| Duo testamenta | |
| Testamenta ultima rata sint. Intestatorum sine liberis mor- | 308.pr.1 |
| tuorum bona proximi teneant. Quidam primo testamento instituit | |
| heredem amicum, secundo facto alterum. Decessit. Posterius testamen- | |
| tum damnatum est. Ambigunt de bonis priore testamento heres scriptus | |
| et propinqui. | 5 |
| DECLAMATIO | |
| Et in more civitatis et in legibus positum est ut, quotiens fieri potuerit, | 1.1 |
| defunctorum testamento stetur, idque non mediocri ratione. Neque | |
| enim aliud videtur solacium mortis quam voluntas ultra mortem; alioqui | |
| potest grave videri etiam ipsum patrimonium, si non integram legem | |
| habet, ut, cum omne ius nobis in id permittatur viventibus, auferatur mo- | 5 |
| rientibus. Proximum locum a testamentis habent propinqui, et ita, si in- | 2.1 |
| testatus quis ac sine liberis decesserit: non quoniam utique iustum sit ad | |
| hos pervenire bona defunctorum, sed quoniam relicta et velut in medio | |
| posita nulli propius videntur contingere. Nihil est ergo quod nos onerare | |
| temptent nomine isto propinquitatis, iactatione sanguinis et naturae | 5 |
| homines binis iam tabulis exheredati. Et sane quotiens quaestio iuris est | 3.1 |
| certi et a maioribus constituti, nihil necesse est laudare leges quibus | |
| utimur et ad quas vobis iudicandum est. | |
| Quaestio igitur totius causae nostrae, ut opinor, in eo consistit, an | 4.1 |
| amicus meus intestatus decesserit. In qua parte delector nihil tam | |
| obscure, nihil tam clam esse factum ut nobis probandum sit. Interrogo | 5.1 |
| vos igitur, propinqui, an hic quem intestatum decessisse dicitis scripserit | |
| aliquando testamentum. Interrogo vos an hae tabulae quae ex parte | |
| nostra proferuntur testati sint. Intellegitisne signum? An omni iure | |
| conscriptas [vel] tabulas soletis damnare? Non id agunt, ut non fecerit | 6.1 |
| testamentum, sed intestatum volunt videri eum quia non semel fecerit. | |
| 'Scripsit' inquit 'et alteras tabulas.' Apparet quam noluerit intestatus | |
| mori. Neque ego negaverim non uno genere fieri intestatos: aut enim is | 7.1 |
| est intestatus qui non scripsit omnino testamentum, aut qui id scripsit | |
| quod valere non possit. Vos eligite quem velitis esse intestatum: si eum | |
| qui non scripsit, non est hic cuius de bonis agitur (bis enim scripsit); si | |
| eum videri vultis intestatum qui vitiosum scripserit testamentum, hoc | 5 |
| confiteamini necesse est, vitiosum testamentum esse pro non scripto. | |
| Hoc igitur supremum quaero sitne testamentum. Si confitemini esse | 8.1 |
| testamentum, non potest videri intestatus decessisse; si non est testamen- | |
| tum (sicut non est, quia non iure factum est), nihil obstare priori potest. | |
| Venio nunc ad meam legem: 'testamenta ultima rata sint.' Habet sine | 9.1 |
| dubio, si verba tantum ipsa intueri velimus, hoc ius occasionem brevem | |
| calumniae. Quid si enim unum aliquis scripserit testamentum? Potest | |
| videri non ultimum quod magis iure primum dixerimus. Sed quemad- | |
| modum inter plurima testamenta ultimum valere oportet, ita haec | 5 |
| manifesta legis voluntas est, ut id testamentum valeat post quod nullum | |
| testamentum est. Neque est incredibile sine dubio, etiam ante hoc | 10.1 |
| testamentum quo ego heres factus sum, scripsisse illum alia testamenta, | |
| hominem frequenter hoc facientem. Ita et ultimum videri potest si post | |
| alia scriptum est, et si primum scriptum est, quia nullum tamen est quod | |
| vincat et potentius sit postea <factum>, pro ultimo habendum est. | 5 |
| Sublatum dicunt prius testamentum posteriore testamento; neque | 11.1 |
| ego infitior, si iure factum est testamentum, hoc est, si testamentum | |
| est, potentissimam esse defuncti proximam quamque voluntatem. Sed | |
| nego ullum postea factum testamentum. Quid est enim testamentum? | 12.1 |
| Ut opinor, voluntas defuncti consignata iure legibusque civitatis. Non | |
| dixerim ego testamentum cui numerus signatorum deest, non dixerim | |
| testamentum cui libripens et emptor familiae et cetera iuri necessaria: | |
| tabulae erunt fortasse et scriptum erit. Et hoc, ut paulo ante dicebam, | 5 |
| vestra quoque manifestum confessione est non esse †velud† testamen- | |
| tum: facto enim illo dicitis propinquum vestrum intestatum fuisse. Hoc | 13.1 |
| propius colligamus. Putemus enim factum esse unum hoc testamentum | |
| quod damnastis: num dubium erit quin ad vos bona pertinuerint tamquam | |
| intestati, id est, quin ita heredes futuri fueritis tamquam ille omnino | |
| testamentum non fecisset? Quod si hoc pro non facto est, nec testamen- | 5 |
| tum quidem videri potest. Fingamus fuisse ultimum testamentum: | 14.1 |
| quando quaerimus? Puto cum res in lite est, cum in disputatione. Nec | |
| pertinet ad nos quod fuerit ultimum, sed quod sit. Si ius utrique | |
| testamento constaret, fuisset illud ultimum quod postea factum est; illo | |
| vero sublato incipit ultimum esse quod relictum est, ut in contentione | 5 |
| cursus qui proximus ab ultimo fuerit, si desistat ultimus, in nomen illius | |
| locumque succedit. Ergo ut non fuerit ultimum meum aliquando | 15.1 |
| testamentum, nunc ultimum est, et vos id testamentum fecistis dam- | |
| nando id quod postea factum erat. |