex facili nulloque urguente receptus, | |
| inritus et uictor subducto Marte pependit. | |
| hactenus armorum discrimina: cetera bello | |
| fata dedit uariis incertus motibus aer. | |
| pigro bruma gelu siccisque Aquilonibus haerens | 50 |
| aethere constricto pluuias in nube tenebat. | |
| urebant montana niues camposque iacentis | |
| non duraturae conspecto sole pruinae, | |
| atque omnis propior mergenti sidera caelo | |
| aruerat tellus hiberno dura sereno. | 55 |
| sed postquam uernus calidum Titana recepit | |
| sidera respiciens delapsae portitor Helles, | |
| atque iterum aequatis ad iustae pondera Librae | |
| temporibus uicere dies, tum sole relicto | |
| Cynthia, quo primum cornu dubitanda refulsit, | 60 |
| exclusit Borean flammasque accepit in Euro. | |
| ille suo nubes quascumque inuenit in axe | |
| torsit in occiduum Nabataeis flatibus orbem, | |
| et quas sentit Arabs et quas Gangetica tellus | |
| exhalat nebulas, quidquid concrescere primus | 65 |
| sol patitur, quidquid caeli fuscator Eoi | |
| inpulerat Corus, quidquid defenderat Indos. | |
| incendere diem nubes oriente remotae | |
| nec medio potuere graues incumbere mundo | |
| sed nimbos rapuere fuga. uacat imbribus Arctos | 70 |
| et Notos, in solam Calpen fluit umidus aer. | |
| hic, ubi iam Zephyri fines, et summus Olympi | |
| cardo tenet Tethyn, uetitae transcurrere densos | |
| inuoluere globos, congestumque aeris atri | |
| uix recipit spatium quod separat aethere terram. | 75 |
| iamque polo pressae largos densantur in imbres | |
| spissataeque fluunt; nec seruant fulmina flammas | |
| quamuis crebra micent: extinguunt fulgura nimbi. | |
| hinc inperfecto conplectitur aera gyro | |
| arcus uix ulla uariatus luce colorem | 80 |
| Oceanumque bibit raptosque ad nubila fluctus | |
| pertulit et caelo defusum reddidit aequor. | |
| iamque Pyrenaeae, quas numquam soluere Titan | |
| eualuit, fluxere niues, fractoque madescunt | |
| saxa gelu. tum quae solitis e fontibus exit | 85 |
| non habet unda uias, tam largas alueus omnis | |
| a ripis accepit aquas. iam naufraga campo | |
| Caesaris arma natant, inpulsaque gurgite multo | |
| castra labant; alto restagnant flumina uallo. | |
| non pecorum raptus faciles, non pabula mersi | 90 |
| ulla ferunt sulci; tectarum errore uiarum | |
| fallitur occultis sparsus populator in agris. | |
| iamque comes semper magnorum prima malorum | |
| saeua fames aderat, nulloque obsessus ab hoste | |
| miles eget: toto censu non prodigus emit | 95 |
| exiguam Cererem. pro lucri pallida tabes! | |
| non dest prolato ieiunus uenditor auro. | |
| iam tumuli collesque latent, iam flumina cuncta | |
| condidit una palus uastaque uoragine mersit, | |
| absorpsit penitus rupes ac tecta ferarum | 100 |
| detulit atque ipsas hausit, subitisque frementis | |
| uerticibus contorsit aquas et reppulit aestus | |
| fortior Oceani. nec Phoebum surgere sentit | |
| nox subtexta polo: rerum discrimina miscet | |
| deformis caeli facies iunctaeque tenebrae. | 105 |
| sic mundi pars ima iacet, quam zona niualis | |
| perpetuaeque premunt hiemes: non sidera caelo | |
| ulla uidet, sterili non quicquam frigore gignit | |
| sed glacie medios signorum temperat ignes. | |
| sic, o summe parens mundi, sic, sorte secunda | 110 |
| aequorei rector, facias, Neptune tridentis, | |
| et tu perpetuis inpendas aera nimbis, | |
| tu remeare uetes quoscumque emiseris aestus. | |
| non habeant amnes decliuem ad litora cursum | |
| sed pelagi referantur aquis, concussaque tellus | 115 |
| laxet iter fluuiis: hos campos Rhenus inundet, | |
| hos Rhodanus; uastos obliquent flumina fontes. | |
| Riphaeas huc solue niues, huc stagna lacusque | |
| et pigras, ubicumque iacent, effunde paludes | |
| et miseras bellis ciuilibus eripe terras. | 120 |
| sed paruo Fortuna uiri contenta pauore | |
| plena redit, solitoque magis fauere secundi | |
| et ueniam meruere dei. iam rarior aer, | |
| et par Phoebus aquis densas in uellera nubes | |
| sparserat, et noctes uentura luce rubebant, | 125 |
| seruatoque loco rerum discessit ab astris | |
| umor, et ima petit quidquid pendebat aquarum. | |
| tollere silua comas, stagnis emergere colles | |
| incipiunt uisoque die durescere ualles. | |
| utque habuit ripas Sicoris camposque reliquit | 130 |
| primum cana salix madefacto uimine paruam | |
| texitur in puppem caesoque inducta iuuenco | |
| uectoris patiens tumidum super emicat amnem. | |
| sic Venetus stagnante Pado fusoque Britannus | |
| nauigat Oceano; sic, cum tenet omnia Nilus, | 135 |
| conseritur bibula Memphitis cumba papyro. | |
| his ratibus traiecta manus festinat utrimque | |
| succisum curuare nemus, fluuiique ferocis | |
| incrementa timens non primis robora ripis | |
| inposuit, medios pontem distendit in agros. | 140 |
| ac, nequid Sicoris repetitis audeat undis, | |
| spargitur in sulcos et scisso gurgite riuis | |
| dat poenas maioris aquae. postquam omnia fatis | |
| Caesaris ire uidet, celsam Petreius Ilerdam | |
| deserit et noti diffisus uiribus orbis | 145 |
| indomitos quaerit populos et semper in arma | |
| mortis amore feros et tendit in ultima mundi. | |
| nudatos Caesar colles desertaque castra | |
| conspiciens capere arma iubet nec quaerere pontem | |
| nec uada, sed duris fluuium superare lacertis. | 150 |
| paretur, rapuitque ruens in proelia miles | |
| quod fugiens timuisset iter. mox uda receptis | |
| membra fouent armis gelidosque a gurgite cursu | |
| restituunt artus, donec decresceret umbra | |
| in medium surgente die; iamque agmina summa | 155 |
| carpit eques, dubiique fugae pugnaeque tenentur. | |
| attollunt campo geminae iuga saxea rupes | |
| ualle caua media; tellus hinc ardua celsos | |
| continuat colles, tutae quos inter opaco | |
| anfractu latuere uiae; quibus hoste potito | 160 |
| faucibus emitti terrarum in deuia Martem | |
| inque feras gentes Caesar uidet. 'ite sine ullo | |
| ordine' ait 'raptumque fuga conuertite bellum | |
| et faciem pugnae uoltusque inferte minaces; | |
| nec liceat pauidis ignaua occumbere morte: | 165 |
| excipiant recto fugientes pectore ferrum.' | |
| dixit et ad montis tendentem praeuenit hostem. | |
| illic exiguo paulum distantia uallo | |
| castra locant. postquam spatio languentia nullo | |
| mutua conspicuos habuerunt lumina uoltus, | 170 |
| [hic fratres natosque suos uidere patresque] | |
| deprensum est ciuile nefas. tenuere parumper | |
| ora metu, tantum nutu motoque salutant | |
| ense suos. mox, ut stimulis maioribus ardens | |
| rupit amor leges, audet transcendere uallum | 175 |
| miles, in amplexus effusas tendere palmas. | |
| hospitis ille ciet nomen, uocat ille propinquum, | |
| admonet hunc studiis consors puerilibus aetas; | |
| nec Romanus erat, qui non agnouerat hostem. | |
| arma rigant lacrimis, singultibus oscula rumpunt, | 180 |
| et quamuis nullo maculatus sanguine miles | |
| quae potuit fecisse timet. quid pectora pulsas? | |
| quid, uaesane, gemis? fletus quid fundis inanis | |
| nec te sponte tua sceleri parere fateris? | |
| usque adeone times quem tu facis ipse timendum? | 185 |
| classica det bello, saeuos tu neclege cantus; | |
| signa ferat, cessa: iam iam ciuilis Erinys | |
| concidet et Caesar generum priuatus amabit. | |
| nunc ades, aeterno conplectens omnia nexu, | |
| o rerum mixtique salus Concordia mundi | 190 |
| et sacer orbis amor: magnum nunc saecula nostra | |
| uenturi discrimen habent. periere latebrae | |
| tot scelerum, populo uenia est erepta nocenti: | |
| agnouere suos. pro numine fata sinistro | |
| exigua requie tantas augentia clades! | 195 |
| pax erat, et castris miles permixtus utrisque | |
| errabat; duro concordes caespite mensas | |
| instituunt et permixto libamina Baccho; | |
| graminei luxere foci, iunctoque cubili | |
| extrahit insomnis bellorum fabula noctes, | 200 |
| quo primum steterint campo, qua lancea dextra | |
| exierit. dum quae gesserunt fortia iactant | |
| et dum multa negant, quod solum fata petebant, | |
| est miseris renouata fides, atque omne futurum | |
| creuit amore nefas. nam postquam foedera pacis | 205 |
| cognita Petreio, seque et sua tradita uenum | |
| castra uidet, famulas scelerata ad proelia dextras | |
| excitat atque hostis turba stipatus inermis | |
| praecipitat castris iunctosque amplexibus ense | |
| separat et multo disturbat sanguine pacem. | 210 |
| addidit ira ferox moturas proelia uoces. | |
| 'inmemor o patriae, signorum oblite tuorum, | |
| non potes hoc causae, miles, praestare, senatus | |
| adsertor uicto redeas ut Caesare? certe, | |
| ut uincare, potes. dum ferrum, incertaque fata, | 215 |
| quique fluat multo non derit uolnere sanguis, | |
| ibitis ad dominum damnataque signa feretis, | |
| utque habeat famulos nullo discrimine Caesar | |
| exorandus erit? ducibus quoque uita petita est? | |
| numquam nostra salus pretium mercesque nefandae | 220 |
| proditionis erit: non hoc ciuilia bella, | |
| ut uiuamus, agunt. trahimur sub nomine pacis. | |
| non chalybem gentes penitus fugiente metallo | |
| eruerent, nulli uallarent oppida muri, | |
| non sonipes in bella ferox, non iret in aequor | 225 |
| turrigeras classis pelago sparsura carinas, | |
| si bene libertas umquam pro pace daretur. | |
| hostes nempe meos sceleri iurata nefando | |
| sacramenta tenent; at uobis uilior hoc est | |
| uestra fides, quod pro causa pugnantibus aequa | 230 |
| et ueniam sperare licet. pro dira pudoris | |
| funera! nunc toto fatorum ignarus in orbe, | |
| Magne, paras acies mundique extrema tenentis | |
| sollicitas reges, cum forsan foedere nostro | |
| iam tibi sit promissa salus.' sic fatur et omnis | 235 |
| concussit mentes scelerumque reduxit amorem. | |
| sic, ubi desuetae siluis in carcere clauso | |
| mansueuere ferae et uoltus posuere minaces | |
| atque hominem didicere pati, si torrida paruos | |
| uenit in ora cruor, redeunt rabiesque furorque | 240 |
| admonitaeque tument gustato sanguine fauces; | |
| feruet et a trepido uix abstinet ira magistro. | |
| itur in omne nefas, et, quae fortuna deorum | |
| inuidia caeca bellorum in nocte tulisset, | |
| fecit monstra fides. inter mensasque torosque | 245 |
| quae modo conplexu fouerunt pectora caedunt; | |
| et quamuis primo ferrum strinxere gementes, | |
| ut dextrae iusti gladius dissuasor adhaesit, | |
| dum feriunt, odere suos, animosque labantis | |
| confirmant ictu. feruent iam castra tumultu, | 250 |
| ac, uelut occultum pereat scelus, omnia monstra | 252 |
| in facie posuere ducum: iuuat esse nocentis. | |
| tu, Caesar, quamuis spoliatus milite multo, | |
| agnoscis superos; neque enim tibi maior in aruis | 255 |
| Emathiis fortuna fuit nec Phocidos undis | |
| Massiliae, Phario nec tantum est aequore gestum, | |
| hoc siquidem solo ciuilis crimine belli | |
| dux causae melioris eris. polluta nefanda | |
| agmina caede duces iunctis committere castris | 260 |
| non audent, altaeque ad moenia rursus Ilerdae | |
| intendere fugam. campos eques obuius omnis | |
| abstulit et siccis inclusit collibus hostem. | |
| tunc inopes undae praerupta cingere fossa | |
| Caesar auet nec castra pati contingere ripas | 265 |
| aut circum largos curuari bracchia fontes. | |
| ut leti uidere uiam, conuersus in iram | |
| praecipitem timor est. miles non utile clausis | |
| auxilium mactauit equos, tandemque coactus | |
| spe posita damnare fugam casurus in hostes | 270 |
| fertur. ut effuso Caesar decurrere passu | |
| uidit et ad certam deuotos tendere mortem, | |
| 'tela tene iam, miles', ait 'ferrumque ruenti | |
| subtrahe: non ullo constet mihi sanguine bellum. | |
| uincitur haut gratis iugulo qui prouocat hostem. | 275 |
| en, sibi uilis adest inuisa luce iuuentus | |
| iam damno peritura meo; non sentiet ictus, | |
| incumbet gladiis, gaudebit sanguine fuso. | |
| deserat hic feruor mentes, cadat impetus amens, | |
| perdant uelle mori.' sic deflagrare minaces | 280 |
| in cassum et uetito passus languescere bello, | |
| substituit merso dum nox sua lumina Phoebo. | |
| inde, ubi nulla data est miscendae copia mortis, | |
| paulatim cadit ira ferox mentesque tepescunt, | |
| saucia maiores animos ut pectora gestant, | 285 |
| dum dolor est ictusque recens et mobile neruis | |
| conamen calidus praebet cruor ossaque nondum | |
| adduxere cutem: si conscius ensis adacti | |
| stat uictor tenuitque manus, tum frigidus artus | |
| alligat atque animum subducto robore torpor, | 290 |
| postquam sicca rigens astrinxit uolnera sanguis. | |
| iamque inopes undae primum tellure refossa | |
| occultos latices abstrusaque flumina quaerunt; | |
| nec solum rastris durisque ligonibus arua | |
| sed gladiis fodere suis, puteusque cauati | 295 |
| montis ad inrigui premitur fastigia campi. | |
| non se tam penitus, tam longe luce relicta | |
| merserit Astyrici scrutator pallidus auri. | |
| non tamen aut tectis sonuerunt cursibus amnes | |
| aut micuere noui percusso pumice fontes, | 300 |
| antra nec exiguo stillant sudantia rore | |
| aut inpulsa leui turbatur glarea uena. | |
| tunc exhausta super multo sudore iuuentus | |
| extrahitur duris silicum lassata metallis; | |
| quoque minus possent siccos tolerare uapores | 305 |
| quaesitae fecistis aquae. nec languida fessi | |
| corpora sustentant epulis, mensasque perosi | |
| auxilium fecere famem. si mollius aruum | |
| prodidit umorem, pinguis manus utraque glaebas | |
| exprimit ora super; nigro si turbida limo | 310 |
| conluuies inmota iacet, cadit omnis in haustus | |
| certatim obscaenos miles moriensque recepit | |
| quas nollet uicturus aquas; rituque ferarum | |
| distentas siccant pecudes, et lacte negato | |
| sordidus exhausto sorbetur ab ubere sanguis. | 315 |
| tunc herbas frondesque terunt, et rore madentis | |
| destringunt ramos et siquos palmite crudo | |
| arboris aut tenera sucos pressere medulla. | |
| o fortunati, fugiens quos barbarus hostis | |
| fontibus inmixto strauit per rura ueneno. | 320 |
| hos licet in fluuios saniem tabemque ferarum, | |
| pallida Dictaeis, Caesar, nascentia saxis | |
| infundas aconita palam, Romana iuuentus | |
| non decepta bibet. torrentur uiscera flamma | |
| oraque sicca rigent squamosis aspera linguis; | 325 |
| iam marcent uenae, nulloque umore rigatus | |
| aeris alternos angustat pulmo meatus, | |
| rescissoque nocent suspiria dura palato; | |
| pandunt ora tamen nociturumque aera captant. | |
| expectant imbres, quorum modo cuncta natabant | 330 |
| inpulsu, et siccis uoltus in nubibus haerent. | |
| quoque magis miseros undae ieiunia soluant | |
| non super arentem Meroen Cancrique sub axe, | |
| qua nudi Garamantes arant, sedere, sed inter | |
| stagnantem Sicorim et rapidum deprensus Hiberum | 335 |
| spectat uicinos sitiens exercitus amnes. | |
| iam domiti cessere duces, pacisque petendae | |
| auctor damnatis supplex Afranius armis | |
| semianimes in castra trahens hostilia turmas | |
| uictoris stetit ante pedes. seruata precanti | 340 |
| maiestas non fracta malis, interque priorem | |
| fortunam casusque nouos gerit omnia uicti, | |
| sed ducis, et ueniam securo pectore poscit. | |
| 'si me degeneri strauissent fata sub hoste, | |
| non derat fortis rapiendo dextera leto; | 345 |
| at nunc causa mihi est orandae sola salutis | |
| dignum donanda, Caesar, te credere uita. | |
| non partis studiis agimur nec sumpsimus arma | |
| consiliis inimica tuis. nos denique bellum | |
| inuenit ciuile duces, causaeque priori, | 350 |
| dum potuit, seruata fides. nil fata moramur: | |
| tradimus Hesperias gentes, aperimus Eoas, | |
| securumque orbis patimur post terga relicti. | |
| nec cruor effusus campis tibi bella peregit | |
| nec ferrum lassaeque manus: hoc hostibus unum, | 355 |
| quod uincas, ignosce tuis. nec magna petuntur: | |
| otia des fessis, uitam patiaris inermis | |
| degere quam tribuis. campis prostrata iacere | |
| agmina nostra putes; nec enim felicibus armis | |
| misceri damnata decet, partemque triumphi | 360 |
| captos ferre tui: turba haec sua fata peregit. | |
| hoc petimus, uictos ne tecum uincere cogas.' | |
| dixerat; at Caesar facilis uoltuque serenus | |
| flectitur atque usus belli poenamque remittit. | |
| ut primum iustae placuerunt foedera pacis, | 365 |
| incustoditos decurrit miles ad amnes, | |
| incumbit ripis permissaque flumina turbat. | |
| continuus multis subitarum tractus aquarum | |
| aera non passus uacuis discurrere uenis | |
| artauit clausitque animam; nec feruida pestis | 370 |
| cedit adhuc, sed morbus egens iam gurgite plenis | |
| uisceribus sibi poscit aquas. mox robora neruis | |
| et uires rediere uiris. o prodiga rerum | |
| luxuries numquam paruo contenta paratis | |
| et quaesitorum terra pelagoque ciborum | 375 |
| ambitiosa fames et lautae gloria mensae, | |
| discite quam paruo liceat producere uitam | |
| et quantum natura petat. non erigit aegros | |
| nobilis ignoto diffusus consule Bacchus, | |
| non auro murraque bibunt, sed gurgite puro | 380 |
| uita redit. satis est populis fluuiusque Ceresque. | |
| heu miseri qui bella gerunt! tunc arma relinquens | |
| uictori miles spoliato pectore tutus | |
| innocuusque suas curarum liber in urbes | |
| spargitur. o quantum donata pace potitos | 385 |
| excussis umquam ferrum uibrasse lacertis | |
| paenituit, tolerasse sitim frustraque rogasse | |
| prospera bella deos! nempe usis Marte secundo | |
| tot dubiae restant acies, tot in orbe labores; | |
| ut numquam fortuna labet successibus anceps, | 390 |
| uincendum totiens; terras fundendus in omnis | |
| est cruor et Caesar per tot sua fata sequendus. | |
| felix qui potuit mundi nutante ruina | |
| quo iaceat iam scire loco. non proelia fessos | |
| ulla uocant, certos non rumpunt classica somnos. | 395 |
| iam coniunx natique rudes et sordida tecta | |
| et non deductos recipit sua terra colonos. | |
| hoc quoque securis oneris fortuna remisit, | |
| sollicitus menti quod abest fauor: ille salutis | |
| est auctor, dux ille fuit. sic proelia soli | 400 |
| felices nullo spectant ciuilia uoto. | |
| non eadem belli totum fortuna per orbem | |
| constitit, in partes aliquid sed Caesaris ausa est. | |
| qua maris Hadriaci longas ferit unda Salonas | |
| et tepidum in molles Zephyros excurrit Iader, | 405 |
| illic bellaci confisus gente Curictum, | |
| quos alit Hadriaco tellus circumflua ponto, | |
| clauditur extrema residens Antonius ora | |
| cautus ab incursu belli, si sola recedat, | |
| expugnat quae tuta, fames. non pabula tellus | 410 |
| pascendis summittit equis, non proserit ullam | |
| flaua Ceres segetem; spoliarat gramine campum | |
| miles et attonso miseris iam dentibus aruo | |
| castrorum siccas de caespite uolserat herbas. | |
| ut primum aduersae socios in litore terrae | 415 |
| et Basilum uidere ducem, noua furta per aequor | |
| exquisita fugae. neque enim de more carinas | |
| extendunt puppesque leuant, sed firma gerendis | |
| molibus insolito contexunt robora ductu. | |
| namque ratem uacuae sustentant undique cupae | 420 |
| quarum porrectis series constricta catenis | |
| ordinibus geminis obliquas excipit alnos; | |
| nec gerit expositum telis in fronte patenti | |
| remigium, sed, quod trabibus circumdedit aequor, | |
| hoc ferit et taciti praebet miracula cursus, | 425 |
| quod nec uela ferat nec apertas uerberet undas. | |
| tum freta seruantur, dum se declinibus undis | |
| aestus agat refluoque mari nudentur harenae. | |
| iamque relabenti crescebant litora ponto: | |
| missa ratis prono defertur lapsa profundo | 430 |
| et geminae comites. cunctas super ardua turris | |
| eminet et tremulis tabulata minantia pinnis. | |
| noluit Illyricae custos Octauius undae | |
| confestim temptare ratem, celeresque carinas | |
| continuit, cursu crescat dum praeda secundo, | 435 |
| et temere ingressos repetendum inuitat ad aequor | |
| pace maris. sic, dum pauidos formidine ceruos | |
| claudat odoratae metuentis aera pinnae | |
| aut dum dispositis attollat retia uaris, | |
| uenator tenet ora leuis clamosa Molossi, | 440 |
| Spartanos Cretasque ligat, nec creditur ulli | |
| silua cani, nisi qui presso uestigia rostro | |
| colligit et praeda nescit latrare reperta | |
| contentus tremulo monstrasse cubilia loro. | |
| nec mora, conplentur moles, auideque petitis | 445 |
| insula deseritur ratibus, quo tempore primas | |
| inpedit ad noctem iam lux extrema tenebras. | |
| at Pompeianus fraudes innectere ponto | |
| antiqua parat arte Cilix, passusque uacare | |
| summa freti medio suspendit uincula ponto | 450 |
| et laxe fluitare sinit, religatque catenas | |
| rupis ab Illyricae scopulis. nec prima nec illam | |
| quae sequitur tardata ratis, sed tertia moles | |
| haesit et ad cautes adducto fune secuta est. | |
| inpendent caua saxa mari, ruituraque semper | 455 |
| stat, mirum, moles et siluis aequor inumbrat. | |
| huc fractas Aquilone rates summersaque pontus | |
| corpora saepe tulit caecisque abscondit in antris; | |
| restituit raptus tectum mare, cumque cauernae | |
| euomuere fretum contorti uerticis undae | 460 |
| Tauromenitanam uincunt feruore Charybdim. | |
| hic Opiterginis moles onerata colonis | |
| constitit; hanc omni puppes statione solutae | |
| circumeunt, alii rupes ac litora conplent. | |
| Vulteius tacitas sensit sub gurgite fraudes | 465 |
| (dux erat ille ratis); frustra qui uincula ferro | |
| rumpere conatus poscit spe proelia nulla | |
| incertus qua terga daret, qua pectora bello. | |
| hoc tamen in casu quantum deprensa ualebat | |
| effecit uirtus: inter tot milia captae | 470 |
| circumfusa rati et plenam uix inde cohortem | |
| pugna fuit, non longa quidem; nam condidit umbra | |
| nox lucem dubiam pacemque habuere tenebrae. | |
| tum sic attonitam uenturaque fata pauentem | |
| rexit magnanima Vulteius uoce cohortem: | 475 |
| 'libera non ultra parua quam nocte iuuentus, | |
| consulite extremis angusto in tempore rebus. | |
| uita breuis nulli superest qui tempus in illa | |
| quaerendae sibi mortis habet; nec gloria leti | |
| inferior, iuuenes, admoto occurrere fato. | 480 |
| omnibus incerto uenturae tempore uitae | |
| par animi laus est et, quos speraueris, annos | |
| perdere et extremae momentum abrumpere lucis, | |
| accersas dum fata manu: non cogitur ullus | |
| uelle mori. fuga nulla patet, stant undique nostris | 485 |
| intenti ciues iugulis: decernite letum, | |
| et metus omnis abest. cupias quodcumque necesse est. | |
| non tamen in caeca bellorum nube cadendum est | |
| aut cum permixtas acies sua tela tenebris | |
| inuoluent. conferta iacent cum corpora campo, | 490 |
| in medium mors omnis abit, perit obruta uirtus: | |
| nos in conspicua sociis hostique carina | |
| constituere dei; praebebunt aequora testes, | |
| praebebunt terrae, summis dabit insula saxis, | |
| spectabunt geminae diuerso litore partes. | 495 |
| nescio quod nostris magnum et memorabile fatis | |
| exemplum, Fortuna, paras. quaecumque per aeuum | |
| exhibuit monimenta fides seruataque ferro | |
| militiae pietas, transisset nostra iuuentus. | |
| namque suis pro te gladiis incumbere, Caesar, | 500 |
| esse parum scimus; sed non maiora supersunt | |
| obsessis tanti quae pignora demus amoris. | |
| abscidit nostrae multum fors inuida laudi, | |
| quod non cum senibus capti natisque tenemur. | |
| indomitos sciat esse uiros timeatque furentis | 505 |
| et morti faciles animos et gaudeat hostis | |
| non plures haesisse rates. temptare parabunt | |
| foederibus turpique uolent corrumpere uita. | |
| o utinam, quo plus habeat mors unica famae, | |
| promittant ueniam, iubeant sperare salutem, | 510 |
| ne nos, cum calido fodiemus uiscera ferro, | |
| desperasse putent. magna uirtute merendum est, | |
| Caesar ut amissis inter tot milia paucis | |
| hoc damnum clademque uocet. dent fata recessum | |
| emittantque licet, uitare instantia nolim. | 515 |
| proieci uitam, comites, totusque futurae | |
| mortis agor stimulis: furor est. agnoscere solis | |
| permissum, quos iam tangit uicinia fati, | |
| uicturosque dei celant, ut uiuere durent, | |
| felix esse mori.' sic cunctas sustulit ardor | 520 |
| mobilium mentes iuuenum. cum sidera caeli | |
| ante ducis uoces oculis umentibus omnes | |
| aspicerent flexoque Vrsae temone pauerent, | |
| idem, cum fortes animos praecepta subissent, | |
| optauere diem. nec segnis uergere ponto | 525 |
| tunc erat astra polus; nam sol Ledaea tenebat | |
| sidera, uicino cum lux altissima Cancro est; | |
| nox tum Thessalicas urguebat parua sagittas. | |
| detegit orta dies stantis in rupibus Histros | |
| pugnacesque mari Graia cum classe Liburnos. | 530 |
| temptauere prius suspenso uincere bello | |
| foederibus, fieret captis si dulcior ipsa | |
| mortis uita mora. stabat deuota iuuentus | |
| damnata iam luce ferox securaque pugnae | |
| promisso sibi fine manu, nullique tumultus | 535 |
| excussere uiris mentes ad summa paratas; | |
| innumerasque simul pauci terraque marique | |
| sustinuere manus: tanta est fiducia mortis. | |
| utque satis bello uisum est fluxisse cruoris | |
| uersus ab hoste furor. primus dux ipse carinae | 540 |
| Vulteius iugulo poscens iam fata retecto | |
| 'ecquis' ait 'iuuenum est cuius sit dextra cruore | |
| digna meo certaque fide per uolnera nostra | |
| testetur se uelle mori?' nec plura locuto | |
| uiscera non unus iam dudum transigit ensis. | 545 |
| conlaudat cunctos, sed eum cui uolnera prima | |
| debebat grato moriens interficit ictu. | |
| concurrunt alii totumque in partibus unis | |
| bellorum fecere nefas. sic semine Cadmi | |
| emicuit Dircaea cohors ceciditque suorum | 550 |
| uolneribus, dirum Thebanis fratribus omen; | |
| Phasidos et campis insomni dente creati | |
| terrigenae missa magicis e cantibus ira | |
| cognato tantos inplerunt sanguine sulcos, | |
| ipsaque inexpertis quod primum fecerat herbis | 555 |
| expauit Medea nefas. sic mutua pacti | |
| fata cadunt iuuenes, minimumque in morte uirorum | |
| mors uirtutis habet. pariter sternuntque caduntque | |
| uolnere letali, nec quemquam dextra fefellit | |
| cum feriat moriente manu. nec uolnus adactis | 560 |
| debetur gladiis: percussum est pectore ferrum | |
| et iuguli pressere manum. cum sorte cruenta | |
| fratribus incurrunt fratres natusque parenti, | |
| haud trepidante tamen toto cum pondere dextra | |
| exegere enses. pietas ferientibus una | 565 |
| non repetisse fuit. iam latis uiscera lapsa | |
| semianimes traxere foris multumque cruorem | |
| infudere mari. despectam cernere lucem | |
| uictoresque suos uoltu spectare superbo | |
| et mortem sentire iuuat. iam strage cruenta | 570 |
| conspicitur cumulata ratis, bustisque remittunt | |
| corpora uictores, ducibus mirantibus ulli | |
| esse ducem tanti. nullam maiore locuta est | |
| ore ratem totum discurrens Fama per orbem. | |
| non tamen ignauae post haec exempla uirorum | 575 |
| percipient gentes quam sit non ardua uirtus | |
| seruitium fugisse manu, sed regna timentur | |
| ob ferrum et saeuis libertas uritur armis, | |
| ignorantque datos, ne quisquam seruiat, enses. | |
| mors, utinam pauidos uitae subducere nolles, | 580 |
| sed uirtus te sola daret. | |
| non segnior illo | |
| Marte fuit, qui tum Libycis exarsit in aruis. | |
| namque rates audax Lilybaeo litore soluit | |
| Curio, nec forti uelis Aquilone recepto | |
| inter semirutas magnae Carthaginis arces | 585 |
| et Clipeam tenuit stationis litora notae, | |
| primaque castra locat cano procul aequore, qua se | |
| Bagrada lentus agit siccae sulcator harenae. | |
| inde petit tumulos exesasque undique rupes, | |
| Antaei quas regna uocat non uana uetustas. | 590 |
| nominis antiqui cupientem noscere causas | |
| cognita per multos docuit rudis incola patres. | |
| 'nondum post genitos Tellus ecfeta gigantas | |
| terribilem Libycis partum concepit in antris. | |
| nec tam iusta fuit terrarum gloria Typhon | 595 |
| aut Tityos Briareusque ferox; caeloque pepercit | |
| quod non Phlegraeis Antaeum sustulit aruis. | |
| hoc quoque tam uastas cumulauit munere uires | |
| Terra sui fetus, quod, cum tetigere parentem, | |
| iam defecta uigent renouato robore membra. | 600 |
| haec illi spelunca domus; latuisse sub alta | |
| rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones; | |
| ad somnos non terga ferae praebere cubile | |
| adsuerunt, non silua torum, uiresque resumit | |
| in nuda tellure iacens. periere coloni | 605 |
| aruorum Libyae, pereunt quos appulit aequor; | |
| auxilioque diu uirtus non usa cadendi | |
| terrae spernit opes: inuictus robore cunctis, | |
| quamuis staret, erat. tandem uolgata cruenti | |
| fama mali terras monstris aequorque leuantem | 610 |
| magnanimum Alciden Libycas exciuit in oras. | |
| ille Cleonaei proiecit terga leonis, | |
| Antaeus Libyci; perfudit membra liquore | |
| hospes Olympiacae seruato more palaestrae, | |
| ille parum fidens pedibus contingere matrem | 615 |
| auxilium membris calidas infudit harenas. | |
| conseruere manus et multo bracchia nexu; | |
| colla diu grauibus frustra temptata lacertis, | |
| inmotumque caput fixa cum fronte tenetur, | |
| miranturque habuisse parem. nec uiribus uti | 620 |
| Alcides primo uoluit certamine totis, | |
| exhausitque uirum, quod creber anhelitus illi | |
| prodidit et gelidus fesso de corpore sudor. | |
| tum ceruix lassata quati, tum pectore pectus | |
| urgueri, tunc obliqua percussa labare | 625 |
| crura manu. iam terga uiri cedentia uictor | |
| alligat et medium conpressis ilibus artat | |
| inguinaque insertis pedibus distendit et omnem | |
| explicuit per membra uirum. rapit arida tellus | |
| sudorem; calido conplentur sanguine uenae, | 630 |
| intumuere tori, totosque induruit artus | |
| Herculeosque nouo laxauit corpore nodos. | |
| constitit Alcides stupefactus robore tanto, | |
| nec sic Inachiis, quamuis rudis esset, in undis | |
| desectam timuit reparatis anguibus hydram. | 635 |
| conflixere pares, Telluris uiribus ille, | |
| ille suis. numquam saeuae sperare nouercae | |
| plus licuit: uidet exhaustos sudoribus artus | |
| ceruicemque uiri, siccam cum ferret Olympum. | |
| utque iterum fessis iniecit bracchia membris | 640 |
| non expectatis Antaeus uiribus hostis | |
| sponte cadit maiorque accepto robore surgit. | |
| quisquis inest terris in fessos spiritus artus | |
| egeritur, Tellusque uiro luctante laborat. | |
| ut tandem auxilium tactae prodesse parentis | 645 |
| Alcides sensit, 'standum est tibi,' dixit 'et ultra | |
| non credere solo, sternique uetabere terra. | |
| haerebis pressis intra mea pectora membris: | |
| huc, Antaee, cades.' sic fatus sustulit alte | |
| nitentem in terras iuuenem. morientis in artus | 650 |
| non potuit nati Tellus permittere uires: | |
| Alcides medio tenuit iam pectora pigro | |
| stricta gelu terrisque diu non credidit hostem. | |
| hinc, aeui ueteris custos, famosa uetustas, | |
| miratrixque sui, signauit nomine terras. | 655 |
| sed maiora dedit cognomina collibus istis | |
| Poenum qui Latiis reuocauit ab arcibus hostem | |
| Scipio; nam sedes Libyca tellure potito | |
| haec fuit. en, ueteris cernis uestigia ualli. | |
| Romana hos primum tenuit uictoria campos.' | 660 |
| Curio laetatus, tamquam fortuna locorum | |
| bella gerat seruetque ducum sibi fata priorum, | |
| felici non fausta loco tentoria ponens | |
| indulsit castris et collibus abstulit omen | |
| sollicitatque feros non aequis uiribus hostis. | 665 |
| omnis Romanis quae cesserat Africa signis | |
| tum Vari sub iure fuit; qui robore quamquam | |
| confisus Latio regis tamen undique uires | |
| exciuit, Libycas gentis, extremaque mundi | |
| signa suum comitata Iubam. non fusior ulli | 670 |
| terra fuit domino: qua sunt longissima, regna | |
| cardine ab occiduo uicinus Gadibus Atlans | |
| terminat, a medio confinis Syrtibus Hammon; | |
| at, qua lata iacet, uasti plaga feruida regni | |
| distinet Oceanum zonaeque exusta calentis. | 675 |
| sufficiunt spatio populi: tot castra secuntur, | |
| Autololes Numidaeque uagi semperque paratus | |
| inculto Gaetulus equo, tum concolor Indo | |
| Maurus, inops Nasamon, mixti Garamante perusto | |
| Marmaridae uolucres, aequaturusque sagittas | 680 |
| Medorum, tremulum cum torsit missile, Mazax, | |
| et gens quae nudo residens Massylia dorso | |
| ora leui flectit frenorum nescia uirga, | |
| et solitus uacuis errare mapalibus Afer | |
| uenator ferrique simul fiducia non est | 685 |
| uestibus iratos laxis operire leones. | |
| nec solum studiis ciuilibus arma parabat | |
| priuatae sed bella dabat Iuba concitus irae. | |
| hunc quoque quo superos humanaque polluit anno | |
| lege tribunicia solio depellere auorum | 690 |
| Curio temptarat, Libyamque auferre tyranno | |
| dum regnum te, Roma, facit. memor ille doloris | |
| hoc bellum sceptri fructum putat esse retenti. | |
| hac igitur regis trepidat iam Curio fama | |
| et quod Caesareis numquam deuota iuuentus | 695 |
| illa nimis castris nec Rheni miles in undis | |
| exploratus erat, Corfini captus in arce, | |
| infidusque nouis ducibus dubiusque priori | |
| fas utrumque putat. sed, postquam languida segni | |
| cernit cuncta metu nocturnaque munera ualli | 700 |
| desolata fuga, trepida sic mente profatur: | |
| 'audendo magnus tegitur timor; arma capessam | |
| ipse prior. campum miles descendat in aequum | |
| dum meus est; uariam semper dant otia mentem. | |
| eripe consilium pugna: cum dira uoluptas | 705 |
| ense subit presso, galeae texere pudorem, | |
| quis conferre duces meminit, quis pendere causas? | |
| qua stetit inde fauet; ueluti fatalis harenae | |
| muneribus non ira uetus concurrere cogit | |
| productos, odere pares.' sic fatus apertis | 710 |
| instruxit campis acies; quem blanda futuris | |
| deceptura malis belli fortuna recepit. | |
| nam pepulit Varum campo nudataque foeda | |
| terga fuga, donec uetuerunt castra, cecidit. | |
| tristia sed postquam superati proelia Vari | 715 |
| sunt audita Iubae, laetus quod gloria belli | |
| sit rebus seruata suis, rapit agmina furtim, | |
| obscuratque suam per iussa silentia famam | |
| hoc solum incauto metuentis ab hoste, timeri. | |
| mittitur, exigua qui proelia prima lacessat | 720 |
| eliciatque manu, Numidis a rege secundus, | |
| ut sibi commissi simulator Sabbura belli; | |
| ipse caua regni uires in ualle retentat: | |
| aspidas ut Pharias cauda sollertior hostis | |
| ludit et iratas incerta prouocat umbra | 725 |
| obliquusque caput uanas serpentis in auras | |
| effusae tuto conprendit guttura morsu | |
| letiferam citra saniem; tunc inrita pestis | |
| exprimitur faucesque fluunt pereunte ueneno. | |
| fraudibus euentum dederat fortuna, feroxque | 730 |
| non exploratis occulti uiribus hostis | |
| Curio nocturnum castris erumpere cogit | |
| ignotisque equitem late decurrere campis. | |
| ipse sub aurorae primos excedere motus | |
| signa iubet castris, multum frustraque rogatus | 735 |
| ut Libycas metuat fraudes infectaque semper | |
| Punica bella dolis. leti fortuna propinqui | |
| tradiderat fatis iuuenem, bellumque trahebat | |
| auctorem ciuile suum. super ardua ducit | |
| saxa, super cautes, abrupto limite signa; | 740 |
| cum procul e summis conspecti collibus hostes | |
| fraude sua cessere parum, dum colle relicto | |
| effusam patulis aciem committeret aruis. | |
| ille fugam credens simulatae nescius artis, | |
| ut uictor, mersos aciem deiecit in agros. | 745 |
| ut primum patuere doli, Numidaeque fugaces | |
| undique conpletis clauserunt montibus agmen, | |
| obstipuit dux ipse simul perituraque turba. | |
| non timidi petiere fugam, non proelia fortes, | |
| quippe ubi non sonipes motus clangore tubarum | 750 |
| saxa quatit pulsu rigidos uexantia frenos | |
| ora terens spargitque iubas et subrigit auris | |
| incertoque pedum pugnat non stare tumultu: | |
| fessa iacet ceruix, fumant sudoribus artus | |
| oraque proiecta squalent arentia lingua, | 755 |
| pectora rauca gemunt, quae creber anhelitus urguet, | |
| et defecta grauis longe trahit ilia pulsus | |
| siccaque sanguineis durescit spuma lupatis. | |
| iamque gradum neque uerberibus stimulisque coacti | |
| nec quamuis crebris iussi calcaribus addunt: | 760 |
| uolneribus coguntur equi; nec profuit ulli | |
| cornipedis rupisse moras, neque enim impetus ille | |
| incursusque fuit: tantum perfertur ad hostis | |
| et spatium iaculis oblato uolnere donat. | |
| at, uagus Afer equos ut primum emisit in agmen, | 765 |
| tum campi tremuere sono, terraque soluta, | |
| quantus Bistonio torquetur turbine, puluis | |
| aera nube sua texit traxitque tenebras. | |
| ut uero in pedites fatum miserabile belli | |
| incubuit, nullo dubii discrimine Martis | 770 |
| ancipites steterunt casus, set tempora pugnae | |
| mors tenuit; neque enim licuit procurrere contra | |
| et miscere manus. sic undique saepta iuuentus | |
| comminus obliquis et rectis eminus hastis | |
| obruitur, non uolneribus nec sanguine solum, | 775 |
| telorum nimbo peritura et pondere ferri. | |
| ergo acies tantae paruum spissantur in orbem, | |
| ac, siquis metuens medium correpsit in agmen, | |
| uix inpune suos inter conuertitur enses; | |
| densaturque globus, quantum pede prima relato | 780 |
| constrinxit gyros acies. non arma mouendi | |
| iam locus est pressis, stipataque membra teruntur; | |
| frangitur armatum conliso pectore pectus. | |
| non tam laeta tulit uictor spectacula Maurus | |
| quam Fortuna dabat; fluuios non ille cruoris | 785 |
| membrorumque uidet lapsum et ferientia terram | |
| corpora: conpressum turba stetit omne cadauer. | |
| excitet inuisas dirae Carthaginis umbras | |
| inferiis fortuna nouis, ferat ista cruentus | |
| Hannibal et Poeni tam dira piacula manes. | 790 |
| Romanam, superi, Libyca tellure ruinam | |
| Pompeio prodesse nefas uotisque senatus. | |
| Africa nos potius uincat sibi. Curio, fusas | |
| ut uidit campis acies et cernere tantas | |
| permisit clades conpressus sanguine puluis, | 795 |
| non tulit adflictis animam producere rebus | |
| aut sperare fugam, ceciditque in strage suorum | |
| inpiger ad letum et fortis uirtute coacta. | |
| quid nunc rostra tibi prosunt turbata forumque | |
| unde tribunicia plebeius signifer arce | 800 |
| arma dabas populis? quid prodita iura senatus | |
| et gener atque socer bello concurrere iussi? | |
| ante iaces quam dira duces Pharsalia confert, | |
| spectandumque tibi bellum ciuile negatum est. | |
| has urbi miserae uestro de sanguine poenas | 805 |
| ferre datis, luitis iugulo sic arma, potentes. | |
| felix Roma quidem ciuisque habitura beatos, | |
| si libertatis superis tam cura placeret | |
| quam uindicta placet. Libycas, en, nobile corpus, | |
| pascit aues nullo contectus Curio busto. | 810 |
| at tibi nos, quando non proderit ista silere | |
| a quibus omne aeui senium sua fama repellit, | |
| digna damus, iuuenis, meritae praeconia uitae. | |
| haut alium tanta ciuem tulit indole Roma | |
| aut cui plus leges deberent recta sequenti; | 815 |
| perdita tunc urbi nocuerunt saecula, postquam | |
| ambitus et luxus et opum metuenda facultas | |
| transuerso mentem dubiam torrente tulerunt, | |
| momentumque fuit mutatus Curio rerum | |
| Gallorum captus spoliis et Caesaris auro. | 820 |
| ius licet in iugulos nostros sibi fecerit ensis | |
| Sulla potens Mariusque ferox et Cinna cruentus | |
| Caesareaeque domus series, cui tanta potestas | |
| concessa est? emere omnes, hic uendidit urbem. |