DE VERBO
|
|
'Verbum est pars orationis cum tempore et persona sine casu'. quod
|
411.14
|
dixit 'cum tempore et persona', conexum intellegendum est. neutrum
|
15
|
enim potest in verbo ab altero separari. nam si solam personam velis
|
|
intellegere, pronomen est; si solum tempus, participium est; si utrumque
|
|
simul, tum verbum est. quod autem adiecit casu carere, non velut super-
|
|
flue est positum. quis enim nescit verbum casu carere? sed timuit pro-
|
|
pter illas elocutiones, quae sic formantur, quasi casum habeant, ut 'da
|
20
|
mihi bibere'. sic est enim 'da mihi bibere', ut si dicas 'da mihi vi-
|
|
num', quod utique casum habet. ne qui ergo putarent propter similitu-
|
|
dinem elocutionum casum modo infinito adtribui, ideo dixit penitus casum
|
|
a verbo repelli. nam illae elocutiones non casum recipiunt, sed Graecam
|
|
elocutionem sequuntur.
|
25
|
Qualitas verborum dividitur in modos et in formas. modi omnes
|
|
sunt octo, indicativus imperativus promissivus optativus coniunctivus infi-
|
|
nitus inpersonalis gerundi. sed ex his quinque volunt esse legitimos; de
|
|
tribus vero dubitatur, id est de promissivo inpersonali gerundi. indicativus
|
|
dicitur modus, quoniam per ipsum quod gerimus indicamus, ut est lego;
|
30
|
imperativus, quoniam per ipsum imperamus, ut est lege; optativus, quo-
|
|
niam habet adverbium optantis, ut utinam legam. coniunctivum vero
|
|
modum non ideo coniunctivum dicimus, quia habet aliquid coniunctum,
|
|
id est cum (nam et optativus inciperet esse coniunctivus, quia habet ad-
|
|
verbium coniunctum utinam); sed ideo dictus est coniunctivus, quia in
|
35
|
loquendo, cum solus locutionem inplere non poterit, coniungit sibi indi-
|
|
cativum, ut 'cum scripsero faciam' et 'cum dixero legam'. infinitus di-
|
|
citur modus, quia non definit personas, sed omnes tres uno modo pro-
|
|
fert, id est legere. ceteri vero modi in personis differentiam faciunt,
|
412.1
|
quod probatur hac elocutione, 'legere volo, legere vis, legere vult.'
|
|
nam quoniam volo vis vult indicativus est modus, differentia facta est
|
|
personarum; quoniam vero legere infinitus est, omnes uno modo prolatae
|
|
sunt. hi sunt generales modi. illi vero tres, de quibus dubitatur, ita
|
5
|
explicandi sunt. qui negant promissivum modum esse, hoc asserunt, su-
|
|
perflue hunc modum putari, quoniam indicativi modi sit tempus futurum,
|
|
id est legam scribam. qui autem dicunt proprium modum esse, negant
|
|
indicativum modum tempus futurum per rerum naturam habere posse.
|
|
nam si indicativus ideo dictus est, quod per ipsum indicamus, nemo au-
|
10
|
tem indicat nisi quae novit, futurum non potest habere, quia nemo indi-
|
|
cat ea quae nescit. de inpersonali autem modo hoc loquuntur. plerique
|
|
hunc modum dicunt, quia sic de verbo nascitur, quem ad modum ceteri
|
|
modi, ut lego lege legito. sed tamen non probatur modus esse, sed ver-
|
|
bum. nam cum unus quisque modus non possit currere per modos, re-
|
15
|
linquitur ut hic non sit modus qui currit per modos. nam habet indi-
|
|
cativum legitur, imperativum legatur, coniunctivum cum legatur. item
|
|
gerundi quem dicunt modum, plerique negant eum modum esse, sed di-
|
|
cunt participiorum a passivo futuri et praeteriti esse declinationem. sed
|
|
est modus, quia in u desinit ultimo tempore suo, in quam litteram nul-
|
20
|
lum desinit participium, et significationem habet tam agentis quam pa-
|
|
tientis, quod utique non haberet, si participium passivum esset. etenim
|
|
cum dicimus cantando, et agentis et patientis habet significationem, quod
|
|
probatur teste Virgilio: nam ubi dicit 'cantando tu illum', agentis
|
|
significationem ostendit; ubi dicit 'cantando rumpitur anguis', pa-
|
25
|
tientis.
|
|
Formae sunt quattuor, per quas non declinatio, sed significatio ver-
|
|
borum explicatur: quae ideo quattuor sunt, quoniam [non] omne quod
|
|
agimus quattuor temporum officio continetur. nam aut cogitamus utrum
|
|
agendum sit, aut quod placuit inchoamus, aut inchoata conplemus; aut
|
30
|
conpleta iteramus. idcirco etiam ipsae formae haec nomina accipiunt.
|
|
una enim meditativa, quae non agere nos aliquid, sed adhuc velle agere
|
|
ostendit, ut est lecturio: significat enim non lego, sed legere volo. se-
|
|
cunda est inchoativa, quae nos aliquid initiare ostendit, ut est calesco,
|
|
quod significat calere incipio. tertia est perfecta, ut lego, quae plenum
|
35
|
ostendit actum. quarta est frequentativa, quae nos aliquid saepe agere
|
|
ostendit, ut lectito: significat enim saepe lego. quas formas plerique veluti
|
413.1
|
inutiles refutare volunt, sed convincuntur secundum rationem naturalem.
|
|
multa enim sunt, quae proprie explicari non possunt nisi istis. meditativa
|
|
autem forma in rio desinit, ut scripturio parturio. inchoativa autem verba
|
|
quinque regulis continentur, quarum si una defuerit, inchoativa non erunt.
|
5
|
debent enim in sco syllabam exire et originem ducere a neutrali verbo
|
|
et tertiae esse coniugationis correptae et carere tempore perfecto et plus-
|
|
quamperfecto, carere etiam participio futuri temporis. ideo autem in-
|
|
choativa carent tempore perfecto, quoniam quae inchoantur nihil perfe-
|
|
ctum habere debent. frequentativa forma in to quando exit, semper pri-
|
10
|
mae coniugationis est, ut lectito lectitas, cursito cursitas, scriptito scripti-
|
|
tas. si autem in so exeat, etiam tertiae esse potest, ut lacesso lacessis
|
|
et facesso facessis.
|
|
Coniugationes tres sunt nomina habentes ab ordine litterarum. quae-
|
|
runtur autem quinque rebus, id est indicativo modo, tempore praesenti,
|
15
|
numero singulari, secunda persona, ante litteras vel ante syllabas: ante
|
|
litteras in verbis activis et neutralibus, ante syllabas in ceteris, id est
|
|
passivis communibus deponentibus. ergo ubi a fuerit, prima coniugatio
|
|
est, ut amo amas; ubi e, secunda, ut doceo doces; ubi i, tertia, ut lego
|
|
legis: sed tertia plerumque et correpta est et producta, quod deprehen-
|
20
|
ditur hac ratione. si correpta fuerit, in passivo ante <ultimam> syllabam e
|
|
habebit, ut lego legis, legor legeris; si autem producta fuerit, i reserva-
|
|
bit in passivo, ut nutrio nutris, nutrior nutriris. quae varietas etiam
|
|
de imperativo modo colligitur: nam tertia correpta in e exit, ut lege,
|
|
tertia producta in i, ut nutri: item infiniti modi paenultima syllaba, quae
|
25
|
si longa fuerit, productam coniugationem esse demonstrat, ut nutrire; si
|
|
brevis, correptam esse significat, ut legere. hae autem coniugationes fu-
|
|
turum tempus indicativi modi varie mittunt. nam prima et secunda con-
|
|
iugationes in bo ducunt, ut amo amas amabo, doceo doces docebo. tertia
|
|
vero correpta in am tantum mittit, ut lego legis legam. tertia producta
|
30
|
duas habet regulas requirendas indicativi modi tempore praesenti: si ante
|
|
o ultimam e fuerit correpta, in bo tantum mittit, ut exeo exibo; si au-
|
|
tem i habuerit ante o, futurum tempus et in am et in bo mittit, ut ser-
|
|
vio serviam servibo. quas regulas Probus artifex tuetur.
|
|
Verborum genera quinque sunt, activa passiva neutra communia de-
|
35
|
ponentia. quaecumque sint illis definitionibus, quae in arte lectae sunt
|
|
varie, tamen, quantum ad significationes pertinet, omnia ista quinque duas
|
|
habent significationes, id est aut agentis aut patientis. hinc est quod in
|
|
neutrali verbo et agentis invenimus significationem, ut nato, et patientis,
|
414.1
|
ut vapulo. item in deponenti verbo, ubi sola utique debuit esse passiva
|
|
significatio, et agentis non numquam invenitur, ut est loquor. confusio
|
|
autem communis verbi casibus segregatur. nam si accusativum casum
|
|
iungas, agentis est, ut criminor illum; si ablativum, patientis, ut crimi-
|
5
|
nor ab illo.
|
|
Tempora sunt quinque: praesens, quod agitur, ut lego; praeteritum
|
|
inperfectum, quod omissum est et non conpletum, ut legebam; praeteri-
|
|
tum perfectum, quod conpletum est paulo ante, ut legi; praeteritum plus-
|
|
quamperfectum, quod conpletum est olim, ut legeram; futurum, quod in-
|
10
|
minet, ut legam. unde vitiose locuntur qui dicunt 'expecta, modo egre-
|
|
dior.' nam iungunt significationem futuram et praesens tempus. item
|
|
qui dicunt 'cras tibi lego lectionem' vitiose locuntur. nam cum lego
|
|
praesentis temporis sit, cras vero adverbium futurum, utique haec locutio
|
|
non cohaeret. tractandum etiam illud, an sana esset locutio haec, 'cras
|
15
|
legam', an 'cras lego'. 'cras lego', ut diximus, vitiosum est; 'cras' au-
|
|
tem 'legam' ideo non nulli vitiosum iudicant, quoniam duo futura quasi
|
|
in aliud futurum nos differunt.
|
|
Modi varie tempora recipiunt. indicativus enim omnia quinque supra
|
|
dicta habet tempora; imperativus vero duo tantum, praesens et futurum;
|
20
|
optativus tria, sed geminata: nam praesens et inperfectum pro uno est:
|
|
item perfectum et plusquamperfectum habet et futurum. coniunctivus tot
|
|
tempora habet. quot et indicativus. infinitivus tria habet tempora, prae-
|
|
sens praeteritum futurum. sed scire debemus in omnibus passivis verbis
|
|
praeterita tempora, id est perfectum et plusquamperfectum, habere ulte-
|
25
|
riora praeterita. personas omnes modi segregatas habent absque infinito,
|
|
ubi confusae sunt, ut diximus. modus autem imperativus habet difficulta-
|
|
tem personarum, quae talis est. prima persona in tempore praesenti de-
|
|
ficit, sed in numero singulari; ceterum in numero plurali non deficit.
|
|
ideo autem deficere creditur, quoniam omne imperativum in alium pro-
|
30
|
cedit, id est secunda persona nascitur. in tempore vero futuro tam in
|
|
numero singulari quam in numero plurali prima persona deficit; secunda
|
|
vero et tertia in numero singulari uno modo proferuntur, ut legito tu,
|
|
legito ille, ut est apud Virgilium
|
|
tertius Argolica hac galea contentus abito.
|
35
|
nam si dicam legito legat, legito quidem erit tempus futurum, legat vero
|
|
praesens. item tertia persona numeri pluralis his regulis continetur: in-
|
|
dicativo modo tempore praesenti tertia persona numero plurali o accipit
|
|
et facit hanc personam imperativi modi per omnes coniugationes, ut amant
|
|
amanto, docent docento, legunt legunto, nutriunt nutriunto; quod ser-
|
40
|
vavere maiores, ut ait Horatius
|
|
et quocumque volent animum auditoris agunto.
|
415.1
|
nam si diceret agant, tempus praesens ostenderet, non futurum. prima
|
|
coniugatio et tertia correpta tot syllabas habere debent in secunda persona,
|
|
quot in prima habent indicativo modo, ut amo amas, lego legis. quidquid
|
|
autem aliter fecerit, anomalum est, ut edo es, comedo comes.
|
5
|