| Fortis bis adulterii damnatus | |
| Bis adulterii notatus ignominiosus sit. Notatus adulterii fortiter | 310.pr.1 |
| fecit. Petît praemii nomine ut iterum accusaretur. Impetravit. Accusatus | |
| est iterum et damnatus. Dicitur ignominiosus. | |
| DECLAMATIO | |
| Quanta gratia prematur in foro, quam impudenti calumnia inimi- | 1.1 |
| corum suorum vexetur, et hoc ipsum iudicium argumento est; videlicet | |
| contemnunt hominem militarem, nihil minus quam litibus idoneum. | |
| Sed †formula† inimicitiae tum valere possunt cum de aliquo facto | |
| mentiri licet, cum testes subornare; ceterum in his quae ad intellectum | 5 |
| iudicum pertinent, gratia sine vitio cognoscentium nihil est. | |
| Nemo igitur nostrum negat ita in lege scriptum esse: 'qui bis adulterii | 2.1 |
| damnatus est, ignominiosus sit.' Ne id quidem negabitur, bis in iudicium | |
| hunc descendisse, bis contra hunc latam esse sententiam. Sed si mani- | 3.1 |
| festum fuerit legem non ideo esse conscriptam ut hoc genus damnationis | |
| ignominiam faciat, si ne in cogitationem quidem cuiusquam cadere | |
| omnino potuit aliquem ex eadem causa bis potuisse damnari, profecto | |
| manifestum est non in aliud scriptas esse leges, in aliud valere. Quaero | 4.1 |
| igitur ex ipsis adversariis cur bis damnatum adulterii ignominiosum esse | |
| voluerint. Ut opinor, iudices, quoniam una damnatio habebat aliam et | |
| suam poenam, geminatio criminis adferebat ignominiam. Neque in- | |
| merito: semel enim errare sane tolerabile sit, in eadem vero incidere, ne | 5 |
| damnatione quidem compesci, ultra omnia videbatur. Nihil ergo verba | |
| faciunt si voluntas legis diversa atque contraria est; est autem diversa, ut | |
| apparet. | |
| Atque ego, si descendere ad hoc genus actionum vellem ad quod me | 5.1 |
| pars diversa deducit, possem contendere vim duorum iudiciorum in his | |
| non esse. Quare? Quoniam lex viri fortis intervenit, et praemium eam | |
| vim habuit ut iudicium prius tolleretur. Itaque etiamsi prius bis | |
| damnatus et propter hoc ignominia notatus fortiter fecisset et praemii | 5 |
| nomine restitutionem quaesisset, nihil ne duo quidem vera crimina | |
| valuissent. Ergo eo tempore quo optavit ut accusaretur iterum, hoc | 6.1 |
| optavit, ut esset pro damnato? Si †ergo† prius iudicium hoc illi praestitit, | |
| et merito praestitit, 〚in summa †quidem secundo iudicio quaesitum sit an | |
| hic adulter esset quare accusatus esset† quoniam tamquam de innocente | |
| et de dubio arbitrabatur ac si prius iudicium non esset〛 altero damnari | 5 |
| nihil attinuit; erat enim damnatus. * * * †Vel† elige quod voles, accusator, | 7.1 |
| utique alterum ex duobus: nam, si †valuit† illud fuisse sententiam, | |
| alterum est pro sententia. Propius utique illud sic colligite. Non est | |
| inpunitus is qui semel adulterii damnatus habet suam poenam. Pona- | |
| mus hanc esse pecuniam. Num igitur exigis alteram, quae priore iudicio | 5 |
| aut debita aut persoluta erat? Atqui si, tamquam singula, iudicia publica | |
| poenas suas non habent, non possunt pro duobus numerari. | |
| Supererat fortasse ut causam quoque adhuc viri fortis agere temptarem. | 8.1 |
| Sane dissimulemus <hanc> partem. Quaeratur * * * saepius esse damnatus. | |
| Erant aliqua quae movere †non† possent: damnatus est adulterii. Sed | |
| postea fortiter pugnando ostenderat non eos esse mores suos, non <eam> | |
| suam vitam, ut in illo credibilia haec crimina forent, sed cum optare illi | 5 |
| liceret restitutionem, illud optare maluit, ut accusaretur, ut de vero quaeri | |
| posset. Hoc non sine bona conscientia fecit. Cur ergo damnatus est | 9.1 |
| iterum? Quia damnatus erat. Non putaverunt illi qui cognoscebant | |
| priorum iudicum rescindendam esse sententiam; ita homo qui post | |
| praemium accusabatur sic auditus est tamquam nondum fortiter fecisset. | |
| Vos ergo qui duobus iudiciis esse dicitis damnatum explicate quid aliud | 10.1 |
| obiectum sit altero, quae differentia duorum iudiciorum fuerit. Eadem | |
| adultera dicebatur, idem testes producebantur, isdem argumentis preme- | |
| batur. Haec scilicet improbitas est qua unius causae vultis esse duo iudicia. | |
| Potestis et illo modo aestimare, iudices, quam inique ista poena petatur a | 11.1 |
| viro forti: statuamus duos esse, alterum qui bis adulterium commiserit, | |
| alterum qui bis damnatus sit. De illo ea dico: 'duo cubicula inruisti, | |
| duobus maritis iniuriam fecisti, duas familias incerta stirpe confudisti.' | |
| Huic tu quid obicis? 'Indignatus es quod damnatus esses, sententiae | 5 |
| iudicum repugnasti, persuadere tibi ipse non potuisti esse te nocentem.' | |
| Egregiam, hercules, gratiam viris fortissimis reddimus. Hic, si ma- | 12.1 |
| gistratus esse voluisset, honores gessisset, si sacerdos esse, templis prae- | |
| fuisset: hoc egit praemio suo, ut ignominiosus esset? Detrahe illi quod | |
| fortiter fecit, detrahe quod optavit: non est ignominia. 〚Nondum atrocitas | |
| erat.〛 Qualecumque crimen donari meritis, donari virtuti potest. | 5 |