Sepulcrum incantatum
Malae tractationis sit actio. Quae amissum filium nocte 10.pr.1
videbat in somnis, indicavit marito. ille adhibito mago in-
cantavit sepulcrum. mater desiit videre filium. accusat ma-
ritum malae tractationis.
Quamvis, iudices, inter eos, qui liberorum mortibus desti- 1.1
tuti cuncta vota et praeparatas spes in senectutem ante se
egerunt, id fere acerbissimum certamen conflictationis oria-
tur, ut unusquisque luctibus ac lacrimis suis credat accedere
quandam dignitatem, si miserrimus esse videatur, haec ta- 5
men femina neque noto neque publico genere miserabilis
non impudenter inter ceteras matres, quae aut unicos aut
iuvenes pios filios perdiderunt, eminere et occupare quen-
dam maerentium principatum differentia novae calamitatis
affectat, quae sola omnium supra fidem infelix in uno filio 10
iam alteram patitur orbitatem. priorem quidem illam, ut
communem ceteris et fato accidentem, fortius utcumque
tolerabat. nam et de filio nihil aliud perdiderat misera nisi
dies, nec iam timebat, ne ille, quo fruebatur, mori posset.
planctibus lacrimisque, paene improbe dixerim, parcius 15
utebatur, nec sibi permittebat dolor lugere venientem. nunc
destituta solacio, persuasione fraudata est: dum non puta-
bat perisse, quem poterat videre, †eripuit ingrata filio al-
terum titulum.† miser ille, nisi teneretur, iam et ad patrem
veniret. 20
  Tantum misera petit, ne minus perdidisse videatur, quam
ipsa desiderat. non inani persuasione nec cogitationibus
ficta lugentis umbra veniebat, nec agitabat incertos levis
imago somnos, ac ne confusi quidem tristi cinere vultus et
inspersum favilla caput noctibus suis obibat, sed filius erat 25
qualis aliquando, et iuvenis et pulcher habitu, nec aspici
tantum viderique contentus, verum, si quid desiderio credi-
tis miserae, quae sola vidit, amplexus et oscula dabat et tota
nocte vivebat. multum perdidit mater, si contingebat hoc 2.1
illi, non minus, si videbatur. nunc tenebras inanis et longas
oculis flentibus noctes iuxta somnum mariti pervigil et tan-
tum deserta metitur, [non desiderio fictus aut fucatus ha-
bitu nec, ut somniorum vanitate conspicitur, sed experta 5
non totum mori hominem illud, quod nec flammis uritur
nec cineribus extinguitur nec urnis sepulcrisque satis pre-
mitur, expectat] nunc ista carcere obseratam animam et
repugnantem magico iuvenem cogitat ferro. infelicissima
omnium mater plus aliquid esse quam umbram filium putat, 10
postquam potuit includi, nec sua tantummodo poena pro-
prioque supplicio deserta consumitur; rescissa orbitate vel
magis cruciatur, quod non licet filio venire cupienti: 'nunc
barbaro carmine gravem terram totis noctibus pulsat, et
impositum sibi sepulcrum, quod non possit evolvere, quae 15
solebat ipsos discutere inferos, umbra miratur. miser, quem
non tantum verba clauserunt (nam forsitan per illa transis-
set), sed vincula ferrea solidique nexus ad mortem reduxe-
runt. quomodo tenetur infelix, qui ne propter hoc quidem
venit, ut queratur!' 20
  Misereor feminae, cuius invidiae totum facinus ascribi-
tur. maritus sic filium inclusit, tamquam se inquietari mater
ista quereretur. igitur, iudices, nemo miretur, si ad tam cru-
delem, ad tam immitem patrem umbra non venit. sciebat,
ubi lacrimas, ubi posset invenire singultus, a quo magis de- 25
sideraretur. namque isti ferreum pectus et dura praecordia,
nec sunt de orbitate sensus. quid enim inhumanius patre,
quid inveniri truculentius potest? invidit matri, ne filio frue- 3.1
retur, nec hoc ideo fecit, quia videre ipse malebat; ne viven-
tem quidem adhuc et incolumem tam blanda tamque debita
pietate prosequebatur, ut defuncto servaturus affectum
etiam sepulti pater videretur. tanto magis effusa mater et 5
suis ac paternis vicibus occurrens: haec pallidior ad metus,
ad vota pronior, non diebus secura, non noctibus. et ille
miser intellegebat, utri promptior ex parentibus et facilior
esset affectus. itaque ab huius osculis, ab huius feminae
cervice pendebat. et, quia longum est officia praeterita de- 10
bitae pietatis agitare, illo ipso languore, quo filius caducum
illud et fragile corpus amisit, quam perdite mulier et usque
in exemplum modo super ora pallentis infelices lacerabat
oculos, nunc siccata frustra ubera querebatur, nunc super-
stitem caedebat uterum! notabat haec ille deficiens manda- 15
batque morti suae, cui periret. ubi sunt, qui cito iubent stare
lacrimas, quibus non placet longum agere maerorem? retu-
lit umbra gratiam matri. scio et intellego: cum inter gemen-
tis iacet medium cadaver, et cum omnis videtur remisisse
curas, tunc sentit aliquid et intellegit et inter suos iudicat. 20
moneo te, orbitas, moneo, effusius fleas, effusius <te> effe-
ras, numquam perisse <lacrimas> credas. filii sui umbra cui
non apparet, irascitur.
  Iam gelidi piger corporis sanguis omnis in mortem strin- 4.1
xerat venas, et nutantium fulgor extremus vanescebat ocu-
lorum, et iam desperantibus medicis crediderat pater. ad-
huc tamen spirare matri videbatur, et quamcumque corpo-
ris partem osculis misera tepefecerat, illo vitae calorem re- 5
disse clamabat. oderat ignes, oderat rogos; reponi corpus et
servari membra cupiebat. et nunc infelicem magis matrem
paenitet, quod sepultus est, qui poterat reverti. scitis ipsi,
quo exequiarum die<s> labore extracta sit, quamdiu filium
tenuerit a lambentibus flammis. unde enim speraret, ut 10
postea videre contingeret, ut extra orbitatem haberet ocu-
los? iam magum misera quaerebat, ut umbra evocaretur.
  Reliqua, mater infelix, tu ad iudices referre debebas, et,
nisi orbitate, nisi lacrimis vox mutaretur in gemitus, noctes
tuas quanto melius tuo ore lugeres! ego, utcumque potero, 15
perferam. satiare, misera, satiare saltem memoria diei illius,
quo exequias unici duximus. 'iam planctus,' inquit, 'lacri-
masque consumpseram et tenebras veluti perpetuas venire
gaudebam, iam fatigata propinquorum officia defecerant,
iam plangorem familiae altus sopor vicerat. rogo, ne quis 5.1
tam contumeliosus sit in matrem, ut per quietem contigisse
filium dicat; unde miserae tunc, unde somnus? nihil de te,
marite, nihil queror; satis magnas dedisti poenas. si totis
noctibus mecum flere voluisses, vidisses utique, non quem- 5
admodum tenues rerum imagines solent cogitationibus ac-
cipere corpus, cum vanae absenti animo †cogitationes† fin-
guntur, sed ipsum filium, qualis blandissimus erat, et, si
dimittatur, videbis. subito ante me diductis constitit tene-
bris, non ille pallens nec acerbo languore consumptus, nec 10
qualis super rogos videbatur et flammas, sed viridis et sane
pulcher habitu nescio ubi totam reliquerat mortem: non
igne torridae comae nec favilla funebri nigra facies nec vix
bene cinere composito umbrae recentis igneus squalor. pro-
clamaret mater infelix, etiamsi talem videre desisset. primo 15
tantum stetit et se permisit agnosci. ego tunc plurimum
stupui; non ausa oscula dare, non iungere amplexus; infelix
primam perdidi noctem, dum timeo, ne fugeret.
  Hanc tu, marite, persuasionem putas et vanum animi mei
lugentis errorem? quicquid est in filio, plus apud matrem 20
fit, cum desinit. vis denique scire, quid uxori tuae detraxe-
ris? ex defuncto filio non habet aliud, quod speret.
  Iam nox altera aderat, et primis statim tenebris praesto 6.1
filius erat, non ille, ut pridie, procul et tantum videndus, sed
audacius et propius et ad matris manus tamquam corpus
accedens. nec iam nisi cum luce certa fugatisque sideribus
invitus ille vanescebat ex oculis multum resistens, saepe 5
respiciens, et qui se promitteret etiam proxima nocte ven-
turum.'
  Iam maerori locus non erat: mulier filium nocte videbat,
die sperabat. quid attinet singula referre? 'nullis,' inquit,
'destituta sum tenebris, donec scelerata tacui; satiabar os- 10
culis, satiabar amplexibus et colloquebar et audiebam. mi-
sera plus perdidi, si nemo credit. iam coeperam tuam quo-
que, marite crudelis, agere causam rogabamque iuvenem,
ut paternis oculis quoque laetus occurreret, et tibi, ingrate,
dimidia nocte cedebam. iam miser et ille pollicebatur. haec 15
me fiducia perdidit, ut confiterer.' rogo, quid tam muliebre,
quid tam maternum fieri potest? 'gaude,' inquit, 'marite,
gaude; filium fortasse nocte proxima videbis, illum, quem
crudelibus flammis exussisti, ex quo cineres et ossa super-
sunt, iuvenem videbis et forte etiam †die speres† ego certe 20
totis noctibus mater sum, video, fruor, iam et narro.' exitum
paterni affectus quaeritis? filium videre timuit.
  Sic magum protinus nescia matre, cuius horrido murmure 7.1
imperiosisque verbis dii superi manesque torquentur, exco-
gitator iste mortis alterius advocat, non ut exorati manes
deducerentur, nec ut evocata nocturnis ululatibus unde-
cumque umbra properaret, sed tamquam parum sepulcra 5
premerent et tumulorum leve pondus esset, 'filius,' inquit,
'meus non satis periit; adhuc fulgore siderum fruitur et
nocte nostra. nam cum dies occidit, imponit morti suae fi-
nem, domum repetit et maternos territat somnos. inveni
aliqua, inveni vincla verborum, sed arte tota, sed labore 10
toto. magna tua gloria est, si retines filium, qui redit etiam a
morte ad matrem.' noxium sepulcro circumdatur carmen.
tunc horrentibus verbis urna praecluditur, tunc primum mi-
ser filius mors et umbra fit. ite nunc et putate vana fuisse
matris solacia; filium ista si cogitationibus et inani persua- 15
sione vidisset, adhuc videret.
  At quae supplicia sustinuit infelix illa statim nocte! iam
totam domum ac familiam quies prima sopiverat, et tacenti-
bus tenebris venerat tempus dulcissimum matri. iacebat
haec insomnis, inquieta, cum diceret: 'iam statim apparebit, 20
iam statim veniet. numquam tamen tardius venit. miseram
me, fili, proxima nocte iam veneras. ecce iam medios sidera
tenent cursus; indignor, irascor; ita demum mihi satisfacies,
si apud patrem fuisti. miseram me, iam maligna mundus
luce clarescit; quando venies? iam redire debebas.' ac post- 25
quam alteram tertiamque noctem deserta vanis questibus 8.1
duxit, tum tristiora lugubria, tum squalidae magis placuere
vestes, tum repetitis sanguinavere planctibus iam convales-
centes lacerti. nihil est infelicius matre, quae perdidit ali-
quid in filio, postquam extulit. 5
  Cum vero comperit noctes suas iuveni[s] necessitatibus
magicis et cantato perisse ferro, quam tum illa praefixum
clausumque tumulum nudis cecidit uberibus, quo fletu se-
pulcra perfudit, quo gemitu audientem forsitan et exire cu-
pientem frustra vocavit animam! o natura crudelis, plus 10
magum posse quam matrem! ubi sunt, qui acerbas mortium
necessitates et ferrea iura fatorum et invictas nec ullo mae-
rore mutabiles inanium leges querebantur umbrarum? fi-
lium tuum, mulier infelix, non impositae inferis clusere ter-
rae nec spissa perpetuae noctis caligo compescuit, non fa- 15
bulosa vatibus palus multumque celebrati curvato igne tor-
rentes. haec permeabat, haec omnia nocte transibat levio-
remque mortem suam fecerat, quam si peregrinaretur et
abesset. et nunc minus mali pateretur, si non sentiret: ille,
qui non venit, in quendam carcerem translatus a tumulo 20
patitur veneficia vitae. magnae sunt ergo umbrarum cate-
nae, et quamquam volatilem vagamque imaginem, morti
stringunt atque alligant tamquam reum corpus animam.
ferro vero ac lapidibus artare et, ut solent bellicae robur
accipere portae, ipsam umbram iam catenis alligare, iam 25
claustris, non dico crudele, est portentosum, nefarium, uti-
que si hoc faciat, qui sensurum filium credat. et nunc illos
miserrima mater in corpus putat et in membra descendisse
mucrones.
  O mage saeve, crudelis, o in lacrimas artifex nostras, vel- 9.1
lem non dedisses tam magnum experimentum! irascimur
tibi, et blandiri necesse est: dum cludis umbram, intellexi-
mus solum te esse, qui possis evocare.
  Videtur itaque mulier infelix a dignitatis dolore secedere, 5
quod tam<quam> uxorias in forum querelas et tamquam
delicata matronae desideria pertulerit? non enim vestes nec
aurum nec ambitiosos quaerit ornatus; contenta est orbitas
sordibus suis. ac ne pelicis quidem dolore compellitur, nec
tacita gaudia mariti impatientia et muliebri vanitate com- 10
plorat. sed nec relictum torum desertumque genialem velut
contempta vilitas uxoris ulciscitur: alia longe, alia de nocti-
bus cura est. ne timueris, quaecumque dignitas es magni
doloris; nihil queritur misera nisi par orbitati, nisi matri
dignum, quod publicos consumat oculos, quod ignotas quo- 15
que exigat lacrimas. quantam enim a marito acceperit iniu-
riam, scire vultis? sola mater filium perdidit nec potest invi-
diam facere morti.
  Ante itaque quam sciatis, iudices, quis dolor quisve mae-
ror, quae tanta impatientia eruperit, ut mulier aliquando 20
dulcium oblita tenebrarum clarum nitorem publicae lucis et
diem etiam domi invisum in foro interque leges notabilis et
sepulcris abstracta pateretur, certum profecto habetis non
audaciam neque impudentiam nec vanitatem umquam que-
relas habuisse miserorum. quam verum est quicquid excla- 25
mat calamitas, nec ab infelicibus ficti temere exeunt ge-
mitus! mulier, quae sanguinantes ad iudicem porrigit lacer-
tos, quae scisso laniatoque vultu, quae lividis profertur ube-
ribus, magno dolore cogitur, ut hoc potius, agat quam cine-
res osculetur, quam complectatur urnam. gravis testis que- 30
relae suae orbitas est.
  Et antequam ad genus illatae inique ei iniuriae venio, 10.1
cur, marite, quae ex te filium perdidit, quicquam potest
queri? crudelis orbitatem feris adhuc alio dolore, tamquam
parum desideria conficiant, quae de unico gerit; non pateris
animam vacare lacrimis suis tu, qui sinum debes, qui collo- 5
quia et amplexus. quam misera est, quae queritur et de
solacio suo! nun<c> coniugis desideriis large indulge[t]: ni-
hil aspere, nihil contra voluntatem! habet privilegium suum
mater infelix. molles manus et mitia fomenta magnis vulne-
ribus admoveas. quae se adhuc secari plaga permittit, in 10
summo est. viri forsitan, quomodo fortior sexus, sic et con-
tra dolorem quam imbecillis animus magis pugnat, itaque
totum istud lugere femineum est, et simul orbitas imbelle
pectus invadit, animus ille, qui luctus suos sequitur, incipit
indulgentiam sentire lacrimarum. fidem tuam, marite, con- 15
iugi flere liceat; satiare gemitu orbitatem, permitte, quam-
diu velit, flere. odi patrem, qui, cum filium et ipse perdide-
rit, putat nimis lugere matrem.
  'Quid ergo queritur?' inquit; hoc primum: filium <non>, 11.1
quomodo debes, scelerate, desideras; magno animo orbus
es, loqueris fuisse mortalem et interpretaris nihil superesse
post flammas. flet iuxta latus et plangit uxor, tu siccos ocu-
los habes. illa totis noctibus funebres exercet ululatus, tu 5
graves somnos ac placidam quietem. pater crudelis, pater
immemor, quid vis tibi amplius obiciamus? ex quo perdidi-
sti filium, numquam sic desiderasti, ut videres. quid, quod
eripuisti matri solacium, puta vanum et supervacuum? nolo
iudices, nolo corripias; scires, quantum esset hoc, si tantun- 10
dem doleres. res indignior non est, quam quod tibi de eo
postulas credi, quod non vidisti. indulge sane vanae rei,
ignosce; libenter se orbitas decipit. magnas calamitates una
ratio sustentat, quod indulgent mala persuasionibus suis.
quicquid ad miseros pertinet, crudelius eripitur quo minus 15
est. clamat itaque, clamat mater infelix: 'si mihi aliquam
imaginem filii mei vel parvuli vel iam adulti vel novissimam
iuvenis auferres, inicerem tamen misera tamquam corpori
manum, illam similitudinem flens tenerem, illos oculos, il-
lam gratissimam faciem et risus oris, expressos et adumbra- 20
tos artificis manu vultus. sed illum perdidi, unde imago,
unde similitudo, unde solacium. fili, plus hodie amisi, quam 12.1
cum elatus es: post mortem te tuam vidi. si mehercules
notas in corpore unici vestes subtrahere temptares, dice-
rem: succurre solacio meo. haec omnia apud me filii mei
membra sunt; ego osculabor, amplectar, flebo supra. non 5
est ratio fortasse; adeo quicquid rationem vincit, affectus
est. nihil est sceleratius prudenti orbitate.'
  'Levia,' inquit, 'levia loquor; ego filium meum videbam.'
quaenam istum fortuna, quae indulserat condicio naturae?
non excludebat orbitas oculos tuos, eras iam consecuta, ma- 10
ter, ut iuvenem die absentem putares. maximam perdidit
mors acerbitatem, si possis videre quem amiseris. videre
ergo tibi contingebat, o mulier, vultum, habitum, corpus,
incessum? non crederem, nisi te perdidisse sentires. tem-
pora ergo cum morte diviseras, et superstite filio fruebaris 15
omnibus tenebris. quantum perdideris, hinc aestima: hoc
tibi si non contigisset, non eras tam improba, ut optares.
aliquis, o pietas, sepultus et conditus, veteri<s> corporis
cinis et favilla, tamen corpus sumebat in noctes, et ad solida
viventis membra revocatus praebebat se matris oculis qua- 20
lem non crederes recessurum! nec queri de luce poteramus;
quantum licebat, aderat. videbas ergo, mulier, ac praesentia
fruebaris? 'videbam', inquit, 'et fruebar, et ad quem perti-
nebat, rogo, etiamsi decipiebar?' sed quid ego utor testimo-
nio tuo? mago credo et vidisse te filium et nunc non videre. 25
  At tu misera nihil crudelius ex marito timebas, quam ne 13.1
tibi non crederet. 'nemo,' inquit, 'oculis meis fidem detra-
hat. fili, indulgentissime adolescens, vidi te, nec semel vidi;
certum est, fixum est, eripi non potest. quatenus impius
pater et hoc tibi auferre conatur, ut te venisse non credam, 5
nec illud garrula nec vana voce vulgavi; venire te nulli indi-
cavi, nisi qui deberet optare, ut hoc posses. patri tantum
tuo, patri—ignosce deceptae—confessa sum, dum inter-
rogo, an te et ille vidisset.'
  Itaque das, mulier infelix, graves <satis> nimiumque poe- 10
nas. effecit magus, ne filium videres, et solum apud te reli-
quit, ut meminisses, quod videras. totum tamen illud sola-
cium tuum refer, misera, si potes, et primum confitere sim-
pliciter, an soporis pondus illud et nesciae quietis vanitas
fuerit. apud me quidem satis misera, satis eras, mater, infe- 15
lix, etiamsi tale somnium perdidisses. 'miserere,' inquit,
'melius de affectibus meis sentias. non ego fatigata plancti-
bus sensi venisse noctem; videre filium pervigiles meruistis,
oculi. sed primum, dum metuo, umbra processit. subito—
dii boni, quod ego gaudium, quam vidi felicitatem?—con- 20
stitit ante me filius discussis tenebris; ita dimittatur ali-
quando! prosilui protinus et accessi, vultus, comas, ora per-
spexi: meus erat. quam laetum se, quam hilarem offerebat,
quomodo persuadebat mihi, ne crederem morti! scelerate, 14.1
nescis, pater, quam similem viventi filium cluseris. circui-
bant totum corpus oculi, non inveniebam, quid ignis egisset.
subinde dicebam: hunc ego extuli, hunc rogo imposui? ex
hoc ego cineres et ossa collegi? si talis est, quid habeo, quod 5
lugeam? perisse filium meum hoc uno intellegebam, quod
illum non poteram et patri ostendere.
  Confitebor, primae tamen nec ego credidi nocti, et tam-
quam victis irascebar oculis et erubescebam misera, si quies
fuisset. ecce iterum iuvenis, ecce iam cotidie venit! quid 10
habeo, quod . . . interpreter? verum est utique quod semper
est. novissime, non tamquam umbra veniebat sed assidebat,
sed amplexus dabat. ego sentiebam et recipiebam. quo-
tienscumque domus fuerat grato sopore prostrata, aderat
ille, quales humanis se offerunt oculis propitii dii, quale 15
laetissimum numen est, cum se patitur videri. sicut omnis
religio templorum, omnis religio lucorum, cum tacuere
mortalia et profani procul erravere sedibus totis, solitudine
frui et de suis dicitur exire simulacris, ita iuvenis meus noc-
tibus totis agebat filium et paterna domo et penatibus suis 20
fruebatur placidus et mitis et matri propitius; ut numen et
deus delabi sideribus et venire de liquido puroque aere
videbatur. quid imprecer sceleratissimo patri? umbram
probare voluit!'
  Miseremini, iudices, ut hoc facinus, quibus debetis, acci- 15.1
piatis animis, maius parricidio, maius, quam si filii sepul-
crum funditus eruisset et sacratos morte lapides, etiam ci-
neres et ossa religiose quiescentia fracta sparsisset urna.
advocatur homo, cuius ars est ire contra naturam, qui simul 5
ore squalido barbarum murmur intonuit, pallere superos,
audire inferos, tremere terras, ut experimentis loquentium
fama est. constitit iuxta tumulum miserrimi iuvenis mors
certior: 'nunc,' opinor, inquit, 'arcana mea tenebrae adiu-
vate me digna<e>, nunc omne terrenum numen et religio, 10
quam isti inrogo, propius adeste, succurrite. magis mihi la-
borandum est, quam cum sidera mundo revelluntur, cum
iubentur hiberni fluviorum stare decursus, cum potentiore
carminis veneno victi rumpuntur in mea strumenta serpen-
tes. custodiendus est iuvenis, assignandus est inferis et den- 15
sioribus transfuga claudendus est tenebris. quanto facilius
opus erat, si revocaretur!' mox in ipsam dicitur incubuisse
pronus urnam et inter ossa et inter cineres verba clusisse.
hoc tamen subinde respiciens confitebatur: 'repugnat um-
bra, itaque carminibus non satis credo; praefigamus omne 20
tumuli latus et multo vinciamus saxa ferro. iam bene habet,
expiravit aliquando, non videri, non progredi potest. an
mentiar, scies proxima nocte.'
  Omnes mehercules parentes, utique qui liberos perdide- 16.1
runt, ire in istos oculos, in ista ora debebant! tu sic filium
tuum clusisti, tamquam nocentes ad inferos revocari soleant
animae, quae inter languentium familiam et tristes pena-
tium morbos vagae errantesque magica sanitate captantur. 5
laqueone vitam damnatus eliserat, noxium per sua viscera
exegerat ferrum, an ex conscientia venena praesumpserat,
nec recipiebat se nisi carmine inclusus? quando domum
tuam funereus et squalidus, quando te terruit? crudelissime
omnium pater, de filio tuo malam umbram fecisti! quas 10
nunc putas uxoris miserrimae esse cogitationes, qua ma-
terna viscera persuasione torqueri? 'nunc filius meus illic,
unde venire consueverat, iacet strictus, alligatus, inpatiens.
queritur subito terram graviorem, utique cum sentit venisse
noctem, quando umbrae feliciores dimittuntur ad matres. at 15
vero, si qua inter manes colloquia sunt (et esse credo), non
deest, qui iuveni meo dicat: 'quam vilis tuis fuisti, quam
libenter te perdiderunt.' quid? illa mater, ad quam ire con-
sueveras, has tibi catenas, haec vincula pro merito reddi-
dit?' ita infelicissima omnium mulier, et si magus etiam 20
recedat, hoc periclitatur, ne filius se putet venisse ad
invitam.
  Agit iam hoc loco nobiscum maritus gravius, altius, sa-
pientius, ut homo sine dolore; negat ullos esse manes, con-
tendit omnia perire cum corpore, nec remanere viventes a 25
cinere sensus, nec tam videri imagines hominum quam co-
gitari et oculos luctibus credere. quod si ita est, magum ad
quid advocavit? pessimi parentium, qui liberos suos sepe-
liunt flere contenti, ut obiter ab rogo siccis oculis revertan-
tur! negat ad manes, negat ad umbras pertinere quod plan- 30
gas, adfirmat perire lacrimas, adfirmat perire singultus. o
sceleratum hominem, quisquis luget et timet, ne hoc per-
dat! vana ergo sapientes persuasione frustrati, qui constare 17.1
homines et perfici corporis elementis animaeque dixerunt;
corpus caducum, fragile, terrenum, ut sicca humidis, calida
frigidis, resolutis adstricta pugnarent, partim aut doloribus
adfici aut novissime annis et senectute dissolvi, animam 5
vero flammei vigoris impetum pernicitatemque non ex no-
stro igne sumentem, sed quo sidera volant et quo sacri tor-
quentur axes, inde venire, unde rerum omnium auctorem
parentemque spiritum ducimus, nec interire nec solvi nec
ullo mortalitatis adfici fato, sed, quotiens humani pectoris 10
carcerem effregerit et exonerata membris mortalibus levi se
igne lustraverit, petere sedes in<ter> astra; donec in alia
fata saeculo †pugnante† transmigret, diu prioris corporis
meminisse. inde evocatos prodire manes, inde corpus et
vultus et quicquid videmus accipere, occurrere suis imagi- 15
nes caras, aliquando et oracula fieri et nocturnis admonere
praeceptis, sentire, quas mittamus, inferias et honorem per-
cipere tumulorum. rogo, cum filius perit, nonne satius est
hoc credere?
  'Tuae tamen,' inquit, 'hoc quieti praestiti, ne attonitis 20
agitata terroribus sollicitas semper ageres suspensasque du-
ceres noctes.' ita, parricida, commune facinus fecisti et in-
putas, quod filium videre desiimus? somnum enim a te pe-
tebamus et placidum soporem? crudelis, nunc inquieta,
nunc attonita mater est, nunc perdidimus noctes! um- 18.1
bramne tu fili rem formidulosam, rem plenam putasti esse
terroris? quid illa laetius facie, quid illo blandius vultu, quid
magis adulatur oculis, quid possunt videre libentius lacri-
mae? non magis metuenda est umbra filii quam cadaver, 5
[necesse est, ut mors horrida fiat aliena] sed ali<en>ae for-
sitan animum imagines territant, et tunc inferi vocantur,
cum ignoti sunt; itaque prudenter, si tantum ad suos ve-
niunt. sceleratus ille, ille impius, quicumque defunctum fi-
lium vidit et meminit quod elatus est! 'terrebaris,' inquit, 'et 10
sollicitis noctibus laborabas.' itane es, marite, crudelis? tu
clusisses filium, etiam si ad te veniret? 'nec magus,' inquit,
'inclusit umbram, sed persuasioni tuae succurrit, ideoque
putas non venire illum, quia nec ante veniebat, [quia] nec
factum est aliquid, nisi quo avocareris.' hoc ipso incipit ma- 15
ter sibi gratulari. 'ita non tenetur,' inquit, 'ille, non pre-
mitur, nullo carmine, nullo inclusus est ferro? removete
ergo omnia et interrogabo. ego autem scelerata tam cito
credidi; ita non ille ad me veniret solutus et liber, non ad
hos oculos, non ad hos properaret amplexus? quando enim 20
me iuvenis ipse nisi flentem, quando non lividum pectus et
sanguinantes vidit lacertos, quando non erubuit matri fe-
cisse maerorem? arte cluditur miser, arte retinetur.' quid vis
carmina amplius tibi praestent? effecerunt quod repromise-
rant: desinis erubescere iam, quod filium non vides. 25
  At tu, cuius in leges di superi manesque torquentur, qui 19.1
nocturno terribilis ululatu profundum specus et ima ter-
rarum moves, modo servientium revocator animarum, nunc
idem crudelis et inexorabilis custos, aliquando preces et
matris admitte. paciscere quantilibet, totos lugentis posce 5
census, non ut labores, nec ut horridum carmen exerceas,
sed ut ferrum tuum refigas, ut verba tua resolvas, ut nihil
feceris; dimitte tantum, et evocasti. nihil ipse crudeliter;
patri, scio, paruisti, sed et huius etiam lacrimis, planctibus
huius indulge. consule famae tuae: execrabilem te, mage, 10
facies et invisum, si facilius de filio exoraris, ut includas. nec
tu marite, nec tu timeris, ne ultricis umbrae vanis exagitere
terroribus, ullis imaginibus; huic secura dabitur quies; scit
ad quam debeat venire dimissus.
  'Iuvenis piissime, iuvenis indulgentissime, numquam 15
matri tuae umbra nec manes, si modo veneficum pondus et
terris omnibus verba graviora mago patiente discusseris, ad
me,' inquit mater infelix, 'ad tuas noctes, ad meas lacrimas,
ad illos viventes mihi semper amplexus, miserere, propera.
scio, quid mihi nocuerit, scio, quid me torserit, fruar et 20
tacebo.'