LIBER NONVS
  Cum sit proximo libro de tropis dictum, sequitur per- 9.1.1.1
tinens ad figuras (quae schemata Graece uocantur) locus
ipsa rei natura coniunctus superiori. Nam plerique has
tropos esse existimauerunt, quia, siue ex hoc duxerint 2.1
nomen, quod sint formati quodam modo, siue ex eo, quod
uertant orationem, unde et motus dicuntur, fatendum erit
esse utrumque eorum etiam in figuris. Vsus quoque est
idem: nam et uim rebus adiciunt et gratiam praestant. Nec 5
desunt qui tropis figurarum nomen imponant, quorum est
C. Artorius Proculus. Quin adeo similitudo manifesta est ut 3.1
ea discernere non sit in promptu. Nam quo modo quaedam
in his species plane distant, manente tamen generaliter illa
societate, quod utraque res a derecta et simplici ratione cum
aliqua dicendi uirtute deflectitur: ita quaedam perquam 5
tenui limite diuiduntur, ut cum ironia tam inter figuras sen-
tentiae quam inter tropos reperiatur, περίφρασιν autem et
ὑπέρβατον et ὀνοματοποιίαν clari quoque auctores figuras uer-
borum potius quam tropos dixerint.
  Quo magis signanda est utriusque rei differentia. Est igi- 4.1
tur tropos sermo a naturali et principali significatione tra-
latus ad aliam ornandae orationis gratia, uel, ut plerique
grammatici finiunt, dictio ab eo loco in quo propria est
tralata in eum in quo propria non est: 'figura', sicut nomine 5
ipso patet, conformatio quaedam orationis remota a com-
muni et primum se offerente ratione. Quare in tropis ponun- 5.1
tur uerba alia pro aliis, ut in μεταφορᾷ, μετωνυμίᾳ, ἀντονομασίᾳ,
μεταλήμψει, συνεκδοχῇ, καταχρήσει, ἀλληγορίᾳ, plerumque
ὑπερβολῇ: namque et rebus fit et uerbis. Ὀνοματοποιία fictio
est nominis: ergo hoc quoque pro aliis ponitur, quibus usuri 5
fuimus si illud non fingeremus. Περίφρασις, etiam si frequen- 6.1
ter et id ipsum in cuius locum adsumitur nomen complecti
solet, utitur tamen pluribus pro uno. Ἐπίθετον, quoniam
plerumque habet antonomasiae partem, coniunctione eius
fit tropos. In hyperbato commutatio est ordinis, ideoque 5
multi tropis hoc genus eximunt: transfert tamen uerbum
aut partem eius a suo loco in alienum. Horum nihil in figuras 7.1
cadit: nam et propriis uerbis et ordine conlocatis figura fieri
potest. Quo modo autem ironia alia sit tropi, alia schematos,
suo loco reddam: nomen enim fateor esse commune. Haec
scio quam multiplicem habeant quamque scrupulosam dis- 5
putationem, sed ea non pertinet ad praesens meum proposi-
tum. Nihil enim refert quo modo appelletur utrumlibet
eorum, si quid orationi prosit apparet: nec mutatur uoca-
bulis uis rerum. Et sicut homines, si aliud acceperunt quam 8.1
quod habuerant nomen, idem sunt tamen, ita haec de quibus
loquimur, siue tropi siue figurae dicentur, idem efficient.
Non enim nominibus prosunt sed effectibus, ut statum
coniecturalem an infitialem an facti an de substantia 5
nominemus nihil interest, dum idem quaeri sciamus. Opti- 9.1
mum ergo in his sequi maxime recepta, et rem ipsam, quo-
cumque appellabitur modo, intellegi. Illud tamen notandum,
coire frequenter in easdem sententias et tropon et figuram:
tam enim tralatis uerbis quam propriis figuratur oratio. 5
  Est autem non mediocris inter auctores dissensio et quae 10.1
uis nominis eius et quot genera et quae quam multaeque sint
species. Quare primum intuendum est quid accipere debea-
mus figuram. Nam duobus modis dicitur: uno qualiscumque
forma sententiae, sicut in corporibus, quibus, quoquo modo 5
sunt composita, utique habitus est aliquis: altero, quo 11.1
proprie schema dicitur, in sensu uel sermone aliqua a uulgari
et simplici specie cum ratione mutatio, sicut nos sedemus,
incumbimus, respicimus. Itaque cum in eosdem casus aut
tempora aut numeros aut etiam pedes continuo quis aut 5
certe nimium frequenter incurrit, praecipere solemus uarian-
das figuras esse uitandae similitudinis gratia: in quo ita 12.1
loquimur tamquam omnis sermo habeat figuram. Itemque
eadem figura dicitur 'cursitare' qua 'lectitare', id est eadem
ratione declinari. Quare illo intellectu priore et communi
nihil non figuratum est. Quo si contenti sumus, non inmerito 5
Apollodorus, si tradenti Caecilio credimus, incomprensibilia
partis huius praecepta existimauit. Sed si habitus quidam 13.1
et quasi gestus sic appellandi sunt, id demum hoc loco accipi
schema oportebit quod sit a simplici atque in promptu posito
dicendi modo poetice uel oratorie mutatum. Sic enim uerum
erit aliam esse orationem ἀσχημάτιστον, id est carentem 5
figuris, quod uitium non inter minima est, aliam ἐσχηματισ-
μένην, id est figuratam. Verum id ipsum anguste Zoilus ter- 14.1
minauit, qui id solum putauerit schema quo aliud simulatur
dici quam dicitur, quod sane uulgo quoque sic accipi scio:
unde et figuratae controuersiae quaedam, de quibus post
paulo dicam, uocantur. Ergo figura sit arte aliqua nouata 5
forma dicendi.
  Genus eius unum quidam putauerunt, in hoc ipso diuersas 15.1
opiniones secuti. Nam hi, quia uerborum mutatio sensus
quoque uerteret, omnis figuras in uerbis esse dixerunt, illi,
quia uerba rebus accommodarentur, omnis in sensibus.
Quarum utraque manifesta cauillatio est. Nam et eadem 16.1
dici solent aliter atque aliter manetque sensus elocutione
mutata, et figura sententiae plures habere uerborum figuras
potest. Illa est enim posita in concipienda cogitatione, haec
in enuntianda, sed frequentissime coeunt, ut in hoc: 'iam, 5
iam, Dolabella, neque me tui neque tuorum liberum—':
nam oratio a iudice auersa in sententia, 'iam iam' et 'liber-
um' in uerbis sunt schemata.
  Inter plurimos enim, quod sciam, consensum est duas eius 17.1
esse partes, διανοίας, id est mentis uel sensus uel sententi-
arum (nam his omnibus modis dictum est), et λέξεως, id est
uerborum uel dictionis uel elocutionis uel sermonis uel ora-
tionis: nam et uariatur et nihil refert. Cornelius tamen Cel- 18.1
sus adicit uerbis et sententiis figuras colorum, nimia profecto
nouitatis cupiditate ductus. Nam quis ignorasse eruditum
alioqui uirum credat colores et sententias sensus esse? Quare
sicut omnem orationem, ita figuras quoque uersari necesse 5
est in sensu et in uerbis.
  Vt uero natura prius est concipere animo res quam enun- 19.1
tiare, ita de iis figuris ante est loquendum quae ad mentem
pertinent: quarum quidem utilitas cum magna tum multi-
plex in nullo non orationis opere uel clarissime lucet. Nam
etsi minime uidetur pertinere ad probationem qua figura 5
quidque dicatur, facit tamen credibilia quae dicimus, et in
animos iudicum qua non obseruatur inrepit. Namque ut in 20.1
armorum certamine aduersos ictus et rectas ac simplices
manus cum uidere tum etiam cauere ac propulsare facile est,
auersae tectaeque minus sunt obseruabiles, et aliud osten-
disse quam petas artis est: sic oratio, quae astu caret, pondere 5
modo et inpulsu proeliatur, simulanti uariantique cona-
tus in latera atque in terga incurrere datur et arma auocare
et uelut nutu fallere. Iam uero adfectus nihil magis ducit. 21.1
Nam si frons, oculi, manus multum ad motum animorum
ualent, quanto plus orationis ipsius uultus ad id quod efficere
tendimus compositus? Plurimum tamen ad commenda-
tionem facit, siue in conciliandis agentis moribus siue ad 5
promerendum actioni fauorem siue ad leuandum uarietate
fastidium siue ad quaedam uel decentius indicanda uel
tutius.
  Sed antequam quae cuique rei figura conueniat ostendo, 22.1
dicendum est nequaquam eas esse tam multas quam sint a
quibusdam constitutae: neque enim me mouent nomina illa,
quae fingere utique Graecis promptissimum est. Ante omnia 23.1
igitur illi qui totidem figuras putant quot adfectus repudian-
di, non quia adfectus non sit quaedam qualitas mentis, sed
quia figura, quam non communiter sed proprie nominamus,
non sit simplex rei cuiuscumque enuntiatio. Quapropter in 5
dicendo irasci dolere misereri timere confidere contemnere
non sunt figurae, non magis quam suadere minari rogare
excusare. Sed fallit parum diligenter intuentes quod 24.1
inueniunt in omnibus iis locis figuras et earum exempla ex
orationibus excerpunt: neque enim pars ulla dicendi est quae
non recipere eas possit. Sed aliud est admittere figuram,
aliud figuram esse: neque enim uerebor explicandae rei gratia 5
frequentiorem eiusdem nominis repetitionem. Quare dabunt 25.1
mihi aliquam in irascente deprecante miserante figuram;
scio: sed non ideo irasci, misereri, deprecari figura erit.
Cicero quidem omnia orationis lumina in hunc locum con-
gerit, mediam quandam, ut arbitror, secutus uiam: ut neque 5
omnis sermo schema iudicaretur neque ea sola quae haberent
aliquam remotam ab usu communi fictionem, sed quae essent
clarissima et ad mouendum auditorem ualerent plurimum:
quem duobus ab eo libris tractatum locum ad litteram
subieci, ne fraudarem legentes iudicio maximi auctoris. 10
  In tertio de Oratore ita scriptum est: 'In perpetua autem 26.1
oratione, cum et coniunctionis leuitatem et numerorum
quam dixi rationem tenuerimus, tum est quasi luminibus
distinguenda et frequentanda omnis oratio sententiarum
atque uerborum. Nam et commoratio una in re permultum 27.1
mouet et inlustris explanatio rerumque quasi gerantur sub
aspectum paene subiectio, quae in exponenda re plurimum
ualet, ad inlustrandum id quod exponitur, et ad amplifican-
dum, ut iis qui audient illud quod augebimus, quantum 5
efficere oratio poterit, tantum esse uideatur: et huic con- 28.1
traria saepe percursio est et plus ad intellegendum quam
dixeris significatio et distincte concisa breuitas et extenua-
tio, et huic adiuncta inlusio, a praeceptis Caesaris non ab-
horrens, et ab re digressio, in qua cum fuerit delectatio, tum 5
reditus ad rem aptus et concinens esse debebit: propositio-
que quid sis dicturus et ab eo quod est dictum seiunctio et
reditus ad propositum et iteratio et rationis apta conclusio:
tum augendi minuendiue causa ueritatis supralatio atque 29.1
traiectio, et rogatio atque huic finitima quasi percontatio
expositioque sententiae suae: tum illa, quae maxime quasi
inrepit in hominum mentes, alia dicentis ac significantis
dissimulatio, quae est periucunda cum [in] orationis non con- 5
tentione sed sermone tractatur: deinde dubitatio, tum distri- 30.1
butio, tum correctio uel ante uel post quam dixeris, uel cum
aliquid a te ipso reicias. Praemunitio etiam est ad id quod
adgrediare, et traiectio in alium: communicatio, quae est
quasi cum iis ipsis apud quos dicas deliberatio: morum ac 5
uitae imitatio uel in personis uel sine illis, magnum quoddam
ornamentum orationis et aptum ad animos conciliandos uel
maxime, saepe autem etiam ad commouendos: personarum 31.1
ficta inductio, uel grauissimum lumen augendi: descriptio,
erroris inductio, ad hilaritatem inpulsio, anteoccupatio: tum
duo illa quae maxime mouent, similitudo et exemplum:
digestio, interpellatio, contentio, reticentia, commendatio: 5
uox quaedam libera atque etiam effrenatior augendi causa, 32.1
iracundia, obiurgatio, promissio, deprecatio, obsecratio,
declinatio breuis a proposito, non ut superior illa digressio,
purgatio, conciliatio, laesio, optatio atque execratio. His fere 33.1
luminibus inlustrant orationem sententiae. Orationis autem
ipsius tamquam armorum est uel ad usum comminatio
et quasi petitio uel ad uenustatem ipsa tractatio. Nam et
geminatio uerborum habet interdum uim, leporem alias, et 5
paulum inmutatum uerbum atque deflexum, et eiusdem
uerbi crebra tum a primo repetitio, tum in extremum con-
uersio, et in eadem uerba impetus et concursio, et adiunctio
et progressio, et eiusdem uerbi crebrius positi quaedam
distinctio, et reuocatio uerbi, et illa quae similiter desinunt aut 10
quae cadunt similiter aut quae paribus paria referuntur aut
quae sunt inter se similia. Est etiam gradatio quaedam et 34.1
conuersio et uerborum concinna transgressio et contrarium
et dissolutum et declinatio <et> reprehensio et exclamatio et
inminutio et quod in multis casibus ponitur et quod de sin-
gulis rebus propositis ductum refertur ad singula, et ad pro- 5
positum subiecta ratio et item in distributis supposita ratio,
et permissio et rursus alia dubitatio et inprouisum quiddam, et 35.1
dinumeratio et alia correctio et dissipatio, et continuatum
et interruptum, et imago et sibi ipsi responsio et inmutatio
et diiunctio et ordo et relatio et digressio et circumscriptio.
Haec enim sunt fere atque horum similia, uel plura etiam 36.1
esse possunt, quae sententiis orationem uerborumque con-
formationibus inluminent.'
  Eadem sunt in Oratore plurima, non omnia tamen et
paulo magis distincta, quia post orationis et sententiarum 5
figuras tertium quendam subiecit locum ad alias, ut ipse
ait, quasi uirtutes dicendi pertinentem: 'Et reliqua ex con- 37.1
locatione uerborum quae sumuntur quasi lumina magnum
adferunt ornatum orationi. Sunt enim similia illis quae in
amplo ornatu scaenae aut fori appellantur insignia, non quia
sola ornent, sed quod excellant. Eadem ratio est horum, quae 38.1
sunt orationis lumina et quodam modo insignia, cum aut
duplicantur iteranturque uerba aut breuiter commutata
ponuntur, aut ab eodem uerbo ducitur saepius oratio aut in
idem conicitur aut utrumque, aut adiungitur idem iteratum 5
aut idem ad extremum refertur, aut continenter unum uer-
bum non eadem sententia ponitur, aut cum similiter uel 39.1
cadunt uerba uel desinunt, aut multis modis contrariis re-
lata contraria, aut cum gradatim sursum uersum reditur, aut
cum demptis coniunctionibus dissolute plura dicuntur, aut
cum aliquid praetereuntes cur id faciamus ostendimus, 5
aut cum corrigimus nosmet ipsos quasi reprehendentes, aut
si est aliqua exclamatio uel admirationis uel questionis, aut
cum eiusdem nominis casus saepius commutantur. Senten- 40.1
tiarum ornamenta maiora sunt: quibus quia frequentissime
Demosthenes utatur, sunt qui putent idcirco eius eloquen-
tiam maxime esse laudabilem. Et uero nullus fere ab eo
locus sine quadam conformatione sententiae dicitur, nec 5
quicquam est aliud dicere nisi omnes aut certe plerasque
aliqua specie inluminare sententias. Quas cum tu optume, 41.1
Brute, teneas, quid attinet nominibus uti aut exemplis?
Tantum modo notetur locus. Sic igitur dicet ille quem expeti-
mus ut uerset saepe multis modis eadem et in una re haereat
in eademque commoretur sententia: saepe etiam ut extenuet 42.1
aliquid, saepe ut inrideat, ut declinet a proposito deflectat-
que sententiam, ut proponat quid dicturus sit, ut, cum
transegerit iam aliquid, definiat, ut se ipse reuocet, ut quod
dixerit iteret, ut argumentum ratione concludat, ut interro- 5
gando urgeat, ut rursus quasi ad interrogata sibi ipse respon-
deat, ut contra ac dicat accipi et sentiri uelit, ut addubitet 43.1
quid potius aut quo modo dicat, ut diuidat in partis, ut
aliquid relinquat et neglegat, ut ante praemuniat, ut in eo
ipso in quo reprehendatur culpam in aduersarium conferat,
ut saepe cum iis qui audiunt, nonnumquam etiam cum ad- 44.1
uersario quasi deliberet, ut hominum mores sermonesque
describat, ut muta quaedam loquentia inducat, ut ab eo
quod agitur auertat animos, ut saepe in hilaritatem risumue
conuertat, ut ante occupet quod uideat opponi, ut comparet 5
similitudines, ut utatur exemplis, ut aliud alii tribuens dis-
pertiat, ut interpellatorem coerceat, ut aliquid reticere se
dicat, ut denuntiet quid caueant, ut liberius quid audeat, ut
irascatur etiam, ut obiurget aliquando, ut deprecetur, ut
supplicet, ut medeatur, ut a proposito declinet aliquantum, 10
ut optet, ut execretur, ut fiat iis apud quos dicet familiaris.
Atque alias etiam dicendi quasi uirtutes sequetur: breuita- 45.1
tem si res petet, saepe etiam rem dicendo subiciet oculis,
saepe supra feret quam fieri possit: significatio saepe erit
maior quam oratio, saepe hilaritas, saepe uitae naturarum-
que imitatio. Hoc in genere (nam quasi siluam uides) omnis 5
eluceat oportet eloquentiae magnitudo.'