Memoriam quidam naturae modo esse munus existi- 11.2.1.1
mauerunt, estque in ea non dubie plurimum, sed ipsa exco-
lendo sicut alia omnia augetur: et totus de quo diximus
adhuc inanis est labor nisi ceterae partes hoc uelut spiritu
continentur. Nam et omnis disciplina memoria constat, 5
frustraque docemur si quidquid audimus praeterfluat, et
exemplorum, legum, responsorum, dictorum denique fac-
torumque uelut quasdam copias, quibus abundare quasque
in promptu semper habere debet orator, eadem illa uis
praesentat: neque inmerito thesaurus hic eloquentiae dicitur. 2.1
Sed non firme tantum continere uerum etiam cito per-
cipere multa acturos oportet, nec quae scripseris modo iterata
lectione complecti, sed in cogitatis quoque rerum ac uerb-
orum contextum sequi, et quae sint ab aduersa parte dicta 5
meminisse, nec utique eo quo dicta sunt ordine refutare sed
oportunis locis ponere. Quin extemporalis oratio non alio 3.1
mihi uidetur mentis uigore constare. Nam dum alia dicimus,
quae dicturi sumus intuenda sunt: ita cum semper cogitatio
ultra eat, id quod est longius quaerit, quidquid autem rep-
perit quodam modo apud memoriam deponit, quod illa quasi 5
media quaedam manus acceptum ab inuentione tradit elo-
cutioni. Non arbitror autem mihi in hoc inmorandum, quid 4.1
sit quod memoriam faciat, quamquam plerique inprimi
quaedam uestigia animo, uelut in ceris anulorum signa ser-
uentur, existimant. Neque ero tam credulus ut †quam abitu
tardiorem firmioremque memoriam fieri et actem quoque ad 5
animum pertire.† Magis admirari naturam subit, tot res ue- 5.1
tustas tanto ex interuallo repetitas reddere se et offerre, nec
tantum requirentibus sed [in] sponte interim, nec uigilanti-
bus sed etiam quiete compositis: eo magis quod illa quoque 6.1
animalia quae carere intellectu uidentur meminerunt et
agnoscunt et quamlibet longo itinere deducta ad adsuetas
sibi sedes reuertuntur. Quid? non haec uarietas mira est, ex-
cidere proxima, uetera inhaerere? hesternorum inmemores 5
acta pueritiae recordari? Quid quod quaedam requisita se 7.1
occultant et eadem forte succurrunt? nec manet semper
memoria, sed aliquando etiam redit? Nesciretur tamen
quanta uis esset eius, quanta diuinitas illa, nisi in hoc
lumen orandi extulisset. Non enim rerum modo sed etiam 8.1
uerborum ordinem praestat, nec ea pauca contexit sed durat
prope in infinitum, et in longissimis actionibus prius audiendi
patientia quam memoriae fides deficit. Quod et ipsum argu- 9.1
mentum est subesse artem aliquam iuuarique ratione natu-
ram, cum idem [indocti] facere illud indocti inexercitati non
possimus. Quamquam inuenio apud Platonem obstare me-
moriae usum litterarum, uidelicet quoniam illa quae scriptis 5
reposuimus uelut custodire desinimus et ipsa securitate di-
mittimus. Nec dubium est quin plurimum in hac parte ualeat 10.1
mentis intentio et uelut acies luminum a prospectu rerum
quas intuetur non auersa; unde accidit ut quae per plures
dies scribimus ediscenda sint, cogitatio se ipsa contineat.
  Artem autem memoriae primus ostendisse dicitur Simo- 11.1
nides, cuius uulgata fabula est: cum pugili coronato carmen,
quale componi uictoribus solet, mercede pacta scripsisset,
abnegatam ei pecuniae partem quod more poetis frequentis-
simo degressus in laudes Castoris ac Pollucis exierat: qua- 5
propter partem ab iis petere quorum facta celebrasset
iubebatur. Et persoluerunt, ut traditum est: nam cum esset 12.1
grande conuiuium in honorem eiusdem uictoriae atque ad-
hibitus ei cenae Simonides, nuntio est excitus, quod eum
duo iuuenes equis aduecti desiderare maiorem in modum
dicebantur. Et illos quidem non inuenit, fuisse tamen gratos 5
erga se deos exitu comperit. Nam uix eo ultra limen egresso 13.1
triclinium illud supra conuiuas corruit, atque ita confudit
ut non ora modo oppressorum sed membra etiam omnia
requirentes ad sepulturam propinqui nulla nota possent
discernere. Tum Simonides dicitur memor ordinis quo quis- 5
que discubuerat corpora suis reddidisse. Est autem magna 14.1
inter auctores dissensio Glaucone Carystio an Leocrati an
Agatharcho an Scopae scriptum sit id carmen, et Pharsali
fuerit haec domus, ut ipse quodam loco significare Simonides
uidetur utque Apollodorus et Eratosthenes et Euphorion et 5
Larissaeus Eurypylus tradiderunt, an Crannone, ut Apollas
†Calimachus†, quem secutus Cicero hanc famam latius fudit.
Scopam nobilem Thessalum perisse in eo conuiuio constat, 15.1
adicitur sororis eius filius, putant et ortos plerosque ab alio
Scopa qui maior aetate fuerit. Quamquam mihi totum de 16.1
Tyndaridis fabulosum uidetur, neque omnino huius rei
meminit umquam poeta ipse, profecto non taciturus de tanta
sua gloria.
  Ex hoc Simonidis facto notatum uidetur iuuari memoriam 17.1
signatis animo sedibus, idque credet suo quisque experi-
mento. Nam cum in loca aliqua post tempus reuersi sumus,
non ipsa agnoscimus tantum sed etiam quae in iis fecerimus
reminiscimur, personaeque subeunt, nonnumquam tacitae 5
quoque cogitationes in mentem reuertuntur. Nata est igitur,
ut in plerisque, ars ab experimento. Loca discunt quam 18.1
maxime spatiosa, multa uarietate signata, domum forte
magnam et in multos diductam recessus. In ea quidquid
notabile est animo diligenter adfigunt, ut sine cunctatione
ac mora partis eius omnis cogitatio possit percurrere. Et 5
primus hic labor est, non haerere in occursu: plus enim quam
firma debet esse memoria quae aliam memoriam adiuuet.
Tum quae scripserunt uel cogitatione complectuntur [et] 19.1
aliquo signo quo moneantur notant, quod esse uel ex re tota
potest, ut de nauigatione, militia, uel ex uerbo aliquo: nam
etiam excidentes unius admonitione uerbi in memoriam
reponuntur. Sit autem signum nauigationis ut ancora, mili- 5
tiae ut aliquid ex armis. Haec ita digerunt: primum sensum 20.1
[bello cum] uestibulo quasi adsignant, secundum (puta)
atrio, tum inpluuia circumeunt, nec cubiculis modo aut
exhedris, sed statuis etiam similibusque per ordinem com-
mittunt. Hoc facto, cum est repetenda memoria, incipiunt 5
ab initio loca haec recensere, et quod cuique crediderunt
reposcunt, ut eorum imagine admonentur. Ita, quamlibet
multa sint quorum meminisse oporteat, fiunt singula conexa
quodam choro, <nec> onerant coniungentes prioribus con-
sequentia solo ediscendi labore. Quod de domo dixi, et in 21.1
operibus publicis et in itinere longo et urbium ambitu et
picturis fieri [spieri] potest. Etiam fingere sibi has †imagines†
licet. Opus est ergo locis quae uel finguntur uel sumuntur,
<et> imaginibus uel simulacris, quae utique fingenda sunt. 5
Imagines uoco quibus ea quae ediscenda sunt notamus, ut,
quo modo Cicero dicit, locis pro cera, simulacris pro litteris
utamur. Illud quoque ad uerbum ponere optimum fuerit: 22.1
'locis est utendum multis, inlustribus, explicatis, modicis
interuallis: imaginibus autem agentibus, acribus, insignitis,
quae occurrere celeriterque percutere animum possint.' Quo
magis miror quo modo Metrodorus in XII signis per quae 5
sol meat trecenos et sexagenos inuenerit locos. Vanitas
nimirum fuit atque iactatio circa memoriam suam potius
arte quam natura gloriantis.
  Equidem haec ad quaedam prodesse non negauerim, ut 23.1
si rerum nomina multa per ordinem audita reddenda sint.
Namque in iis quae didicerunt locis ponunt res illas: men-
sam, ut hoc utar, in uestibulo et pulpitum in atrio et sic
cetera, deinde relegentes inueniunt ubi posuerunt. Et for- 24.1
sitan hoc sunt adiuti qui auctione dimissa quid cuique uendi-
dissent testibus argentariorum tabulis reddiderunt, quod
praestitisse Q. Hortensium dicunt. Minus idem proderit in
ediscendis quae orationis perpetuae erunt: nam et sensus 5
non eandem imaginem quam res habent, cum alterum fin-
gendum sit; et horum tamen utcumque commonet locus,
sicut sermonis alicuius habiti: uerborum contextus eadem
arte quo modo comprehendetur? Mitto quod quaedam 25.1
nullis simulacris significari possunt, ut certe coniunctiones.
Habeamus enim sane, ut qui notis scribunt, certas imagines
omnium et loca scilicet infinita, per quae uerba quot sunt in
quinque contra Verrem secundae actionis libris explicentur, 5
[ne] meminerimus etiam omnium quasi depositorum: nonne
impediri quoque dicendi cursum necesse est duplici memoriae
cura? Nam quo modo poterunt copulata fluere si propter 26.1
singula uerba ad singulas formas respiciendum erit? Qua
re et Charmadas et Scepsius de quo modo dixi Metrodorus,
quos Cicero dicit usos hac exercitatione, sibi habeant sua:
nos simpliciora tradamus. 5
  Si longior complectenda memoria fuerit oratio, proderit 27.1
per partes ediscere (laborat enim maxime onere); sed hae
partes non sint perexiguae, alioqui rursus multae erunt et
eam distringent atque concident. Nec utique certum im-
perauerim modum, sed maxime ut quisque finietur locus, 5
ni forte tam numerosus ut ipse quoque diuidi debeat. Dandi 28.1
sunt certi quidam termini, ut contextum uerborum, qui est
difficillimus, continua et crebra meditatio, partis deinceps
ipsas repetitus ordo coniungat. Non est inutile iis quae diffi-
cilius haereant aliquas adponere notas, quarum recordatio 5
commoneat et quasi excitet memoriam: nemo enim fere tam 29.1
infelix ut quod cuique loco signum destinauerit nesciat. At si
erit tardus ad hoc, eo quoque adhuc remedio utatur, ut ipsae
notae (hoc enim est ex illa arte non inutile) aptentur ad eos
qui excidunt sensus, ancora, ut supra proposui, si de naue 5
dicendum est, spiculum si de proelio. Multum enim signa 30.1
faciunt, et ex alia memoria uenit alia, ut cum tralatus anulus
uel alligatus commoneat nos cur id fecerimus. Haec magis
adhuc adstringunt qui memoriam ab aliquo simili trans-
ferunt ad id quod continendum est: ut in nominibus, si 5
Fabius forte sit tenendus, referamus ad illum Cunctatorem,
qui excidere non potest, aut ad aliquem amicum qui idem
uocetur. Quod est facilius in Apris et in Vrsis et Nasone aut 31.1
Crispo, ut id memoriae adfigatur unde sunt nomina. Origo
quoque aliquando declinatorum tenendi magis causa est, ut
in Cicerone, Verrio, Aurelio. Sed hoc miseri.
  Illud neminem non iuuabit, isdem quibus scripserit ceris 32.1
ediscere. Sequitur enim uestigiis quibusdam memoriam, et
uelut oculis intuetur non paginas modo sed uersus prope
ipsos, estque cum dicit similis legenti. Iam uero si litura aut
adiectio aliqua atque mutatio interueniat, signa sunt quae- 5
dam quae intuentes deerrare non possumus. Ista ratio, ut 33.1
est illi de qua primum locutus sum arti non dissimilis, ita, si
quid me experimenta docuerunt, et expeditior et potentior.
  Ediscere tacite (nam id quoque est quaesitum) erat opti-
mum <si> non subirent uelut otiosum animum plerumque 5
aliae cogitationes, propter quas excitandus est uoce, ut
duplici motu iuuetur memoria dicendi et audiendi. Sed haec
uox sit modica et magis murmur. Qui autem legente alio 34.1
ediscit in parte tardatur, quod acrior est oculorum quam
aurium sensus, in parte iuuari potest, quod, cum semel aut
bis audierit, continuo illi memoriam suam experiri licet et
cum legente contendere. Nam et alioqui id maxime facien- 5
dum est, ut nos subinde temptemus, quia continua lectio et
quae magis et quae minus haerent aequaliter transit. In ex- 35.1
periendo teneasne et maior intentio est et nihil superuacui
temporis perit quo etiam quae tenemus repeti solent: ita
sola quae exciderunt retractantur, ut crebra iteratione fir-
mentur, quamquam solent hoc ipso maxime haerere, quod 5
exciderunt. Illud ediscendo scribendoque commune est,
utrique plurimum conferre bonam ualetudinem, digestum
cibum, animum cogitationibus aliis liberum. Verum et in iis 36.1
quae scripsimus complectendis multum ualent et in iis quae
cogitamus continendis prope solae, excepta quae potentissima
est [et] exercitatione, diuisio et compositio. Nam qui recte
diuiserit, numquam poterit in rerum ordine errare: certa 37.1
sunt enim non solum in digerendis quaestionibus sed etiam
in exequendis, si modo recte dicimus, prima ac secunda et
deinceps, cohaeretque omnis rerum copulatio, ut ei nihil
neque subtrahi sine manifesto intellectu neque inseri possit. 5
An uero Scaeuola in lusu duodecim scriptorum, cum prior 38.1
calculum promouisset essetque uictus, dum rus tendit repe-
tito totius certaminis ordine, quo dato errasset recordatus,
rediit ad eum quocum luserat, isque ita factum esse confessus
est: minus idem ordo ualebit in oratione, praesertim totus 5
nostro arbitrio constitutus, cum tantum ille ualeat alternus?
Etiam quae bene composita erunt memoriam serie sua 39.1
ducent: nam sicut facilius uersus ediscimus quam prorsam
orationem, ita prorsae uincta quam dissoluta. Sic contigit
ut etiam quae ex tempore uidebantur effusa ad uerbum
repetita reddantur. Quod meae quoque memoriae medio- 5
critatem sequebatur, si quando interuentus aliquorum qui
hunc honorem mererentur iterare declamationis partem
coegisset. Nec est mendacio locus, saluis qui interfuerunt.
  Si quis tamen unam maximamque a me artem memoriae 40.1
quaerat, exercitatio est et labor: multa ediscere, multa cogi-
tare, et si fieri potest cotidie, potentissimum est: nihil aeque
uel augetur cura uel neglegentia intercidit. Quare et pueri 41.1
statim, ut praecepi, quam plurima ediscant, et quaecumque
aetas operam iuuandae studio memoriae dabit deuoret initio
taedium illud et scripta et lecta saepius reuoluendi et quasi
eundem cibum remandendi. Quod ipsum hoc fieri potest 5
leuius si pauca primum et quae odium non adferant coeperi-
mus ediscere, tum cotidie adicere singulos uersus, quorum
accessio labori sensum incrementi non adferat, in summam
ad infinitum usque perueniat, et poetica prius, tum ora-
torum, nouissime etiam solutiora numeris et magis ab usu 10
dicendi remota, qualia sunt iuris consultorum. Difficiliora 42.1
enim debent esse quae exercent quo sit leuius ipsum illud in
quod exercent, ut athletae ponderibus plumbeis adsuefa-
ciunt manus, quibus uacuis et nudis in certamine utendum
est. Non omittam etiam, quod cotidianis experimentis de- 5
prenditur, minime fidelem esse paulo tardioribus ingeniis
recentem memoriam. Mirum dictu est, nec in promptu ratio, 43.1
quantum nox interposita adferat firmitatis, siue requiescit
labor ille, cuius sibi ipsa fatigatio obstabat, siue maturatur
atque concoquitur, quae firmissima eius pars est, recordatio;
quae statim referri non poterant, contexuntur postera die, 5
confirmatque memoriam idem illud tempus quod esse in
causa solet obliuionis. Etiam illa praeuelox fere cito effluit, 44.1
et, uelut praesenti officio functa nihil in posterum debeat,
tamquam dimissa discedit. Nec est mirum magis haerere
animo quae diutius adfixa sint.
  Ex hac ingeniorum diuersitate nata dubitatio est, ad uer- 5
bum sit ediscendum dicturis, an uim modo rerum atque
ordinem complecti satis sit: de quo sine dubio non potest in
uniuersum pronuntiari. Nam si memoria suffragatur, tempus 45.1
non defuit, nulla me uelim syllaba effugiat (alioqui etiam
scribere sit superuacuum): idque praecipue a pueris optinen-
dum atque in hanc consuetudinem memoria exercitatione
redigenda, ne nobis discamus ignoscere. Ideoque et admoneri 5
et ad libellum respicere uitiosum, quod libertatem negle-
gentiae facit; nec quisquam se parum tenere iudicat quod
ne sibi excidat non timet. Inde interruptus actionis impetus 46.1
et resistens ac salebrosa oratio: et qui dicit ediscenti similis
etiam omnem bene scriptorum gratiam perdit, uel hoc ipso
quod scripsisse se confitetur. Memoria autem facit etiam
prompti ingeni famam, ut illa quae dicimus non domo attu- 5
lisse sed ibi protinus sumpsisse uideamur, quod et oratori et
ipsi causae plurimum confert: nam et magis miratur et minus 47.1
timet iudex quae non putat aduersus se praeparata. Idque
in actionibus inter praecipua seruandum est, ut quaedam
etiam quae optime uinximus uelut soluta enuntiemus, et
cogitantibus nonnumquam et dubitantibus similes quaerere 5
uideamur quae attulimus. Ergo quid sit optimum neminem 48.1
fugit. Si uero aut memoria natura durior erit aut non suffra-
gabitur tempus, etiam inutile erit ad omnia se uerba alligare,
cum obliuio unius eorum cuiuslibet aut deformem haesita-
tionem aut etiam silentium indicat, tutiusque multo compre- 5
hensis animo rebus ipsis libertatem sibi eloquendi relinquere.
Nam et inuitus perdit quisque id quod elegerat uerbum, nec 49.1
facile reponit aliud dum id quod scripserat quaerit. Sed ne
hoc quidem infirmae memoriae remedium est nisi in iis qui
sibi facultatem aliquam dicendi ex tempore parauerunt.
Quod si cui utrumque defuerit, huic omittere omnino totum 5
actionum laborem, ac si quid in litteris ualet ad scribendum
potius suadebo conuertere: sed haec rara infelicitas erit.
  Ceterum quantum natura studioque ualeat memoria uel 50.1
Themistocles testis, quem unum intra annum optime locu-
tum esse Persice constat, uel Mithridates, cui duas et uiginti
linguas, quot nationibus imperabat, traditur notas fuisse,
uel Crassus ille diues, qui cum Asiae praeesset quinque Graeci 5
sermonis differentias sic tenuit ut qua quisque apud eum
lingua postulasset eadem ius sibi redditum ferret, uel Cyrus,
quem omnium militum tenuisse creditum est nomina: quin 51.1
semel auditos quamlibet multos uersus protinus dicitur
reddidisse Theodectes. Dicebantur etiam nunc esse qui
facerent, sed mihi numquam ut ipse interessem contigit:
habenda tamen fides est uel in hoc, ut qui crediderit et speret. 5