Haec de grammatice, quam breuissime potui, non ut 1.10.1.1
omnia dicerem sectatus, quod infinitum erat, sed ut maxime
necessaria. Nunc de ceteris artibus quibus instituendos
priusquam rhetori tradantur pueros existimo strictim
subiungam, ut efficiatur orbis ille doctrinae, quem Graeci 5
encyclion paedian uocant. Nam isdem fere annis aliarum 2.1
quoque disciplinarum studia ingredienda sunt: quae quia et
ipsae artes sunt et esse perfectae sine orandi scientia possunt
nec rursus ad efficiendum oratorem satis ualent solae, an
sint huic operi necessariae quaeritur. Nam quid, inquiunt, 3.1
ad agendam causam dicendamue sententiam pertinet scire
quem ad modum in data linea constitui triangula aequis
lateribus possint? Aut quo melius uel defendet reum uel
reget consilia qui citharae sonos nominibus et spatiis dis- 5
tinxerit? Enumerent etiam fortasse multos quamlibet utiles 4.1
foro qui neque geometren audierint nec musicos nisi hac
communi uoluptate aurium intellegant. Quibus ego primum
hoc respondeo, quod M. Cicero scripto ad Brutum libro fre-
quentius testatur: non eum a nobis institui oratorem qui sit 5
aut fuerit, sed imaginem quandam concepisse nos animo
perfecti illius et nulla parte cessantis. Nam et sapientem for- 5.1
mantes eum qui sit futurus consummatus undique et, ut
dicunt, mortalis quidam deus non modo cognitione caelestium
uel mortalium putant instruendum, sed per quaedam parua
sane, si ipsa demum aestimes, ducunt, sicut exquisitas 5
interim ambiguitates: non quia κερατίναι aut κροκοδίλιναι
possint facere sapientem, sed quia illum ne in minimis qui-
dem oporteat falli. Similiter oratorem, qui debet esse sapiens, 6.1
non geometres faciet aut musicus quaeque his alia sub-
iungam, sed hae quoque artes ut sit consummatus iuuabunt:
nisi forte antidotus quidem atque alia quae oculis aut uul-
neribus medentur ex multis atque interim contrariis quoque 5
inter se effectibus componi uidemus, quorum ex diuersis fit
una illa mixtura quae nulli earum similis est ex quibus con-
stat, sed proprias uires ex omnibus sumit, et muta animalia 7.1
mellis illum inimitabilem humanae rationi saporem uario
florum ac sucorum genere perficiunt: nos mirabimur si oratio,
qua nihil praestantius homini dedit prouidentia, pluribus
artibus egeat, quae, etiam cum se non ostendunt in dicendo 5
nec proferunt, uim tamen occultam suggerunt et tacitae
quoque sentiuntur. 'Fuit aliquis sine iis disertus'. Sed ego 8.1
oratorem uolo. 'Non multum adiciunt'. Sed aeque non erit
totum cui uel parua deerunt; et optimum quidem hoc esse
conueniet: cuius etiamsi in arduo spes est, nos tamen prae-
cipiamus omnia, ut saltem plura fiant. Sed cur deficiat 5
animus? Natura enim perfectum oratorem esse non pro-
hibet, turpiterque desperatur quidquid fieri potest.
  Atque ego uel iudicio ueterum poteram esse contentus. 9.1
Nam quis ignorat musicen, ut de hac primum loquar, tantum
iam illis antiquis temporibus non studii modo uerum etiam
uenerationis habuisse ut idem musici et uates et sapientes
iudicarentur, mittam alios, Orpheus et Linus: quorum 5
utrumque dis genitum, alterum uero, quia rudes quoque
atque agrestes animos admiratione mulceret, non feras modo
sed saxa etiam siluasque duxisse posteritatis memoriae
traditum est. Itaque et Timagenes auctor est omnium in 10.1
litteris studiorum antiquissimam musicen extitisse, et testi-
monio sunt clarissimi poetae, apud quos inter regalia con-
uiuia laudes heroum ac deorum ad citharam canebantur.
Iopas uero ille Vergili nonne canit 5
    'errantem lunam solisque labores'
et cetera? Quibus certe palam confirmat auctor eminentissi-
mus musicen cum diuinarum etiam rerum cognitione esse
coniunctam. Quod si datur, erit etiam oratori necessaria, si 11.1
quidem, ut diximus, haec quoque pars, quae ab oratoribus
relicta a philosophis est occupata, nostri operis fuit ac sine
omnium talium scientia non potest esse perfecta eloquentia.
Atqui claros nomine sapientiae uiros nemo dubitauerit stu- 12.1
diosos musices fuisse, cum Pythagoras atque eum secuti
acceptam sine dubio antiquitus opinionem uulgauerint mun-
dum ipsum ratione esse compositum, quam postea sit lyra
imitata, nec illa modo contenti dissimilium concordia, quam 5
uocant harmonian, sonum quoque his motibus dederint.
Nam Plato cum in aliis quibusdam tum praecipue in Timaeo 13.1
ne intellegi quidem nisi ab iis qui hanc quoque partem
disciplinae diligenter perceperint potest. De philosophis
loquor, quorum fons ipse Socrates iam senex institui lyra
non erubescebat? Duces maximos et fidibus et tibiis cecinisse 14.1
traditum, exercitus Lacedaemoniorum musicis accensos
modis. Quid autem aliud in nostris legionibus cornua ac
tubae faciunt? Quorum concentus quanto est uehementior,
tantum Romana in bellis gloria ceteris praestat. Non igitur 15.1
frustra Plato ciuili uiro, quem πολιτικόν uocat, necessariam
musicen credidit, et eius sectae, quae aliis seuerissima, aliis
asperrima uidetur, principes in hac fuere sententia, ut existi-
marent sapientium aliquos nonnullam operam his studiis 5
accommodaturos, et Lycurgus, durissimarum Lacedaemoniis
legum auctor, musices disciplinam probauit. Atque eam 16.1
natura ipsa uidetur ad tolerandos facilius labores uelut
muneri nobis dedisse, si quidem et remigem cantus hortatur;
nec solum in iis operibus in quibus plurium conatus prae-
eunte aliqua iucunda uoce conspirat, sed etiam singulorum 5
fatigatio quamlibet se rudi modulatione solatur. Laudem 17.1
adhuc dicere artis pulcherrimae uideor, nondum eam tamen
oratori coniungere. Transeamus igitur id quoque, quod gram-
matice quondam ac musice iunctae fuerunt: si quidem
Archytas atque Euenus etiam subiectam grammaticen musi- 5
cae putauerunt, et eosdem utriusque rei praeceptores fuisse
cum Sophron ostendit, mimorum quidem scriptor, sed quem
Plato adeo probauit ut suppositos capiti libros eius cum
moreretur habuisse credatur, tum Eupolis, apud quem 18.1
Prodamus et musicen et litteras docet et Maricas, qui est
Hyperbolus, nihil se ex musice scire nisi litteras confitetur.
Aristophanes quoque non uno libro sic institui pueros antiqui-
tus solitos esse demonstrat, et apud Menandrum in Hypo- 5
bolimaeo senex, qui reposcenti filium patri uelut rationem
inpendiorum quae in educationem contulerit exponens psaltis
se et geometris multa dicit dedisse. Vnde etiam ille mos, ut 19.1
in conuiuiis post cenam circumferretur lyra, cuius cum se
imperitum Themistocles confessus esset, ut uerbis Ciceronis
utar, 'est habitus indoctior'. Sed ueterum quoque Roma- 20.1
norum epulis fides ac tibias adhibere moris fuit: uersus quoque
Saliorum habent carmen. Quae cum omnia sint a Numa rege
instituta, faciunt manifestum ne illis quidem qui rudes ac
bellicosi uidentur curam musices, quantam illa recipiebat 5
aetas, defuisse. Denique in prouerbium usque Graecorum 21.1
celebratum est indoctos a Musis atque a Gratiis abesse.
  Verum quid ex ea proprie petat futurus orator disseramus. 22.1
Numeros musice duplices habet, in uocibus et in corpore:
utriusque enim rei aptus quidam modus desideratur. Vocis
rationem Aristoxenus musicus diuidit in ῥυθμόν et μέλος,
quorum alterum modulatione, alterum canore ac sonis con- 5
stat. Num igitur non haec omnia oratori necessaria? Quorum
unum ad gestum, alterum ad conlocationem uerborum, ter-
tium ad flexus uocis, qui sunt in agendo quoque plurimi,
pertinet: nisi forte in carminibus tantum et in canticis exi- 23.1
gitur structura quaedam et inoffensa copulatio uocum, in
agendo superuacua est, aut non compositio et sonus in ora-
tione quoque uarie pro rerum modo adhibetur sicut in
musice. Namque et uoce et modulatione grandia elate, 24.1
iucunda dulciter, moderata leniter canit totaque arte con-
sentit cum eorum quae dicuntur adfectibus. Atqui in orando 25.1
quoque intentio uocis, remissio, flexus pertinet ad mouendos
audientium adfectus, aliaque et conlocationis et uocis, ut
eodem utar uerbo, modulatione concitationem iudicis, alia
misericordiam petimus, cum etiam organis, quibus sermo 5
exprimi non potest, adfici animos in diuersum habitum sen-
tiamus. Corporis quoque aptus et decens motus, qui dicitur 26.1
εὐρυθμία, et est necessarius nec aliunde peti potest: in quo
pars actionis non minima consistit, qua de re sepositus nobis
est locus. Age, non habebit in primis curam uocis orator? 27.1
Quid tam musices proprium? Sed ne haec quidem praesu-
menda pars est: uno interim contenti simus exemplo C.
Gracchi, praecipui suorum temporum oratoris, cui contio-
nanti consistens post eum musicus fistula, quam tonarion 5
uocant, modos quibus deberet intendi ministrabat; haec ei 28.1
cura inter turbidissimas actiones uel terrenti optimates uel
iam timenti fuit. Libet propter quosdam imperitiores, etiam
'crassiore', ut uocant, 'Musa', dubitationem huius utilitatis
eximere. Nam poetas certe legendos oratori futuro conces- 29.1
serint: num igitur hi sine musice? Ac si quis tam caecus
animi est ut de aliis dubitet, illos certe qui carmina ad lyram
composuerunt. Haec diutius forent dicenda si hoc studium
uelut nouum praeciperem. Cum uero antiquitus usque a 30.1
Chirone atque Achille ad nostra tempora apud omnis, qui
modo legitimam disciplinam non sint perosi, durauerit, non
est committendum ut illa dubia faciam defensionis sollici-
tudine. Quamuis autem satis iam ex ipsis quibus sum modo 31.1
usus exemplis credam esse manifestum quae mihi et quate-
nus musice placeat, apertius tamen profitendum puto non
hanc a me praecipi quae nunc in scaenis effeminata et in-
pudicis modis fracta non ex parte minima si quid in nobis 5
uirilis roboris manebat excidit, sed qua laudes fortium cane-
bantur quaque ipsi fortes canebant: nec psalteria et spadicas,
etiam uirginibus probis recusanda, sed cognitionem rationis,
quae ad mouendos leniendosque adfectus plurimum ualet.
Nam et Pythagoran accepimus concitatos ad uim pudicae 32.1
domui adferendam iuuenes iussa mutare in spondium modos
tibicina composuisse, et Chrysippus etiam nutricum illi
quae adhibetur infantibus adlectationi suum quoddam car-
men adsignat. Est etiam non inerudite ad declamandum ficta 5
materia, in qua ponitur tibicen, qui sacrificanti Phrygium
cecinerat, acto illo in insaniam et per praecipitia delato 33.1
accusari quod causa mortis extiterit: quae si dici debet ab
oratore nec dici citra scientiam musices potest, quomodo non
hanc quoque artem necessariam esse operi nostro uel inique
consentient? 5
  In geometria partem fatentur esse utilem teneris aetati- 34.1
bus: agitari namque animos et acui ingenia et celeritatem
percipiendi uenire inde concedunt, sed prodesse eam non, ut
ceteras artis, cum perceptae sint sed cum discatur existi-
mant. Id uulgaris opinio est: nec sine causa summi uiri etiam 35.1
inpensam huic scientiae operam dederunt. Nam cum sit
geometria diuisa in numeros atque formas, numerorum
quidem notitia non oratori modo sed cuicumque primis
saltem litteris erudito necessaria est. In causis uero uel fre- 5
quentissime uersari solet: in quibus actor, non dico si circa
summas trepidat, sed si digitorum saltem incerto aut inde-
coro gestu a computatione dissentit, iudicatur indoctus. Illa 36.1
uero linearis ratio et ipsa quidem cadit frequenter in causas
(nam de terminis mensurisque sunt lites), sed habet maiorem
quandam aliam cum arte oratoria cognationem. Iam primum 37.1
ordo est geometriae necessarius: nonne et eloquentiae? Ex
prioribus geometria probat insequentia et certis incerta:
nonne id in dicendo facimus? Quid? illa propositarum quaes-
tionum conclusio non fere tota constat syllogismis? Propter 5
quod pluris inuenias qui dialecticae similem quam qui rhe-
toricae fateantur hanc artem. Verum et orator, etiamsi raro,
non tamen numquam probabit dialectice. Nam et syllogismis 38.1
si res poscet utetur, et certe enthymemate, qui rhetoricus
est syllogismus. Denique probationum quae sunt potentissi-
mae grammicae apodixis uulgo dicuntur: quid autem magis
oratio quam probationem petit? Falsa quoque ueris similia 39.1
geometria ratione deprendit. Fit hoc et in numeris per
quasdam quas pseudographias uocant, quibus pueri ludere
solebamus. Sed alia maiora sunt. Nam quis non ita proponenti
credat: 'quorum locorum extremae lineae eandem mensuram 5
colligunt, eorum spatium quoque quod iis lineis continetur
par sit necesse est?' At id falsum est: nam plurimum refert 40.1
cuius sit formae ille circumitus, reprehensique a geometris
sunt historici qui magnitudinem insularum satis significari
nauigationis ambitu crediderunt. Nam ut quaeque forma
perfectissima, ita capacissima est. Ideoque illa circumcurrens 41.1
linea, si efficiet orbem, quae forma est in planis maxime
perfecta, amplius spatium complectetur quam si quadratum
paribus oris efficiat, rursus quadrata triangulis, triangula
ipsa plus aequis lateribus quam inaequalibus. Sed alia for- 42.1
sitan obscuriora: nos facillimum etiam imperitis sequamur
experimentum. Iugeri mensuram ducentos et quadraginta
longitudinis pedes esse dimidioque in latitudinem patere non
fere quisquam est qui ignoret, et qui sit circumitus et quan- 5
tum campi cludat colligere expeditum. At centeni et octo- 43.1
geni in quamque partem pedes idem spatium extremitatis
sed multo amplius clusae quattuor lineis areae faciunt. Id
si computare quem piget, breuioribus numeris idem discat.
Nam deni in quadram pedes quadraginta per oram, intra 5
centum erunt. At si quini deni per latera, quini in fronte sint,
ex illo quod amplectuntur quartam deducent eodem circum-
ductu. Si uero porrecti utrimque undeuiceni singulis distent, 44.1
non plures intus quadratos habebunt quam per quot longi-
tudo ducetur: quae circumibit autem linea eiusdem spatii
erit cuius ea quae centum continet. Ita quidquid formae
quadrati detraxeris, amplitudini quoque peribit. Ergo etiam 45.1
id fieri potest, ut maiore circumitu minor loci amplitudo
cludatur. Haec in planis; nam in collibus uallibusque etiam
imperito patet plus soli esse quam caeli. Quid quod se eadem 46.1
geometria tollit ad rationem usque mundi? In qua, cum
siderum certos constitutosque cursus numeris docet, disci-
mus nihil esse inordinatum atque fortuitum: quod ipsum
nonnumquam pertinere ad oratorem potest. An uero, cum 47.1
Pericles Athenienses solis obscuratione territos redditis eius
rei causis metu liberauit, aut cum Sulpicius ille Gallus in
exercitu L. Pauli de lunae defectione disseruit, ne uelut pro-
digio diuinitus facto militum animi terrerentur, non uidetur 5
esse usus oratoris officio? Quod si Nicias in Sicilia scisset, 48.1
non eodem confusus metu pulcherrimum Atheniensium exer-
citum perdidisset: sicut Dion, cum ad destruendam Dionysi
tyrannidem uenit, non est tali casu deterritus. Sint extra
licet usus bellici transeamusque quod Archimedes unus ob- 5
sidionem Syracusarum in longius traxit, illud utique iam 49.1
proprium ad efficiendum quod intendimus, plurimas quae-
stiones, quibus difficilior alia ratione explicatio est, ut de
ratione uidendi, de sectione <in> infinitum, de celeritate
augenda, linearibus illis probationibus solui solere: ut, si est 5
oratori, quod proximus demonstrabit liber, de omnibus re-
bus dicendum, nullo modo sine geometria esse possit orator.