Dives accusatus proditionis
|
|
Pauper et dives inimici. utrique terni liberi. bellum incidit
|
11.pr.1
|
civitati. dives dux creatus profectus est in castra. rumor
|
|
ortus est ab eo prodi rem publicam. processit pauper in
|
|
contionem et accusavit divitem proditionis. absente eo po-
|
|
pulus lapidibus liberos eius occidit. reversus dives est victor
|
5
|
a bello, petit ad supplicium filios pauperis. pater se offert.
|
|
contradicit dives. erant enim leges, ut proditor morte puni-
|
|
retur, et calumniator idem pateretur quod reus, si convictus
|
|
esset.
|
|
Expectaveram quidem, ut de inimici mei supplicio non
|
1.1
|
quaereretur, nec me decipi posse credideram in ultione,
|
|
quam mihi debebat civitas tam liberi doloris, sed quatenus
|
|
eo malorum novitate perveni, ut in vindicta primum mei
|
|
consulere leges ac iura velletis, quaeso, ne quis prodesse
|
5
|
pauperi velit, quod nec defendi potest nisi genere poenae.
|
|
plus meretur pati homo, qui, si ipsi creditis, debet occidi.
|
|
hoc est quin immo, iudices, quod super omnes calamitates
|
|
meas ferre non possum: videtur sibi satis vixisse pauper,
|
|
postquam occidit liberos meos. operae pretium putat coram
|
10
|
impatientia mea felicem consummare patrem, et gau-
|
|
diorum suorum satietati hoc quoque adicit, ut orbitatem
|
|
meam liberis suis relinquat. fidem vestram iudices, ne per-
|
|
eat, quod ultioni meae contigit bonus pater! actum erat de
|
|
solaciis meis, si liberos suos pauper mallet occidi. illud
|
15
|
plane, iudices, etiam in hac pauperis impudentia miror: li-
|
|
beros meos pudore deceptae civitatis occidit, deinde me
|
|
crudelem vocat, parvulos suos ostendit, allegat, tamquam
|
|
non ego potius querar hoc de quoquam patre fieri, nec
|
|
intellegit, quantum debeat ad impatientiam nostri doloris
|
20
|
accedere, si passus sum, quod et in ultione miserum est.
|
|
facinus est, iudices, quemquam calamitatum suarum invi-
|
2.1
|
diam pati. sic ultionem meam debetis aspicere, tamquam et
|
|
liberos suos pauper occiderit.
|
|
Nec me fallit, iudices, plerosque credere callidissimum
|
|
pauperem nec mori velle, et hoc quod nudat iugulum, pec-
|
5
|
tus opponit, artes esse pro vita. sed ego illum non credo
|
|
mentiri, ego, qui scio, quid maluissem. numquam hoc ad-
|
|
versus nos excogitasset nisi inpatientissimus pater et hanc
|
|
poenae meae suppliciorumque novitatem de sua pietate
|
|
commentus est. nihil magis de inimico efficere velis, quam
|
10
|
quod ipse ferre non possis.
|
|
Habet hoc mali, iudices, principum innocentia, quod ini-
|
|
micos esse nobis, nisi postquam nocuerint, nescimus, et
|
|
tunc omnibus patemus insidiis, quotiens nos odit inferior.
|
|
homo, qui omnem adversus superiora rabiem de sui vilitate
|
15
|
sumebat, qui genus libertatis putabat odisse maiores, nulli
|
|
caritati, nullis inplicitus adfectibus, quod humilis, quod
|
|
esset abiectus, in furorem se magnae conluctationis exer-
|
|
[c]uit: primus se meum dixit inimicum. o dii deaeque, cuius
|
|
ego monstri artes pertuli, in cuius feritatis conluctatione
|
20
|
duravi? inimicum habui neque occidere contentum et mori
|
|
paratum.
|
|
Gratias ago civitati, quod in illis necessitatibus, in quibus
|
3.1
|
nihil adulationi, nihil praestabatis obsequiis, laudatus sum
|
|
testimonio periculorum: bellum mihi fatumque publicae
|
|
sollicitudinis credidistis. sed neque ego rem melioris ducis
|
|
facere potui, quam quod sine liberis meis profectus sum;
|
5
|
non reliquisset illos dux proditurus.
|
|
Non puto, iudices, adhuc quaeri, unde illae falsarum sol-
|
|
licitudinum fabulae repente proruperint, quis primus trepi-
|
|
dae civitatis aures rumore complev<er>it, cum videatis,
|
|
quis sic egerit, ut crederetis. vidit hanc inter metus vestros
|
10
|
occasionem, et, quia semper apud sollicitos in deterius
|
|
prona persuasio est, abusus est hoc, quod poterat videri
|
|
timere vobiscum. igitur homo, qui nullum conscium meum,
|
|
nullum mihi crimen obiecit, de mendacii magnitudine fidem
|
|
veritatis aptavit. civitas deinde, cui accusator proditam se
|
15
|
esse persuaserat, fecit quicquid hic de me facere potuit:
|
|
liberos meos, quos inimicus tota sua contione monstraverat,
|
|
occidit genere quo pereunt innocentes. feretis me, iudices,
|
|
liberius aliqua dicentem? rem pessimi exempli passus eram,
|
|
etiam si prodidissem.
|
20
|
Scio vos, iudices, hoc loco mirari innocentiam meam. ut
|
|
primum enim mihi calamitates meas nuntius in castra per-
|
|
tulit, non arma proieci, non stationes vallumque deserui;
|
|
totam orbitatem meam in bella converti, tamquam liberos
|
|
meos ibi perdidissem. si umquam, iudices, in me habuissent
|
25
|
profanae cogitationes locum, si patriam odisse vel pro libe-
|
|
ris meis possem, proditorem me feceratis.
|
|
Necesse est, iudices, hoc primum reversus exclamem: 'ita
|
4.1
|
pauper etiam nunc liberos habet? adhuc inimici mei plena
|
|
domus est?' o miserae cogitationes, o decepta solacia! sic
|
|
ego revertebar quasi vindicatus. quas ego legionum vestra-
|
|
rum indignationes, quem fortissimi exercitus conpescui do-
|
5
|
lorem, dum omnibus promitto liberos suos, dum minus pro
|
|
vindicta mea puto quicquid ipse fecissem! congerantur iam
|
|
licet adversus omnium mortalium nocentissimum cuncta
|
|
supplicia, ego tamen maximum ultionis meae solacium per-
|
|
didi, quod pauperi vos potius debueratis irasci. quoniam
|
10
|
igitur adhuc cum paupere legibus ac iure consisto, liberos
|
|
eius in supplicium patris peto. quid satis inprecer homini,
|
|
qui fecit, ut quisquam deberet sic vindicari?
|
|
'Calumniator,' inquit, 'idem patiatur.' permittunt mihi,
|
|
iudices, calamitates meae queri de hac lege, tamquam
|
15
|
parum nobis in ultione prospexerit. contra nos inventus est
|
|
vindictae modus, quo non debeamus esse contenti. quis-
|
|
quamne mortalium idem vocat facinus et poenam, tan-
|
|
tumne doloris venire de suppliciis quantum de calamitati-
|
|
bus putat? nescit profecto, nescit, quantam patientiam pa-
|
20
|
ret mereri, quantum animo membrisque rigoris induat,
|
|
quod patiaris, agnoscere. innocentia opus est, ut miserum
|
|
faciat color. constet licet utrimque mortium numerus, toti-
|
|
dem nobis ultio cadavera adsignet, plus tamen est de inno-
|
|
centibus, et quicquid patiuntur deprehensi, licet solacio
|
25
|
idem sit, aequitate minus est. ut idem sit supplicium nocen-
|
|
tis et facinus, una ratione efficias, ut illud ferre non possit.
|
|
frustra aestimatis, quam crudele, quam saevum sit, quod
|
|
petimus, in quantum excesserit usitata genera poenarum;
|
|
explicata est, iudices, explicata legis invidia, cum quis, quod
|
5.1
|
patitur, et fecit.
|
|
Quid, quod hoc solum est poenae genus, in quo non
|
|
debeat nocens nisi de se queri, et tanto minus debeat esse
|
|
miserabilis, in quantu<m> maior<e> est quod patitur, invi-
|
5
|
dia? quid aequius excogitari, quid iustius potest? grassatus
|
|
aliquis est ferro; praebeat et ipse cervices, miscuit noxium
|
|
virus; refundatur in suum facinus auctorem. oculos rapuit,
|
|
effodit; reddat de sua caecitate solacium. in nullo morta-
|
|
lium perferre possum sceleris sui impatientiam. verissima
|
10
|
est iustitia vindictae, cum facinus mensura poenae est, et, si
|
|
naturam ultionis aspicias, optime vindicatur quisque quo
|
|
modo miser est.
|
|
Fidem vestram, iudices, ne ideo tantum putetis iustum,
|
|
quod exigit reus, quia ego recuso. non ferretis me pauperis
|
15
|
mortem petentem, si liberos suos optulisset. ex omnibus
|
|
tamen, quicumque incognita, inaudita passi sunt, nullos hac
|
|
lege magis vindicandos puto, quam quorum liberos aliquis
|
|
occidit. quid mihi pro hoc redditis, leges? ubi respiro, ubi
|
|
claudo gemitus, unde sumo solacium? bene, bene admones,
|
20
|
dolor: illos, illos, liceat invadere, qui nunc magis amantur,
|
|
quos orbitas nostra commendat. sic quoque circumscribi-
|
|
mur, nisi totidem sunt, nisi illis par est ac similis aetas et
|
|
ante omnia optimus pater. deceperas me, fortuna, decepe-
|
|
ras, si mihi tam grande fecisset facinus homo, qui liberos
|
25
|
non haberet.
|
|
Quid, quod ex omnium scelerum comparatione nihil est
|
6.1
|
detestabilius hominibus, qui leges ipsas faciunt nocentes?
|
|
vestro mehercules nomine calumniantibus debetis irasci,
|
|
quorum nefas non potest nisi per iudicum facinus inponere.
|
|
actum est de rebus humanis, si de criminibus nostris tantun-
|
5
|
dem mendaciis licet, nec ullus innocens hucusque felix est,
|
|
ut diligentiae fingentium par sit. quemquamne mortalium
|
|
in re, quam finxerit, quam conposuerit, <non> invenire ali-
|
|
quid, quod potest probationem vocare et facinus explicare
|
|
facilitate verborum? magis oderis mendacium, cum simile
|
10
|
vero est. quotiens manifestum est aliquem perisse sine
|
|
causa, calumniantibus irasci debeas, ut possis illis ignoscere,
|
|
qui crediderunt.
|
|
Adicite huic execrationi, quod calumniatus est in bello,
|
|
quod de proditione, quod de duce, quod haec omnia fecit
|
15
|
inimicus. non est, quod se publico tueatur errore, nec in
|
|
excusationem adferat, tamquam crediderit et ipse fingenti-
|
|
bus. nemo sic decipitur, ut de inimico suo mentiatur. 'ru-
|
|
mor,' inquit, 'fuit te prodidisse.' bene admones. hunc pri-
|
|
mum calumniae tuae obicio rumorem. quis enim, iudices,
|
20
|
nesciat hanc famae esse naturam, ut sit primo unius hominis
|
|
audacia? de nulla re locutus est continuo populus, nec quic-
|
|
quam adeo subito statimque notum est, ut in illud pariter
|
|
omnium sermo consentiat. quam non possit movere civita-
|
|
tem, quem non replere populum, si quid omnibus obviis
|
25
|
narres, in nullo non coetu loquaris, et de re, quam cum
|
|
maxime fingas, iam dicas esse rumorem? quanta tibi deinde
|
|
mentiendi materia de periculorum nostrorum occasione
|
|
succurrit? nihil est tam capax malignitatium sermonumque
|
|
quam bellum. quid interest, unde sumpserit rumor ortum?
|
30
|
quod negari non potest, tu contionaris, accusas, tu crimen
|
|
de fabula facis. in rumore, cuius probationes, cuius argu-
|
|
menta non habes, calumniae genus est primum credere.
|
|
'Sed,' inquit, 'mori debeo, quia lex, qua te accusavi, hoc
|
7.1
|
proditorem pati iubet.' poteram quidem breviter respon-
|
|
dere legem, quae calumniatorem idem pati iubet, eius poe-
|
|
nam exigere, quod fecisset, non quod facere voluisset; fin-
|
|
gamus tamen non hoc pauperem captasse, quod accidit; cui
|
5
|
debet inputari exitus, qui de calumniae tuae fluxit errore?
|
|
vultis scire, iudices, aliud quaesitum, quam quod lex, †quae
|
|
mori iubeat?† accusavit me eo tempore, quo non poteram
|
|
damnatus occidi. dic nunc: 'non ego effeci, ut occiderentur
|
|
liberi tui,' et aude civitatis illud vocare facinus, non tamen
|
10
|
ullis efficies artibus, ut non potius miserear rei publicae
|
|
meae: non minus et illa facinus est passa quam pater: co-
|
|
acta est liberos imperatoris vincentis occidere.
|
|
Fallitur, iudices, quisquis ullum facinus in rebus humanis
|
|
publicum putat. persuadentium vires sunt, quicquid civitas
|
15
|
facit, et quodcumque facit populus, secundum quod ex-
|
|
asperatur, irascitur. sic corpora nostra motum nisi de mente
|
|
non sumunt, et otiosa sunt membra, donec illis animus
|
|
utatur. nihil est facilius quam in quemlibet adfectum mo-
|
|
vere populum; nulli, cum coimus, sua cogitatio, sua mens,
|
20
|
ulla ratio praesto est, nec habet ulla turba prudentiam sin-
|
|
gulorum, sive quod minus publicos capimus affectus, sive
|
|
neglegentior est, qui se non putat solum debere rationem,
|
|
et multi fiducia facimus omnium. quam non possit rem pu-
|
|
blicam turbare, confundere, si quis repente proclamet:
|
25
|
'prodidit vos imperator vester, addixit, et nunc ille liberos
|
|
habet?' si mehercules post hanc, inimice, vocem templa
|
|
monstrasses, sacrilegum continuo flagrasset incendium, si
|
|
convelli simulacra voluisses, fecisset omne de numinibus
|
|
suis facinus audacia. vis scire tuum esse, quicquid civitas
|
30
|
fecit? gloriareris illo, si prodidissem.
|
|
Non est, iudices, quod vos a gravitate iustitiae dolor ul-
|
8.1
|
tionis abducat; quod mortem suam inimicus offert, non pe-
|
|
tit illud, nisi quisquis ipse non debet occidi. seposita igitur
|
|
paulisper lege mei doloris hoc tantum ab adfectibus vestris
|
|
omnium mortalium nomine peto, ne cui nocenti poenae
|
5
|
praestetur arbitrium. infinitam, iudices, sceleribus aperitis
|
|
audaciam, si poenam licet eligere condemnato, nec iam ul-
|
|
la[m] mortalium innocentiam trepidatione contineas, si pa-
|
|
titur deprehensus quisque quod maluit. levat omnes crucia-
|
|
tus, omnem dolorem praeparata mentem conposuisse pa-
|
10
|
tientia. fallitur quisquis humana tormenta sola nominum
|
|
atrocitate metitur; nulla poena est nisi invito. non habemus
|
|
ullum nisi ab impatientia dolorem, et, ut aliquid crudele,
|
|
saevum sit, metus faciunt. supplicium quisquam vocat ad
|
|
quod prosilitur, quod exposcitur, quod circa se non habet
|
15
|
moras? illo, per fidem, illo trahite damnatos, quo non se-
|
|
quantur. tunc est poena, cum periturus trepidat, haeret,
|
|
cum restringit supremo vincla conatu. volo perituri prius
|
|
videre pallorem, audire gemitus, volo circumspiciat, volo
|
|
queratur. fidem vestram, iudices, ne nocentibus supplicii sui
|
20
|
contingat electio! minus iniquum est, ut evadat nocens poe-
|
|
nam, quam ut contemnat. mortem vero damnatis quisquis
|
|
praestat, indulget, nec sunt ulla beneficia poenarum. fallitur
|
|
quisquis illam velut omnium suppliciorum summam putat;
|
|
occidi non est poena sed exitus. neque enim habet impa-
|
25
|
tientiam aut dolorem, quod possis aspicere quasi fatum.
|
|
quid, si liberos relinquas, immo si serves? quam felix exitus
|
|
est plenusque laetitiae! lucri facit mortis atrocitatem, quis-
|
|
quis laudatus occiditur.
|
|
'Me,' inquit, 'occidite.' non habet liberos, inimice, non
|
9.1
|
habet, quisquis hoc te velle miratur. saeve, crudelis, ego tibi
|
|
permittam mori? et quid iam mihi melius optem? vides
|
|
quantum feceris nefas: idem pro liberis meis offerre non
|
|
potui. tu vero parvulos tuos tene, ut in isto potius moriantur
|
5
|
amplexu. tu nunc quoque non evades, non effugies: qua-
|
|
cumque te duxerit orbitas, sequar; effundam, si quod para-
|
|
veris venenum, subtraham omne ferrum, incidam quoscum-
|
|
que strinxeris nexus, ab omni revocabo praecipitio. etiam
|
|
occisis liberis tuis non idem patieris, inimice, nisi vixeris.
|
10
|
Nec vereor, iudices, ne putetis utriusque nostrum orbita-
|
|
tem simili esse ratione tractandam. admoventur es ecce
|
|
contra lacrimas meas liberi, quos nemo nosset. patris inno-
|
|
centis occisi sunt parvuli, quos nunc circa templa ferretis,
|
|
circa quos se celebraret vestra laetitia. facinus est, iudices,
|
15
|
minorem esse transactarum mortium miserationem.
|
|
Non invenio, quemadmodum liberis prodesse debeat
|
|
odium patris; perierunt etiam illi, quorum nec pater debe-
|
|
bat occidi.
|
|
Me miserum, quod sic quoque multa habiturus es, quibus
|
20
|
ego, qui vindicabor, invideam: osculaberis ante perituros,
|
|
alloqueris, accipies suprema mandata et moriturum te con-
|
|
tinuo promittes. exonerabis gemitus tuos, cum meorum se-
|
|
pulcra numerabis, siccabit oculos, quod meam nunc quoque
|
|
respicies vacuam domum. me miserum! pauperis tantum
|
25
|
solacium futurum est, quod pares sumus. quid, quod in ipsa
|
10.1
|
conparatione mortis non idem patientur liberi tui? occiden-
|
|
tur uno fortassis ictu, et erit ultio manibus contenta carnifi-
|
|
cis. parvulos meos occidit quicquid fuit tota civitate te-
|
|
lorum, omnis sexus, omnis aetas, omnis infirmitas. nihil est
|
5
|
crudelius morte hominum, quos populus occidit, et solus hic
|
|
exitus est, a quo non est nec cadaveribus salva reverentia.
|
|
hoc me nunc conplorare tantum putatis, quod non sum
|
|
liberis meis ante satiatus? miser ego nec ad cadavera ac-
|
|
cessi, non in sepulcra maiorum meis manibus intuli, nec
|
10
|
licuit super ipsa corpora proclamare: 'non feci!'
|
|
Qualem ego illum, patria, perdidi diem, cum duces ab
|
|
explicito bello revertuntur! non me laetae cinxere legiones,
|
|
non effusi obviam cives triumphali circa currus meos exul-
|
|
tavere laetitia; sequebar captivos meos tristior victor, mae-
|
15
|
stus undique claudebat exercitus, occurrentium lacrimae
|
|
propinquorum et erubescentis circa me populi timida sola-
|
|
cia. o successuum quoque nostrorum misera condicio! ergo
|
|
ego victoriam meam non narrabo sine fletu, nemo ami-
|
|
corum propinquorumque coram me de bello meo loquetur?
|
20
|
nihil est crudelius calamitate, quam gaudia reducunt. quo-
|
11.1
|
tiens redierit ille laetus vobis in supplicia mea dies, lugubres
|
|
mihi ferte vestes, renovate, servuli, planctus, parate solacia,
|
|
propinqui. nulli liberi inpatientius desiderantur, quam qui
|
|
propter patrem videntur occisi.
|
5
|
Sed verum, iudices, fatendum est: timeo mehercules, ne
|
|
par solaciis meis non sim, ne me iste, quo pro liberis irascor,
|
|
affectus in media ultione destituat. sed adiuvate, misere-
|
|
mini, propinqui, adiuvate, amici, et, si forte defecero, tu
|
|
ultionem meam, popule, consumma. timeo mehercules ne,
|
10
|
cum carnifex propius accesserit, subito proclamem: 'iam
|
|
malo patrem!' sed si quis est pudor, oculi, differte lacrimas,
|
|
abite, gemitus; horridum, trucem debeo praebere et mi-
|
|
serum. deprehendam, omnium mortalium callidissime,
|
|
hunc, quem simulas, quem nunc imitaris adfectum. tunc
|
15
|
sciemus, quo animo rogaveris, ut potius ipse morereris. sed
|
|
si bene novi capax omnium malorum scelerumque pectus,
|
|
inimice, vives et libenter et fortiter et quasi vindicatus.
|
|