Caecus in limine
Ex incendio domus adulescens patrem extulit. dum matrem 2.pr.1
repetiit, et ipsam et oculos amisit. induxit illi pater nover-
cam. quae accessit quodam tempore ad maritum, dixit pa-
rari illi venenum, quod iuvenis in sinu haberet, et sibi pro-
missam dimidiam partem bonorum, si illud marito porrexis- 5
set. intravit ad caecum pater interrogavitque, an haec vera
essent; ille negavit. exquisivit et invenit in sinu venenum,
interrogavit, cui parasset; ille tacuit. recessit pater et mu-
tato testamento novercam fecit heredem. eadem nocte stre-
pitus in domo fuit: intravit familia in cubiculum domini, 10
invenit ipsum occisum et novercam iuxta cadaver dormienti
similem, caecum in limine cubiculi sui stantem, gladium
eius sub pulvino cruentatum. accusant se invicem caecus et
noverca.
  Sentio, iudices, pudori iuvenis, pro quo minimum est 1.1
quod parricida non est, gravissimum videri, quod absolven-
dus est contra novercam, et plurimum caeco de reverentia
deperire virtutum, cum in patrocinium summae pietatis af-
fertur quicquid defenderet alium innocentem. hoc primum 5
itaque publicis allegamus affectibus, quod pro se reus indi-
gnatur uti corporis probatione: solus omnium non remittit
sibi, ut incredibilior sit in parricidio caecus, quam fuit cum
videret. homo omnium, quos umquam miseros fecere virtu-
tes, innocentissimus parricidium negavit ante quam pater 10
occideretur, et, ne quid hodiernae sollicitudini praestari pu-
tetis, fecit, quod est summum in rebus humanis nefas, ne vel
in alio crederetur. ignoscite per fidem, quod indignatur se
iuvenis in honorem tantum calamitatis absolvi; filium, qui
patrem ex incendio sua caecitate servavit, facinus est hoc 15
tantum innocentem videri, quod illum non potuerit occi-
dere.
  Nam quod ad mulierem, iudices, pertinet, quae defendi
non potest, <ni>si patrem caecus occidit, tam inpudentem
delationis necessitatem malo, quam si tantum negaret. vi- 20
derit qui fiduciam veritatis putat, quod caeco facinus obiec-
tum est; deprehensa mulieris audacia est, quod non potest
nisi incredibilium conparatione defendi; et quisquis caecum
invicem accusat, solus est reus. aliae, iudices, esse de-
buerunt adversus hanc debilitatem probationes: caecus in 25
parricidio non debet suspectus fieri, sed deprehendi.
  Quaeso itaque, iudices, ut haec prima pro causa iuvenis 2.1
putetis, quae contra illum nimia sunt. nihil magis debet esse
pro caeco, quam quod adversus illum fuerunt multa fin-
genda; et constat de pietate, de innocentia hominis, qui
expugnandus fuit parricidii similitudine. congesta sunt ad- 5
versus miseram debilitatem ferrum, cruor, venenum et
quicquid non potest esse negligentiae nisi nescientis. nemo,
iudices, nemo diligentior debet esse ad facinus, quam qui
parricidium potuit facere caecus.
  Iuvenis iste, de quo summa in rebus humanis monstra 10
finguntur, eius fuit erga parentes semper affectus, quem
nefas est optare de liberis. cum domus ignium saepta vio-
lentia rapuisset miseris senibus omne praesidium, illa festi-
natione, qua fugimus, erumpimus, in medium cucurrit in-
cendium. in quanto tunc periculo fuit, rerum natura[e], 15
pietas! dum diu multumque attonitus haeret, dum ad
utrumque respicit, ad utrumque discurrit, paene infelicissi-
mos parentes perdidit pietatis aequalitas. ut deinde miserri-
mos senes cluserat iam propior ignis (audiat licet invita
pietas), patrem iuvenis elegit, et de pariter ardentibus vices 20
disposuit affectus. vixdum posito sene, cum illum quoque
miraremur explicitum, iterum flammas aperuit, et undique
coeuntis incendii redditus globis arserat iuvenis, si tardius
perdidisset oculos. facinus est, iudices, non hoc quoque ma- 3.1
ximis contigisse conatibus, ut servaretur et mater. minus
tamen in utroque fecerat, nisi perdidisset oculos. viderint,
qui filium in eo magis parente mirantur, in cuius salutem
faciem vultusque consumpsit; patri praestitit caecitatem, 5
qui amisit oculos, dum repetit quam reliquerat matrem.
  Non expectetis certum habeo, iudices, ut excusem, quod
pater induxit caeco novercam; factum est eo tempore, quo
constabat patrem filio senem solvendo non esse. contende-
rim quin immo iuvenis fuisse consilium, ut pater, cui matri- 10
monium filiumque abstulerat incendium, residua senectutis
alia consolaretur uxore, et ut domus, quae caecum tantum
habebat et senem, acciperet ex coniugio ministeria custo-
dita. facinus est, iudices, quod bonos privignos novercae
facilius decipiunt nec levius oderunt. quam multis insidiis, 15
quam multis artibus patet caecitas innocentis! mulier, cui
spem invadendae hereditatis praestabat debilitas privigni,
senectus mariti, intellexit hoc solum deesse sceleris occa-
sioni, ut prius infamaretur parricidii caecus. viso igitur hoc,
quod sibi iuvenis non videbatur esse privignus, venenum, 20
quod in miseri sinu abdiderat, deprehensura nuntiavit
patri, tamquam parricidium pararetur. et quia mendacium
poterat facile nudari, si quem conscium nominasset, totam
delationem sic ordinavit, ut sibi crederetur promissam di-
midiam partem bonorum, si venenum seni voluisset ipsa 25
porrigere. videtis, iudices, qua praeparatione noverca ad 4.1
testamentum patris accesserit: mulierem, quam credit mari-
tus noluisse partem bonorum accipere pro scelere, necesse
est sic remuneret, ut faciat heredem. o quanto aliter proba-
tur parricidium, quod iam potest deprehendi! mulier, quae 5
se dicebat in conscientiam sceleris admissam, non hoc pri-
mum exegit a patre, ut quaereret, quis parasset caeco
venenum, quis dedisset; inde maximum sciebat posse fieri
quaestionis errorem: instituit, ut innocentissimus iuvenis
interrogaretur repente, subito, infamatura velut deprehensi 10
trepidationem, seu tacuisset caecus, seu negasset. adductus
ad filium senex dixit iuveni quicquid audierat. numquam,
iudices, tam simplicis innocentiae fuit facinus negare: non
esset ausus iuvenis coram ea muliere mentiri, quae prodidit
et sciit, ubi esset venenum. ut vero sensit infelix instantem 15
novercam postulantemque, ut sinus iuvenis exquireretur,
tunc vero attonitus, haerens, et tota malorum suorum cogi-
tatione confusus intellexit hoc argumentum eius esse, quae
parasset, ut posset deprehendi; igitur propere, festinanter
omnia membra pertractans et mersis in sinum manibus, 20
dum cuncta suspicionibus, dum tactu iuvenis explorat,
venenum primus invenit. laudo, iudices, innocentiam silen- 5.1
tii, laudo fiduciam, quod interrogatus, cui parasset, non pu-
tavit sibi defendendum venenum. rem quin immo fecit eius,
qui sciret patrem non crediturum, et, quae maxima est in-
nocentiae contumacia, persuasionem senis nulla voluit ex- 5
cusatione corrumpere. non fuit illud trepidatio, non tacita
confessio; quisquis habet venenum, habet et quod respon-
deat deprehensus.
  Fecit post haec senex rem hominis, quem non movisset
quicquid invenerat. non torsit ministeria caeci, et de sce- 10
lere, in quo solus nocens esse parricida non poterat, non
explicuit ordinem quaestionis, sed quod plus est quam ab-
solvere, remisit iuveni defensionem. utrum deinde intellec-
tis deterrimae mulieris insidiis filium paulisper voluerit ex-
heredatione protegere et diligentius de patrimonio suo deli- 15
beraturus interim captaverit, ut videretur mulieris cupidi-
tati iam non obstare privignus, an facillimum fu<er>it, ut
exheredationem quoque impetraret noverca caeci ab ho-
mine, cui tam multa persuaserat, cogitationibus vestris re-
linquo; hoc tantum dixisse contentus sum: testamentum 20
continuo mutavit, et, ne quis miretur hanc festinationem,
statim subsecutum est, ut periret. an interfuerit, iudices,
iuvenis huius, ut viveret pater, qui iam alio moriebatur he-
rede, vos aestimabitis; non interfuit, ut occideretur.
  Facinus, iudices, quod illa nocte in cubiculo novercae, 6.1
quod in lectulo factum est, domus tota sensit, nemo non sibi
visus est iuxta fuisse; excitari sola noverca non potuit illo
loco, unde venerat fragor. concurrit familia, quo sollicitos
atque trepidantis ducebat strepitus, quem sequebantur: in- 5
venerunt senem occisum, novercam iuxta cadaver sic iacen-
tem, ne statim possent interrogare, quis occidisset. nuntia-
tum est deinde facinus et caeco; inventus est, quod inno-
centiae sufficit, non a scelere rediens, stans in limine cubi-
culi sui animo quo discurrebant videntes. ut deinde ferrum 10
iuvenis inquireretur, exegit eadem utique, quae postula-
verat de veneno. quod in lectulo gladius cruentatus inven-
tus est, non deprecor, iudices, quin contra caecitatem non
minus argumentum putetis quam quod inveniri potuit
venenum. in parricidii suspicione gladius cruentatus novis- 15
sima probatio debet esse, non sola.
  Ignoscite magnorum periculorum metus, ignoscite hu-
mana discrimina; defensionem iuvenis lacrimis primum ge-
mituque prosequimur. perdidit infelix patrem, perdidit [et]
caecitas illum senem, cuius oscula, cuius amplexum impo- 20
nebat vulneribus oculorum, cui praestabat caecus, ut vi-
veret. misera ignorantia, misera debilitas, quod te noverca
non sic potius decipere maluit, ut biberes venenum!
  Facinus est, iudices, comparationem fieri, utri credibilius 7.1
sit parricidium. idem vos putatis efficere noctium merita et
affectus osculis blanditiisque quaesitos quod natalium pi-
gnorumque reverentias? nullas ego facilius perire credide-
rim quam corporum caritates, et, licet matrimoniis paulatim 5
reverentia gravitatis accedat, possunt tamen distrahi facili-
tate quae coeunt. uxor est, quam iungit, quam diducit utili-
tas, cuius haec sola reverentia est, quod videtur inventa
causa liberorum. aspicimus matrimoniorum singula mo-
menta rixantia; mutant cotidie domos et per amplexus lec- 10
tulosque discurrunt. placet etiam post liberos alius maritus,
et, unde deprehendas omnium scelerum facilitatem, †pos-
sunt non amare viventes†. quid, si huic uxoriae vilitati no-
vercale nomen adiungas? mulieri, quae post liberos induci-
tur, matrimonii non contingit tota reverentia. 15
  Quanto alios praestat affectus diligere vitae, lucis aucto- 8.1
rem! liberi ac parentis non alius mihi videtur affectus quam
quo rerum natura, quo mundus ipse constrictus est. quis-
quamne mortalium confodiet illud sacrum venerandumque
corpus, quod potest ex ignibus rapi, pro quo bene con- 5
sumuntur oculi? non invenio, iudices, quemadmodum possit
esse citra liberos salva reverentia: non est difficile, ut mari-
tum uxor occidat, si non est difficilius, ut filius patrem.
  Non est, iudices, quod putetis inter mulierem et virum de
scelere quaeri, neque est, quod se noverca sexus occasione 10
tueatur; maior est caecitatis infirmitas. sunt et feminis ad
scelera vires, cum habent causas virorum. quin immo, si
interroges, facilius haec pectora metus, odium, ira corrum-
punt, et, quoniam non habent roboris tantum, unde vitia
mentium vincant, plerumque facinus infirmitate fecerunt. 15
sane tamen illis sceleribus sufficere non possint, quae dis-
cursum, quae exigunt laborem; quod vero tam muliebre
possis invenire facinus quam occidere hominem iuxta te
iacentem, aggredi senem, qui se tuis crediderit amplexibus,
cuius somnos ipsa disponas, ipsa custodias? omnis alius per- 20
cussor deprehendi potest, antequam feriat; uxor non senti-
tur, nisi dum occidit. non est, iudices, incredibile, ut occide-
rit mulier hominem, quem dicitur potuisse caecus occidere.
  Facinus est, iudices, si caecos habere non credimus nisi 9.1
necessitatis innocentiam. prima est infirmitas caecitatis, ut
nolit. fallitur, quisquis hanc calamitatem non animorum pu-
tat esse, sed corporum; totius hominis debilitas est oculos
perdidisse, et, si diligenter actus intuearis humanos, mini- 5
steria luminum sumus. caecus non irascitur, non odit, non
concupiscit, et, cum corpora nostra vigorem de luminibus
accipiant, pereunt cum suis vitia causis, en ad quod erum-
pant manus, quae proxima quaeque tamdiu quaerunt, ma-
nus quae sua quoque ministeria non explicant! audebit 10
quicquam corpus illud, quod ad singulos sibi videtur deci-
dere motus, cui quicquid ante se est, donec exploretur, ab-
ruptum est? facinus admittet, in quo nihil ipse facturus est,
facinus, quod totum credat alio? quid, si caecitas sit, quam
fecerint ignes? nemo in incendio solos ex homine perdit 15
oculos; tunc facies sentit incendium, cum ambusti defecere
gressus, cum opponi non possunt pro oculis manus, et ad
lumina nostra flammas omnium membrorum vulneribus
admittimus. caecum vel hoc faciet innocentem, quod, licet
viribus, licet sufficiat audacia, non habet persuasionem ho- 20
minis, qui possit imponere.
  Nefas est, iudices, hunc iuvenem reliquarum debilitatium 10.1
ratione defendi; quam incredibile est, ut occiderit patrem,
qui pati non potuit ut perderet! rogo, quid opus gladio, quid
veneno parricidae? quantulum fuit potius servare matrem!
'rapiatur ex parentibus illa infirmior, illa peritura.' parrici- 5
dium sic facere potuisti, ut optimus filius videreris.
  Quantum deinde putatis impatientissimis affectibus ac-
cessisse? post caecitatem carior est pater, cum in locum
successit oculorum, et tunc est infinita pietas, cum in illa
debeas amare quod feceris. quid dicitis, iudices? transferet 10
in facinus hunc caecitatis suae iuvenis favorem, ad quem
cotidie laudatura civitas coit, cui assident omnes liberi, om-
nes parentes? faciet se pariter pietatis et sceleris exem-
plum? facilius est, ut occidas patrem, a quo sis ipse servatus.
  Nullius umquam, iudices, parricidii magis debuistis excu- 15
tere causas. 'cupiditas,' inquit, 'iuvenem egit in facinus.' hoc
si credibile, si verum est, debet videri, mulier heres mari-
tum, an patrem caecus exheredatus occiderit. habeant sane,
iudices, hanc nefariae cupiditatis festinationem, quos vi-
tiorum ardor, quos cotidie luxuria praecipitat. quo caeco 20
hereditatem vel innocenti? oculi sunt, oculi, per quos pau-
pertatem ferre non possumus, oculi tota nostra luxuria. hi
nos in omnia cotidie vitia praecipitant: mirantur, adamant,
concupiscunt. facilius impleas animi satietatem. quo, per
fidem, divitias iuveni, apud quem omnium rerum diversitas 25
perit? circumdes licet hanc debilitatem fulgore, divitiis,
caeco tamen tunc magis cuncta desunt, cum contigerunt,
nec invenias debilitatem, cui magis cum paupertate conve-
niat. homo in honorem parentum excaecatus patrimonio
sub patre melius utetur. 30
  Et quod, per fidem, parricidii genus iuvenis elegit? 11.1
'venenum,' inquit, 'paravit.' cur, per fidem, si sufficit ferro,
facinus adgreditur, cui adhibere conscium, cui praestare de-
beat ministrum, cum maius habere possit in gladio parricida
secretum? an postea iuveni succurrit, quid possent facere 5
manus, et se circa venenum deprehensa debilitas collegit in
vires? nemo, iudices, nemo nescit, quemadmodum possit
occidere.
  Intellexit, iudices, noverca, quam incredibile esset, ut vi-
deretur caecus parasse venenum; igitur adiecit temptatam 10
se, ut illud ipsa porrigeret. date, per fidem, iudices, †inve-
nite† verba. secreto privignus et noverca de parricidio lo-
quuntur; ita se non putet uterque temptari? quid dicitis,
iudices? nullumne tota domo, quod corrumperet, aliud par-
ricida pectus invenit? difficilius hoc credas novercae, si te a 15
nullo alio putes impetraturum. non ergo iuvenis credit hanc
omnia loqui cum patre, omnium blanditiarum primum esse
sermonem? novercam timeas <nec> negantem. non habet
fidem ei credere parricidium, quem scias proditurum, nisi
impetraveris. per fidem, iudices, diligenter attendite crimi- 12.1
nis diversitatem: temptatam se in parricidii conscientia<m>
mulier affirmat. quis vero dubitet numquam hoc privignum
fuisse facturum, si habere conscium potuisset alium? 'atqui
venenum iam paravit, emit.' et cum haec ipse facere non 5
potuerit caecus, quis est iste, cui parricidii tantum instru-
menta creduntur? cur non idem porrigit seni? vel, si non
potest decipi maritus nisi manibus uxoris, cur ante parrici-
dium struitur quam sciat, an noverca promittat? nam quod
vult videri promissam sibi partem bonorum, non est argu- 10
mentum, nisi et ipsum probatur. mulier, quae sollicitatur ad
facinus, quemadmodum sibi consulit, ne illam parricida de-
cipiat? et probationes prospicere debuit seu factura quod
rogabatur, seu proditura. adde, quod neque odit novercam
caecus, cui parricidium credit, neque hereditate corrumpi- 15
tur, cuius contentus est parte dimidia. nemo, iudices, parri-
cidium faciet, quo alius utatur.
  Exigo igitur, ut istud parricidium caeci tu socia, tu con-
scia manifestius probes. quid opus est, ut iam venenum iuve-
nis habeat? potius sermonibus vestris interpone testes, fac 20
coram servis loquatur, fac intersint amici, fac audiat pater;
facillimum est caeci decipere secretum: utere, mulier, ho-
mine, qui se commisit oculis tuis, utere membris, quae re-
gis, manibus, quas moves. volo venenum ipse proferat, ipse
porrigat, volo te rursus in facinus hortetur, volo plura pro- 25
mittat: parricidium caeci deprehendi potest, dum tibi fate-
tur. 'sed,' inquit, 'inventus est tenens venenum.' exiguum 13.1
argumentum, noverca, de magna facilitate fecisti: non accu-
sas caecum sed ostendis. homo expositus ad omnem occa-
sionem, ad omne ludibrium, quem tactus, quem proxima
quaeque decipiunt, quid refert, quid in sinu habeat, ille, 5
quem deprehendere possis qualem relinquas, a quo modo
noverca digressa est, cuius ordinavit vestes, tetigit sinus,
membra composuit? venenum potest habere sic, ut nesciat,
potest sic, ut aliud putet. si mehercule volueris, tenebit et
palam, si iusseris, accipiet coram servulis, coram amicis; et, 10
si venenum non dices, hauriet, bibet. nullo magis, iudices,
argumento potest innocentia caecitatis intellegi, quam quod
videtur deprehensus iuvenis: si parricida est et exquiritur,
hanc saltem sibi praestabit dissimulationem, ne teneat
venenum. 15
  Neminem, iudices, credo mirari, quod iuvenis interroga-
tus, cui parasset, verba non habuit. non fuit illud patris
indignatio, non fuit dolor; venenum iuvenis expavit. aufe-
runt nobis vocem quae fieri posse non credimus, et si-
lentium est admiratio subita miserorum. nescit tacere depre- 20
hensorum scelerum trepidatio, et statim respondet illa cum
suo sibi scelere parata defensio: tacere facilius est deceptis
quam deprehensis. quid, per fidem, facere vultis iuvenem,
quem de parricidio consulit pater ille servatus? miror her-
cule non dixisse: 'volui, sum veneficus, sum parricida.' et 25
invidiam putarem, si confessus esset. bene quod nescit iuve-
nis, quemadmodum parricidium neget neque habet illa de-
prehensorum multa verba. venenum, quod tenet caecus,
ipsius est, si illud excuset.
  'Sed,' inquit, 'exheredatus a patre est.' poteram, iudices, 14.1
secretum hoc senis profundumque vocare consilium; contra
iuvenem tamen esse non debet, etiam ut de parricidio cre-
diderit novercae. notum hoc, iudices, ac vulgare facinus est,
quod plerumque contra liberos amantur uxores, et sequen- 5
tium matrimoniorum non aliunde quam de damno pietatis
affectus est. genus infirmissimae servitutis est senex mari-
tus, et uxoriae caritatis ardorem flagrantius frigidis concipi-
mus adfectibus. quid, quod necesse est inpatientius amet
maritus uxorem, qui sibi videtur filium iam perdidisse? fa- 10
cillimum est de caeco parricidium credere, cum hucusque
erraveris, ut inquireres. volo scire, iudices, quid fecerit
homo senex, qui parricidam filium sciat. non culleum parat,
non illud porrigit venenum, non saltem abdicatione dimit-
tit; testamentum tantummodo mutat, et parricida sola pau- 15
pertate punitur. rogo, quis praecipitat, urget? adeone non
potest fieri idem postero die? gravius hoc faciet pater, si
non praestiterit uxori. quid, quod hoc ipsum tam placide,
tam quiete facit, quasi captet imponere? quid dicitis, mise-
rorum parentum affectus? exheredaturus filium pater non 20
advocat propinquos, non contrahit amicos, nullis lacrimis
tabulae, nulla vociferatione complentur? nescis, senex,
quanta tibi opus sit ratione tabularum: exheredas miserabi-
lem parricidam. non est, iudices, quod putetis ideo nullum 15.1
adiectum ad exheredationem iuvenis elogium, quia de sce-
lere constaret: nemo umquam ideo non obiecit filio parrici-
dium, quia crederetur.
  Per fidem, iudices, duorum, inter quos de scelere quaeri- 5
tur, aestimemus mutato testamento proximam noctem. iu-
venis, seu innocens, seu parricida est, adhuc in suo silentio
stupet, nec facile dixerim, unde maior trepidatio, si alienum
tenuit an suum venenum. noverca rem inter manus habet
anxiam. trepidam. nihil est difficilius quam differre gau- 10
dium, quod scias te non mereri, et filio se esse praelatam
non est longa persuasio; expectat nunc, ut iuvenis agat cau-
sam postero die, ut credulum senem propinqui, ut civitas
universa castiget, et se noverca sensit unius tantum noctis
heredem. non creditur testamento hominis, qui eadem 15
nocte, qua filium exheredavit, occiditur.
  Tractemus nunc, iudices, ipsius sceleris comparationem. 16.1
caecus ignorat, ubi iaceat senex, an iam quiescat; et quam
difficile est, ut credat illum, qui modo de parricidio suspica-
tus est, dormire patrem! tu sentis, quando senem vicerit
lassitudo curarum. caeco quis renuntiat †quod diei noctisve 5
secretum aut sitis† pariter, an una quiescentium fores valla-
verit cura servorum? tu facere potes occasionem, uxor et
domina. caeco fortassis ad aliud limen errandum est, tibi
hoc solum restat, ut ferias. caecus necesse est quietem pa-
tris ipsa corporum electione confundat, tu iugulum, tu potes 10
pertractare pectus, dum amplecteris. nobis iterum casus,
rursus reditus incerta temptanda sunt; tibi restat, ut statim
membra conponas, ut quiescas. non sufficiunt facinus fac-
turo solae cogitationes, et vix tam multa pariter sciretis,
oculi. per fidem, iudices, ab utro credibilius est occisum 15
senem, a noverca, quae prospexit, ut et alius possit esse
suspectus, an a iuvene, cuius invidia periturus est, etiam ut
illum alius occidat?
  Intuemini, per fidem, iudices, procedentem parricidam.
quos non ista vestigia frangant rumpantque somnos! vestigia 20
dura semper errantium, quae non valent suspensis prae-
temptatisque gressibus librare corpus, et quia diu sunt in-
certa, nutantia, necesse est gravius premant solum, cui cre-
diderunt. quanto ex hoc plus accipiat necesse est illa noc-
turni silentii quies! <quid,> quod ambulantis caeci nec ma- 25
nus cessant? praemittuntur, explorant, et adesse se nuntiant
†illa per quae complexus veniunt.† non sit in potestate
caeci, quin tanto se fateatur strepitu: quicquid occurrit, ne-
quaquam potest evitare caecitas nisi offensa. ut ambulare,
ut ingredi nocte possimus, dies facit. 30
  Quam multa deinde supersunt, postquam ad patrem per- 17.1
ventum est! exploretur necesse es pariter iacentium prima
diversitas, vultus, ora tractentur, detrahantur velamenta
corporibus, quaeratur vulneri locus: ita ex duobus neutrum
excitat? gravior semper dexterae tractatus errantis. paulatim 5
deinde admovendus est pectori mucro, et, ne qua confun-
datur ignorantia nimium liber ictus, praecedat oportet gla-
dium manus; unde tantum virium caeco, ut in uno statim
ictu mors tota peragatur? incertum vulnus sit necesse est,
cuius impetum non regitis, oculi, nec possis custodire desti- 10
natum ferro locum, dum ad colligendum vulneris pondus
dexterae redire permittitur. utrum deinde iuvenis post vul-
nus unum continuo fugit (et quemadmodum scit, an facinus
expleverit?), an potius expectat, ut de parricidio cadaveri
credat? ecce iterum per eadem incerta redeundum est, om- 15
nia rursus periculose temptanda <quae> venienti. fidem ve-
stram, iudices, ut nobis prosit argumentum criminis nostri:
caecus si nec venire nec reverti sine strepitu potest, neque
sic occidere potuit, ut deciperet novercam.
  Te, te hoc loco, mulier, interrogo: quae tam gravis quies, 18.1
ut te mors tam vicina non excitet? parvulis noctium turba-
mur offensis, excitant nos exigui plerumque motus, vox in-
certa, longinqua, et aliquando ipsum silentium. illorum
sane iuxta te suprema non sentias, quos senectus languores- 5
que dissolvunt; hominis, qui ferro occiditur, tumultuatur
exitus et similis est repugnanti. quid, quod necesse est
nulla mors inquietior sit, quam quae statim tota est? nam
quod dormiens occisus est, non est, quod sic aestimetis,
tamquam per illam quietem transierit in mortem; sit aliquid 10
necesse est inter soporem mortemque medium, nec potest
iungi tanta diversitas, cum sit somnus ipse pars vitae. non
multum interest, quietem nostram ratio vitae rumpat an
mortis: hominem, qui dormiens occiditur, ipsa mors excitat.
sane non habuerit supremam vocem, habet utique palpita- 15
tiones, habet motus et quicquid totus lectulus sciat. ec-
quando, mulier, seni tuo blandius inplicita iacuisti? sicine
dormis, quae modo turbasti totam domum, cuius privignus
parricida, miser est maritus? en ecce vitalibus ruptis in am-
plexus tuos effunditur cruor, et fugiens per vulnus anima 20
agit ante se anhelitus, agit crebra suspiria. en iterum largus
ille sanguis circa tuos duratur artus, stringeris deficientium
rigore membrorum; non moveris, non expavescis, sed dor-
mis per tot diversitates? non relinquitur, quid aliud simu-
lare possit mulier, cui necesse est iuxta eum inveniri, quem 25
occidit. non est, iudices, quod incredibile putetis, ut quis 19.1
perferat dormientis simulationem; nihil est, quod facilius
humana calliditas possit imitari. sic quidam cadaverum ex-
pressere pallorem, et contra verbera, experimenta telorum
mortium pertulere patientiam. quanto facilius simulare 5
rem, cuius imitationi sufficit clusisse lumina, laxasse mem-
bra, dedisse suspiriis modum et anhelitus neglegenter
egisse! inter dormientem simulantemque non est nisi con-
scientia. nam quod ad tot vestigia, tot manus, tot proclama-
tiones in eodem tenore duravit, nolite mirari: facilius exci- 10
tes dormientem, et haec est omnium natura rerum, ne quid
diutius perferas quam quod imitaris. simulare somnum ha-
bet et hanc facilitatem, quod videtur similis excitato, qui
deprehensus est. quid hoc esse vis, mulier, quod te non
excitat res, qua domus tota turbatur? illam servilis negle- 15
gentiae quietem, illos sine curis, sine adfectibus somnos,
illos, qui non statim promo timore prosiliunt, fragor noctis
agitavit. quantus deinde fremitus discurrentium tota domo!
prima sunt evigilantium praesidia clamores, nec potest
quieta res esse noctis auxilium. minore strepitu commota 20
es, cum excitareris. ecce cubiculi vestri fores trepidae festi-
nationis effringuntur inpulsu, en lumen super lectulum in-
gerunt multae manus, et ad prostratorum corporum †simi-
litudinem† cubiculum gemitu, vociferatione completur: tu
iaces et in cadaveris similitudinem usque resoluta es. hoc tu 25
quietem putas esse? patientia est.
  Vestrae, iudices, aestimandum relinquo prudentiae stre- 20.1
pitum, quem in cubiculo senis fuisse confessi sunt, qui illo
potissimum concurrerunt, utrum putetis factum conlucta-
tione morientis, an a peracta caede referentis gladium mu-
lieris fuisse discursum, an hoc quoque inter artes novercae, 5
ut omnibus sceleris sui partibus sensim quieteque dispositis
ipsa ad excitandam familiam fecerit strepitum, cui hoc so-
lum supererat, ut sic inveniretur. fragor, quo familia exci-
tata est, si redeuntis caeci fuit, deprehensus iuvenis esset,
antequam gladium referret. 10
  Ut sciatis, iudices, neminem fuisse in domo, quem non
fragor ille confuderit, caecus quoque inventus in limine est,
sicut solet ultro citroque commeare. iuvenis, si inter suum
patrisque cubiculum facile discurrit, quid adhuc in limine
facit? evasit, effugit, gladium iam reposuit. et quanto faci- 15
lius est caeco simulare somnos, vultum quietis imitari!
quod, per fidem, maius subitae confusionis argumentum 21.1
est, quam quod caecus exiluit et stetit! gravius necesse est
expavescant, quibus de sollicitudine sua non renuntiant
oculi, et, cum clusus animus non exit in visus, non habet,
unde timori suo par sit. deprehensus est iuvenis, ubi illum 5
destituerat impetus timoris. potest neglegere caecitas in cu-
biculo suo ducem, in quo dies omnes cunctasque noctes agit
iter, quod iam multis offensis, multis edidicit erroribus: ex-
tra limen caecitas est, inde error ac tenebrae. nihil est inno-
centius caeco, qui nec in scelere deprehensus est, nec in 10
dissimulatione.
  Proclamat hoc loco iuvenis: 'ut primum,' inquit, 'me, pa-
ter, fragor domus et velut tui confudere gemitus, iterum
tamquam te rapturus exilui. tunc primum miser sensi faci-
nus caecitatis; steti, donec mihi nuntiareris occisus, et in illa 15
discurrentium trepidatione tenui miser otium timoris. o, si
numen aliquod paulisper accommodasset oculos! primus in
cubiculum intrassem patris, invenissem fortassis adhuc ali-
qua verba morientis, loqui, interrogare potuissem. tarda et
trepida sunt officia servorum; ego te deprehendissem, no- 20
verca, vigilantem.'
  'Sed,' inquit, 'gladius caeci cruentatus inventus est.' non 22.1
est, iudices, caecitatis audacia de parricidio referre gladium,
et homo, cuius paulo ante exquisiti sunt sinus, non referret
in cubiculum suum ferrum, quod non tegere posset, non
abscondere, et tamen cruentatum sciat. quis hanc iudices, 5
inpudentiam ferat? negat caeco surripi potuisse gladium
mulier, quae se quiete defendit; et quanto facilius est som-
nos decipere miserorum? gravior est quies quibus ex lassitu-
dine calamitatium venit. caeco vero facile est etiam vigilanti
subripere gladium. †quemadmodum paratur argumentum. 10
quaedam facere non potest neglegentia, et facilius est, ut
caecitatem imitentur oculi. gladium cruentatum reponendi
hic tantum causas habet, qui occidit alieno.
  Sentio, iudices, iamdudum indignari miserrimum iuve- 23.1
nem, quod argumentis, quod probatione defenditur. red-
denda sunt maximo virorum patrocinia tam piae caecitatis,
et agenda reliqua pars causae admiratione. intueri mihi,
iudices, videor expeditionis illius incredibilem novamque 5
faciem: vadit rapto patre iuvenis per ardentes crescentes-
que flammas, dicturum me putatis, ut evadat, ut fugiat?
properat miser, ut revertatur? en membra contactu strin-
guntur ignium, pater tamen toto cooperitur amplexu, et
ardentibus tunc quoque paene luminibus texerunt manus 10
alterius oculos. hoc nunc me putatis stupere, mirari, quod
huic iuvenis oneri per medios ignium globos et ruentia tecta
sufficit? illud est, cui vix habere possit mortalitas fidem:
visus est sibi fecisse rem facilem. quantae, dii deaeque, pie-
tatis audacia est ire rursus in flammas, illo ubi patrem paene 15
perdideris! iam non erat illud penates, iam non erat domus,
ubique tamen iuveni videbatur ardere mater. iam miser un-
dique flagrantibus membris, cum discurrentem clusisset
ignis, quod solum supererat virium genus, matrem quaerebat
oculis. non fuit illud †primum ignium† perire lumina can- 20
dentia: non protexerunt flagrantem sua membra faciem, et
oculi quaerentibus matrem manibus arserunt. rursus infelix
totum tactu perlustrat incendium, et, unde maximus est
conlabentium culminum fragor, illo debilitas tamquam in-
ventura revocatur. solus omnium servatus est beneficio 25
caecitatis.
  Protrahatur, iudices, si videtur, in medium reus; pluri-
mum probationibus adicere debent truces vultus, terribilis
minaxque facies. hic est, iudices, qui dicitur tota nocte dis-
currisse, hic ille circumspectus, hic ille felix parricida. reces- 30
serunt cuncta debilitatis officia, et hominis, qui circa genua
vestra ducendus est, non est qui dirigat gressus, non servuli
supersunt, non penates. respondete, per fidem, respondete,
mortales: utrum hic patrem occidit an perdidit? quid agis,
infelicissime iuvenis? rogandum est, neque habes †totas† 35
preces! perit ille vester ambitus, vestra miseratio! sed nefas
est, ut reatus iste sentiat debilitatis adversa: nos agedum,
iuvenis, ducimus, nostris humeris, nostris manibus innitere,
nos tibi pedes, nos accommodamus oculos. quid aversaris,
infelix, quid repugnas? scimus te non rogare pro vita, sed 40
dura, miser, dura; saltem vive, dum vincas. decet te hic
quoque virtutium tuarum cumulus, decet, ut digneris mori-
turus absolvi.