Dives accusatus proditionis
Pauper et dives inimici. utrique terni liberi. bellum incidit 11.pr.1
civitati. dives dux creatus profectus est in castra. rumor
ortus est ab eo prodi rem publicam. processit pauper in
contionem et accusavit divitem proditionis. absente eo po-
pulus lapidibus liberos eius occidit. reversus dives est victor 5
a bello, petit ad supplicium filios pauperis. pater se offert.
contradicit dives. erant enim leges, ut proditor morte puni-
retur, et calumniator idem pateretur quod reus, si convictus
esset.
Expectaveram quidem, ut de inimici mei supplicio non 1.1
quaereretur, nec me decipi posse credideram in ultione,
quam mihi debebat civitas tam liberi doloris, sed quatenus
eo malorum novitate perveni, ut in vindicta primum mei
consulere leges ac iura velletis, quaeso, ne quis prodesse 5
pauperi velit, quod nec defendi potest nisi genere poenae.
plus meretur pati homo, qui, si ipsi creditis, debet occidi.
hoc est quin immo, iudices, quod super omnes calamitates
meas ferre non possum: videtur sibi satis vixisse pauper,
postquam occidit liberos meos. operae pretium putat coram 10
impatientia mea felicem consummare patrem, et gau-
diorum suorum satietati hoc quoque adicit, ut orbitatem
meam liberis suis relinquat. fidem vestram iudices, ne per-
eat, quod ultioni meae contigit bonus pater! actum erat de
solaciis meis, si liberos suos pauper mallet occidi. illud 15
plane, iudices, etiam in hac pauperis impudentia miror: li-
beros meos pudore deceptae civitatis occidit, deinde me
crudelem vocat, parvulos suos ostendit, allegat, tamquam
non ego potius querar hoc de quoquam patre fieri, nec
intellegit, quantum debeat ad impatientiam nostri doloris 20
accedere, si passus sum, quod et in ultione miserum est.
facinus est, iudices, quemquam calamitatum suarum invi- 2.1
diam pati. sic ultionem meam debetis aspicere, tamquam et
liberos suos pauper occiderit.
  Nec me fallit, iudices, plerosque credere callidissimum
pauperem nec mori velle, et hoc quod nudat iugulum, pec- 5
tus opponit, artes esse pro vita. sed ego illum non credo
mentiri, ego, qui scio, quid maluissem. numquam hoc ad-
versus nos excogitasset nisi inpatientissimus pater et hanc
poenae meae suppliciorumque novitatem de sua pietate
commentus est. nihil magis de inimico efficere velis, quam 10
quod ipse ferre non possis.
  Habet hoc mali, iudices, principum innocentia, quod ini-
micos esse nobis, nisi postquam nocuerint, nescimus, et
tunc omnibus patemus insidiis, quotiens nos odit inferior.
homo, qui omnem adversus superiora rabiem de sui vilitate 15
sumebat, qui genus libertatis putabat odisse maiores, nulli
caritati, nullis inplicitus adfectibus, quod humilis, quod
esset abiectus, in furorem se magnae conluctationis exer-
[c]uit: primus se meum dixit inimicum. o dii deaeque, cuius
ego monstri artes pertuli, in cuius feritatis conluctatione 20
duravi? inimicum habui neque occidere contentum et mori
paratum.
  Gratias ago civitati, quod in illis necessitatibus, in quibus 3.1
nihil adulationi, nihil praestabatis obsequiis, laudatus sum
testimonio periculorum: bellum mihi fatumque publicae
sollicitudinis credidistis. sed neque ego rem melioris ducis
facere potui, quam quod sine liberis meis profectus sum; 5
non reliquisset illos dux proditurus.
  Non puto, iudices, adhuc quaeri, unde illae falsarum sol-
licitudinum fabulae repente proruperint, quis primus trepi-
dae civitatis aures rumore complev<er>it, cum videatis,
quis sic egerit, ut crederetis. vidit hanc inter metus vestros 10
occasionem, et, quia semper apud sollicitos in deterius
prona persuasio est, abusus est hoc, quod poterat videri
timere vobiscum. igitur homo, qui nullum conscium meum,
nullum mihi crimen obiecit, de mendacii magnitudine fidem
veritatis aptavit. civitas deinde, cui accusator proditam se 15
esse persuaserat, fecit quicquid hic de me facere potuit:
liberos meos, quos inimicus tota sua contione monstraverat,
occidit genere quo pereunt innocentes. feretis me, iudices,
liberius aliqua dicentem? rem pessimi exempli passus eram,
etiam si prodidissem. 20
  Scio vos, iudices, hoc loco mirari innocentiam meam. ut
primum enim mihi calamitates meas nuntius in castra per-
tulit, non arma proieci, non stationes vallumque deserui;
totam orbitatem meam in bella converti, tamquam liberos
meos ibi perdidissem. si umquam, iudices, in me habuissent 25
profanae cogitationes locum, si patriam odisse vel pro libe-
ris meis possem, proditorem me feceratis.
  Necesse est, iudices, hoc primum reversus exclamem: 'ita 4.1
pauper etiam nunc liberos habet? adhuc inimici mei plena
domus est?' o miserae cogitationes, o decepta solacia! sic
ego revertebar quasi vindicatus. quas ego legionum vestra-
rum indignationes, quem fortissimi exercitus conpescui do- 5
lorem, dum omnibus promitto liberos suos, dum minus pro
vindicta mea puto quicquid ipse fecissem! congerantur iam
licet adversus omnium mortalium nocentissimum cuncta
supplicia, ego tamen maximum ultionis meae solacium per-
didi, quod pauperi vos potius debueratis irasci. quoniam 10
igitur adhuc cum paupere legibus ac iure consisto, liberos
eius in supplicium patris peto. quid satis inprecer homini,
qui fecit, ut quisquam deberet sic vindicari?
  'Calumniator,' inquit, 'idem patiatur.' permittunt mihi,
iudices, calamitates meae queri de hac lege, tamquam 15
parum nobis in ultione prospexerit. contra nos inventus est
vindictae modus, quo non debeamus esse contenti. quis-
quamne mortalium idem vocat facinus et poenam, tan-
tumne doloris venire de suppliciis quantum de calamitati-
bus putat? nescit profecto, nescit, quantam patientiam pa- 20
ret mereri, quantum animo membrisque rigoris induat,
quod patiaris, agnoscere. innocentia opus est, ut miserum
faciat color. constet licet utrimque mortium numerus, toti-
dem nobis ultio cadavera adsignet, plus tamen est de inno-
centibus, et quicquid patiuntur deprehensi, licet solacio 25
idem sit, aequitate minus est. ut idem sit supplicium nocen-
tis et facinus, una ratione efficias, ut illud ferre non possit.
frustra aestimatis, quam crudele, quam saevum sit, quod
petimus, in quantum excesserit usitata genera poenarum;
explicata est, iudices, explicata legis invidia, cum quis, quod 5.1
patitur, et fecit.
  Quid, quod hoc solum est poenae genus, in quo non
debeat nocens nisi de se queri, et tanto minus debeat esse
miserabilis, in quantu<m> maior<e> est quod patitur, invi- 5
dia? quid aequius excogitari, quid iustius potest? grassatus
aliquis est ferro; praebeat et ipse cervices, miscuit noxium
virus; refundatur in suum facinus auctorem. oculos rapuit,
effodit; reddat de sua caecitate solacium. in nullo morta-
lium perferre possum sceleris sui impatientiam. verissima 10
est iustitia vindictae, cum facinus mensura poenae est, et, si
naturam ultionis aspicias, optime vindicatur quisque quo
modo miser est.
  Fidem vestram, iudices, ne ideo tantum putetis iustum,
quod exigit reus, quia ego recuso. non ferretis me pauperis 15
mortem petentem, si liberos suos optulisset. ex omnibus
tamen, quicumque incognita, inaudita passi sunt, nullos hac
lege magis vindicandos puto, quam quorum liberos aliquis
occidit. quid mihi pro hoc redditis, leges? ubi respiro, ubi
claudo gemitus, unde sumo solacium? bene, bene admones, 20
dolor: illos, illos, liceat invadere, qui nunc magis amantur,
quos orbitas nostra commendat. sic quoque circumscribi-
mur, nisi totidem sunt, nisi illis par est ac similis aetas et
ante omnia optimus pater. deceperas me, fortuna, decepe-
ras, si mihi tam grande fecisset facinus homo, qui liberos 25
non haberet.
  Quid, quod ex omnium scelerum comparatione nihil est 6.1
detestabilius hominibus, qui leges ipsas faciunt nocentes?
vestro mehercules nomine calumniantibus debetis irasci,
quorum nefas non potest nisi per iudicum facinus inponere.
actum est de rebus humanis, si de criminibus nostris tantun- 5
dem mendaciis licet, nec ullus innocens hucusque felix est,
ut diligentiae fingentium par sit. quemquamne mortalium
in re, quam finxerit, quam conposuerit, <non> invenire ali-
quid, quod potest probationem vocare et facinus explicare
facilitate verborum? magis oderis mendacium, cum simile 10
vero est. quotiens manifestum est aliquem perisse sine
causa, calumniantibus irasci debeas, ut possis illis ignoscere,
qui crediderunt.
  Adicite huic execrationi, quod calumniatus est in bello,
quod de proditione, quod de duce, quod haec omnia fecit 15
inimicus. non est, quod se publico tueatur errore, nec in
excusationem adferat, tamquam crediderit et ipse fingenti-
bus. nemo sic decipitur, ut de inimico suo mentiatur. 'ru-
mor,' inquit, 'fuit te prodidisse.' bene admones. hunc pri-
mum calumniae tuae obicio rumorem. quis enim, iudices, 20
nesciat hanc famae esse naturam, ut sit primo unius hominis
audacia? de nulla re locutus est continuo populus, nec quic-
quam adeo subito statimque notum est, ut in illud pariter
omnium sermo consentiat. quam non possit movere civita-
tem, quem non replere populum, si quid omnibus obviis 25
narres, in nullo non coetu loquaris, et de re, quam cum
maxime fingas, iam dicas esse rumorem? quanta tibi deinde
mentiendi materia de periculorum nostrorum occasione
succurrit? nihil est tam capax malignitatium sermonumque
quam bellum. quid interest, unde sumpserit rumor ortum? 30
quod negari non potest, tu contionaris, accusas, tu crimen
de fabula facis. in rumore, cuius probationes, cuius argu-
menta non habes, calumniae genus est primum credere.
  'Sed,' inquit, 'mori debeo, quia lex, qua te accusavi, hoc 7.1
proditorem pati iubet.' poteram quidem breviter respon-
dere legem, quae calumniatorem idem pati iubet, eius poe-
nam exigere, quod fecisset, non quod facere voluisset; fin-
gamus tamen non hoc pauperem captasse, quod accidit; cui 5
debet inputari exitus, qui de calumniae tuae fluxit errore?
vultis scire, iudices, aliud quaesitum, quam quod lex, †quae
mori iubeat?† accusavit me eo tempore, quo non poteram
damnatus occidi. dic nunc: 'non ego effeci, ut occiderentur
liberi tui,' et aude civitatis illud vocare facinus, non tamen 10
ullis efficies artibus, ut non potius miserear rei publicae
meae: non minus et illa facinus est passa quam pater: co-
acta est liberos imperatoris vincentis occidere.
  Fallitur, iudices, quisquis ullum facinus in rebus humanis
publicum putat. persuadentium vires sunt, quicquid civitas 15
facit, et quodcumque facit populus, secundum quod ex-
asperatur, irascitur. sic corpora nostra motum nisi de mente
non sumunt, et otiosa sunt membra, donec illis animus
utatur. nihil est facilius quam in quemlibet adfectum mo-
vere populum; nulli, cum coimus, sua cogitatio, sua mens, 20
ulla ratio praesto est, nec habet ulla turba prudentiam sin-
gulorum, sive quod minus publicos capimus affectus, sive
neglegentior est, qui se non putat solum debere rationem,
et multi fiducia facimus omnium. quam non possit rem pu-
blicam turbare, confundere, si quis repente proclamet: 25
'prodidit vos imperator vester, addixit, et nunc ille liberos
habet?' si mehercules post hanc, inimice, vocem templa
monstrasses, sacrilegum continuo flagrasset incendium, si
convelli simulacra voluisses, fecisset omne de numinibus
suis facinus audacia. vis scire tuum esse, quicquid civitas 30
fecit? gloriareris illo, si prodidissem.
  Non est, iudices, quod vos a gravitate iustitiae dolor ul- 8.1
tionis abducat; quod mortem suam inimicus offert, non pe-
tit illud, nisi quisquis ipse non debet occidi. seposita igitur
paulisper lege mei doloris hoc tantum ab adfectibus vestris
omnium mortalium nomine peto, ne cui nocenti poenae 5
praestetur arbitrium. infinitam, iudices, sceleribus aperitis
audaciam, si poenam licet eligere condemnato, nec iam ul-
la[m] mortalium innocentiam trepidatione contineas, si pa-
titur deprehensus quisque quod maluit. levat omnes crucia-
tus, omnem dolorem praeparata mentem conposuisse pa- 10
tientia. fallitur quisquis humana tormenta sola nominum
atrocitate metitur; nulla poena est nisi invito. non habemus
ullum nisi ab impatientia dolorem, et, ut aliquid crudele,
saevum sit, metus faciunt. supplicium quisquam vocat ad
quod prosilitur, quod exposcitur, quod circa se non habet 15
moras? illo, per fidem, illo trahite damnatos, quo non se-
quantur. tunc est poena, cum periturus trepidat, haeret,
cum restringit supremo vincla conatu. volo perituri prius
videre pallorem, audire gemitus, volo circumspiciat, volo
queratur. fidem vestram, iudices, ne nocentibus supplicii sui 20
contingat electio! minus iniquum est, ut evadat nocens poe-
nam, quam ut contemnat. mortem vero damnatis quisquis
praestat, indulget, nec sunt ulla beneficia poenarum. fallitur
quisquis illam velut omnium suppliciorum summam putat;
occidi non est poena sed exitus. neque enim habet impa- 25
tientiam aut dolorem, quod possis aspicere quasi fatum.
quid, si liberos relinquas, immo si serves? quam felix exitus
est plenusque laetitiae! lucri facit mortis atrocitatem, quis-
quis laudatus occiditur.
  'Me,' inquit, 'occidite.' non habet liberos, inimice, non 9.1
habet, quisquis hoc te velle miratur. saeve, crudelis, ego tibi
permittam mori? et quid iam mihi melius optem? vides
quantum feceris nefas: idem pro liberis meis offerre non
potui. tu vero parvulos tuos tene, ut in isto potius moriantur 5
amplexu. tu nunc quoque non evades, non effugies: qua-
cumque te duxerit orbitas, sequar; effundam, si quod para-
veris venenum, subtraham omne ferrum, incidam quoscum-
que strinxeris nexus, ab omni revocabo praecipitio. etiam
occisis liberis tuis non idem patieris, inimice, nisi vixeris. 10
  Nec vereor, iudices, ne putetis utriusque nostrum orbita-
tem simili esse ratione tractandam. admoventur es ecce
contra lacrimas meas liberi, quos nemo nosset. patris inno-
centis occisi sunt parvuli, quos nunc circa templa ferretis,
circa quos se celebraret vestra laetitia. facinus est, iudices, 15
minorem esse transactarum mortium miserationem.
  Non invenio, quemadmodum liberis prodesse debeat
odium patris; perierunt etiam illi, quorum nec pater debe-
bat occidi.
  Me miserum, quod sic quoque multa habiturus es, quibus 20
ego, qui vindicabor, invideam: osculaberis ante perituros,
alloqueris, accipies suprema mandata et moriturum te con-
tinuo promittes. exonerabis gemitus tuos, cum meorum se-
pulcra numerabis, siccabit oculos, quod meam nunc quoque
respicies vacuam domum. me miserum! pauperis tantum 25
solacium futurum est, quod pares sumus. quid, quod in ipsa 10.1
conparatione mortis non idem patientur liberi tui? occiden-
tur uno fortassis ictu, et erit ultio manibus contenta carnifi-
cis. parvulos meos occidit quicquid fuit tota civitate te-
lorum, omnis sexus, omnis aetas, omnis infirmitas. nihil est 5
crudelius morte hominum, quos populus occidit, et solus hic
exitus est, a quo non est nec cadaveribus salva reverentia.
hoc me nunc conplorare tantum putatis, quod non sum
liberis meis ante satiatus? miser ego nec ad cadavera ac-
cessi, non in sepulcra maiorum meis manibus intuli, nec 10
licuit super ipsa corpora proclamare: 'non feci!'
  Qualem ego illum, patria, perdidi diem, cum duces ab
explicito bello revertuntur! non me laetae cinxere legiones,
non effusi obviam cives triumphali circa currus meos exul-
tavere laetitia; sequebar captivos meos tristior victor, mae- 15
stus undique claudebat exercitus, occurrentium lacrimae
propinquorum et erubescentis circa me populi timida sola-
cia. o successuum quoque nostrorum misera condicio! ergo
ego victoriam meam non narrabo sine fletu, nemo ami-
corum propinquorumque coram me de bello meo loquetur? 20
nihil est crudelius calamitate, quam gaudia reducunt. quo- 11.1
tiens redierit ille laetus vobis in supplicia mea dies, lugubres
mihi ferte vestes, renovate, servuli, planctus, parate solacia,
propinqui. nulli liberi inpatientius desiderantur, quam qui
propter patrem videntur occisi. 5
  Sed verum, iudices, fatendum est: timeo mehercules, ne
par solaciis meis non sim, ne me iste, quo pro liberis irascor,
affectus in media ultione destituat. sed adiuvate, misere-
mini, propinqui, adiuvate, amici, et, si forte defecero, tu
ultionem meam, popule, consumma. timeo mehercules ne, 10
cum carnifex propius accesserit, subito proclamem: 'iam
malo patrem!' sed si quis est pudor, oculi, differte lacrimas,
abite, gemitus; horridum, trucem debeo praebere et mi-
serum. deprehendam, omnium mortalium callidissime,
hunc, quem simulas, quem nunc imitaris adfectum. tunc 15
sciemus, quo animo rogaveris, ut potius ipse morereris. sed
si bene novi capax omnium malorum scelerumque pectus,
inimice, vives et libenter et fortiter et quasi vindicatus.