Gladiator
Abdicare et recusare liceat. Pauperis et divitis inimi- 9.pr.1
corum filii iuvenes amici erant. filius divitis, cum in piratas
incidisset, scripsit patri de redemptione. illo morante pro-
fectus pauperis filius, cum amicum apud piratas non inve-
nisset, quia lanistae venierat, pervenit in civitatem, in qua 5
munus parabatur, sub tempus ipsum, quo pugnaturus erat
divitis filius. pactus est cum munerario pauper adulescens,
ut vicariis operis redimeret amicum, petitque, ut, si egeret
pauper pater, alimenta ei praestaret. ipse in pugna occisus
est. divitis filius reversus egentem invenit pauperem. palam 10
coepit alere; abdicatur.
Neminem umquam, iudices, intra tam breve aetatis suae 1.1
spatium plura terra marique perpessum, quam quae pro-
xima peregrinatione vel tuli vel timui vel vidi, facilis, ut
opinor, fides est, cum ex omnibus, quos novimus, mortali-
bus unus nominari me miserior possit, quem infelicem ego 5
feci. tamen in hac quoque omnia excogitantis in me fortu-
nae violentia confiteor numquam hunc me concepisse
animo metum, ne post redemptum per alienas manus filium
displiceret patri meo misericordia. illas verebar magis iam
non tacitas vulgi opiniones, quibus crudelitatis atque saevi- 10
tiae reus peragor. apud plerosque sanctos et graves homi-
nes nondum excusare potui, quod redemptus sum; obicitur
mihi orbatus senex et ille, qui modo salvo filio etiam contra
divitem steterat, amissis in uno iuvene omnibus bonis inimi-
cae domus supplex. licet enim totas advocemus in odia for- 15
tunae vires et unum egentem senem universa gratiae mole
calcemus, confitendum est tamen: plus amici nocuimus
quam inimici. quin ipsa prorogatae cotidiana stipe infelicis
animae videtur quodammodo maligna clementia; quod
enim beneficium est efficere, ut vivat orbus? unum tamen 20
vel gravius crimen infelix haec abdicationis meae fortuna
defendit, quod vix ad sustinendum spiritum sufficientis ci-
bos, prorsus tantum mortis inpedimenta avara manu dede-
rim. puto, iam ignoscetis omnes, si plus praestare non potui
invito patre. 25
  Quamquam, iudices, oboritur animo meo nonnumquam 2.1
et illa suspicio, quod patrem non alimenta uni seni parce
vivere adsueto nec liberaliter data nec diu danda in offen-
sam meam compulerint: quantulum est enim facultatibus
divitis, quod sub patre sane tenaci filio familiae superest! ac 5
si foret maius forte momentum, quis tamen parens tam
durus est, ut propter aliquam inpensam carere filio velit? . . .
quod ipse celatus sit, quod non suae misericordiae paupe-
rem commiserim, non rogaverim, praesertim qui, quicquid
umquam petii a patre, exoravi? sed neque haec ultimo ful- 10
mine castigari meruit in differendis precibus verecunda
cunctatio. quid dum tempus opportunum, faciles aditus, hila-
riorem animum capto, interim volui superesse, cui ignosce-
ret. neque infitior tamen fuisse me lentiorem, quam opor-
tuit, tametsi hoc praecipue habere videor patris simile. sed 15
si ulla emendatio paenitentiae est, hic in publico vobis adhi-
bitis rogabo. non ego aes alienum luxuria contraxi, nec pro-
fusus in vitia fortuna nostra male usus sum. redemptionis
meae pretium debeo. si inpetro, intellegam verum esse,
quod quidam opinantur, ambitiosum patrem publicare vo- 20
luisse domus suae misericordiam, ne viderentur pauperes
tantum vitam inimicis suis dedisse. si perseverat, ut porrec-
tos egenti cibos mea fame rependat, expulsum ab omnibus
bonis filium similem faciat inimico, vereor, ne iniquis aesti-
matoribus inexpiabilis illius et saepe reprehensi odii culpa 25
videatur penes patrem, qui tam facile irascitur.
  Verum enim, si placet, fortunae magis moribus dissedere 3.1
quam suis; nam et paupertatis est proprium, quando alia
deficiant, exerere libertatem et, dum contemptus fama vi-
tatur, potentiores vel ambitiose offendere, et nacta bonam
conscientiam magna fortuna indignius inparem adversa- 5
rium patitur. ergo conseruit, ut solet, casus duratura longius
a parvis initiis odia, dum contumeliam humilitas facilius
intellegit, dignitas gravius. neque ulla fuit aemulatio (quae
enim esse inter inpares potest?), sed fato quodam similis ex
diversis causis contentio. hic <in> irascendo pertinax erat, 10
ille in cedendo contumax. quamquam, nisi ultimam expri-
mere confessionem victi ut<r>ique placuisset, multa iam
pridem signa dederant veniae finemque pugnae petentis.
nam quo pertinuisse credimus, quod pauper adulescens re-
lictis omnibus solum me, quem coleret, quem amaret, ele- 15
gerat? sine dubio a primis aetatis annis iunxerat nos po-
tentissimus amor ille puerilis, dum aut nulla erant inter
parentes odia aut a nobis non intellegebantur. post <di>-
ductas tamen domos perseveravit, immo inpensius labora-
vit, et, si quid mihi in eo satis perspectum est, nihil horum 20
fecit invito patre. quantum intellegere potui, pauper sine
dubio pudore cedendi, ne damnasse causam suam videre-
tur, simul quod nulla ipsi dabatur gratiae via, stare visus in
suscepto circuitu tamen quodam molliores temptavit aditus,
et, dum firma tandem pax inpetraretur, filium nobis obsi- 25
dem dedit. ac ne meus quidem offendi visus est pater; certe 4.1
numquam reprehendit, numquam prohibuit. nec clam feci,
nec contumacem adversus patris inperia umquam fuisse me
vel ipse rerum declarat ordo.
  Nam quamvis infestum latronibus mare iussus intravi ne- 5
que dissimulaverim magnas fuisse causas patri, cur hoc mihi
imperaret, quod ipse facere non potuerat. ego, etsi nescie-
bam, non interrogavi; satis plena ratio fuit patrem velle.
felix navigantium condicio, qui procellas modo et saevos
tempestatis incursus et albentes fluctibus scopulos aliaque 10
pericula tantum maris pertulerunt! ego miser naufragis in-
video: captus barbaris manibus nec tam nexu catenarum
vinctus quam pondere inundatum carcerem tuli et vincula
macie laxavi. quis non ignosceret omnibus, qui post hoc
exemplum navigare timuissent? ergo, qua una spe misera 15
trahebatur anima, litteras de redemptione scripsi patri, te-
stor deos, soli. quid enim sentire viderer de parentis ad-
fectu, si hoc incolumi redemptionem ab alio petivissem?
nam quod unum mihi secundum patrem fortuna videbatur
parasse praesidium, hoc sperare in illa sorte non poteram; 20
quid attinebat amico scribere, quem sciebam non habere,
unde redimeret?
  Numquamne mihi dabitur liberum tempus conquerendi 5.1
apud patrem de amicis suis, qui proficisci volentem retinere
temptarunt, qui piae festinationi attulerunt moras? profec-
tus esset tamen vel invitis omnibus (quis enim non hoc
praestaret filio pater?), nisi quod interim amicus antecessit. 5
illum non pericula maris, non infesti latronibus sinus, non
vicinum meae fortunae documentum prohibuit. minus haec
miror de amico; illud est, quod pensari nullis beneficiis pos-
sit: proficiscentem non retinuit pater. immo, si quid in sub-
sidia vitae seposuerat parca frugalitas, id omne in impensas 10
itineris contraxit et contulit. infelicissime senex, sic egere
coepisti! dicam nunc ego, per quos iuvenis praestantissimus
navigaverit fluctus, quos accesserit scopulos, quantos lu-
straverit sinus? faciliora ista putant qui numquam naviga-
verunt. in omnia praeceps, sine respectu sui, quem iam tum 15
apparebat vitae non parcere, adiit, exploravit, et tamen ille
quoque, qui tanto opere festinabat, sero pervenit.
  Audite, audite, iudices, novam captivi querelam: iam mi-
ser apud piratas non eram; alebat devotum corpus gravior
omni fame sagina, et inter dedita noxae mancipia contemp- 20
tissimus tiro gladiator, ut novissime perderem calamitatis
meae innocentiam, discebam cotidie scelus. haec tamen
omnia sustinui, tuli; adeo difficile est etiam sua causa mori.
et iam dies aderat, iamque ad spectaculum supplicii nostri 6.1
populus convenerat, iam ostentata per harenam peri-
turorum corpora mortis suae pompam duxerant. sedebat
sanguine nostro favorabilis dominus, cum me, cuius, ut in-
teriecto mari, non fortunam quisquam nosse, non natales, 5
non patrem poterat, una tamen res faceret apud quosdam
miserabilem, quod videbar inique comparatus; certa enim
harenae destinabar victima, nemo munerario vilius steterat.
fremebant ubique omnia apparatu mortis: hic ferrum acue-
bat, ille accendebat ignibus laminas, hinc virgae, inde fla- 10
gella adferebantur. homines piratas putares. sonabant clan-
gore ferali tubae, inlatisque Libitinae toris ducebatur funus
ante mortem. ubique vulnera, gemitus, cruor; totum in ocu-
lis periculum. si quid est in me abdicatione dignum, iudices,
unum crimen agnosco: quod in haec amicum meum misi. 15
est quidem felicibus difficilis miseriarum vera aestimatio,
figurare tamen potestis, qui tunc animus mihi, quae cogi-
tatio fuerit. namque et natura redit in extremis tristis prae- 7.1
teritae voluptatis recordatio, et mihi cum generis conscien-
tia, cum fortunae conspicuus aliquando fulgor, cum libera-
les artes, cum omnia quondam honestiora munerario meo,
domus, familia, amici ceteraque numquam videnda in ul- 5
tima mortis expectatione succurrerent tenenti servilia arma
et ignominiosa morte perituro, tum, si ulla miseris fides est,
quid horum omnium ignari agerent propinqui, nihil peius
de fortuna mea suspicantes, quam quod scripseram. illud
tamen gravissimum, quod patrem, qui tamdiu non veniret, 10
captum putabam. ergo tota cogitatione intentus in mortem
expectabam cruentum illum confectorem. quis enim dubi-
tet, quid futurum fuerit, si ego pugnassem? ille quoque oc-
cisus est, qui inter nos, ut apparet, fortior fuit.
  His cogitationibus attonito et in mortem iam paene de- 15
merso inopinata subito amici mei species offulsit. obstupui
totumque corpus percurrit frigidus pavor, neque aliter,
quam si vana obiceretur oculis imago, mente captus steti.
ubi primum lux rediit laxatumque est iter voci, 'quid tu,'
inquam, 'quo casu pervenisti huc, miser? numquid et te 20
vendidere piratae?' at ille complexus cervices meas, effusis
in pectus meum lacrimis solutus, intercepto prope iam spi-
ritu sero iam trepidante me primam vocem et diu solam
edidit: 'satis vixi.' ut vero causas itineris reddidit et venisse
se ad redimendum indicavit, 'et unde,' inquam, 'tibi pecu- 25
nia, nisi redistis in gratiam, et te pater meus misit?'
  Audite gentes, audite populi! non solita iudicium no- 8.1
strum corona circumstet, sed, si patitur natura rerum, totus
ad cognitionem talis exempli orbis circumfluat. tacete,
priora saecula, in quibus tamen a primordio generis humani
paucissima amicitiae paria admirabiliora fecerat longa tem- 5
poribus nostris fides intercepta. quicquid historiae tradide-
runt, carmina finxerunt, fabulae adiecerunt sub hac conpa-
ratione taceant. quis crederet, si dubitari posset, inter duos
amicos, quorum alterum immunem malorum omnium for-
tuna fecerat, alterum piratis ac lanistae tradiderat, melio- 10
rem condicionem fuisse captivi? 'si dives essem,' inquit,
'pecuniam pro te attulissem. quod unum pauperibus praesi-
dium est, manus habeo. has piratis daturus fui, has pro te in
pugnam vicarias dabo.'
  Ignosce, pater, quod nimia contentione adfectus paene 15
tibi orbitatis vulnus inpresserim. testor deos non per me
stetisse, quod vivo. neque enim ita me efferarat ludus, aut
in tantum duraverat animum caedis longa meditatio, ut
eum amicum vellem occidi, qui pro me mori poterat. vindi-
cabam mihi fortunam meam et adhuc necessitatis gladiator 20
depugnare etiam volebam, neque ullis precibus poteram
evinci, quamquam se non superfuturum alioquin minabatur
idque unum adfirmabat interesse, utrum vicarium mallem
habere mortis an comitem. non vici. quid igitur actum sit,
quaeritis? duxit me ad munerarium, iudices. quas ego illius 25
preces, quam pertinaces lacrimas, quam miserabilem obte-
stationem vidi! nemo umquam sic rogavit missionem. trans-
feruntur in illum detracta corpori meo arma, et male aptatis
insignibus destinatum par producitur.
  Quid me admonetis supremarum amici mei precum, qui- 9.1
bus haec alimenta caro empta inopi patris senectuti pe-
tit[a]? adiutorium hoc ad causam putatis? me pudet, quod
rogatus sum. 'per hanc,' inquit, 'mihi lucem ultimam, per
notissimam amoris nostri fidem, non sinas mendicare pa- 5
rentem meum. sustineas, adiuves, praestes affectum. si me-
reor, tu sis illi vicarius meus.' nec plura dicendi tempus fuit,
iamque suprema per galeam dederam oscula, digressisque
in diversum ministris permissus Mars erat. o quam sollicitus
spectavi! quam attonita mente! quam simili corporis motu! 10
quotiens ad infestum mucronem, quasi ipse peterer, me
summisi, quotiens ad conatus erectus sum! o misera cogi-
tatio, o crudelis natura metus! merito tu, amice, pugnare
maluisti. facinus indignum illum animum, illum ardorem
non contigisse castris, non bellicis certaminibus, ubi vera 15
virtus nulla pugnandi lege †praemium scribitur.† qua vi
proelium invaserat iratus etiamnum tamquam adversario
meo! at omnis impetus excipiebatur callide, veterani gladia-
toris astu; omnes conatus contra se erant. nec difficilem
tamen sub illo praesertim auctoramento habuisset missio- 20
nem, sed noluit gladiator vivere. igitur iam nudum corpus
vulneribus offerens, ut totam pro me mercedem semel sol-
veret, stans periit. cui licuit in patria, in domo, inter propin-
quos securo consenescere aevo, cui tranquillam sine repre-
hensione agere vitam, iacet confectus vulneribus, et primo 25
iuventae flore fraudatus periit miser fato meo. at ego, qui
debebar illi fortunae, quem mors sibi destinaverat, emissus
ludo nocentior quam venditus etiam viatico illius infelicis
revertor. placeamus licet nobis fortuna nostra, pater, pau-
peri solvendo non sumus. 30
  Si qua est fides, iudices, pudet me contra indicare mea 10.1
beneficia, nec videor vobis rationem posse reddere, quod
mihi tam parum obiciatur. redemptoris mei patri in pretium
meum orbo, egenti quid praestiti? quod pirata capto, quod
lanista gladiatori, exiguam stipem et cibos semper peten- 5
dos. quantulum enim dari poterat, quod non sentiret domi-
nus tam curiosus? de hac re consedistis, hoc concitavit istam
iudicii scaenam, panis datus mendico, et dilatata hac impo-
tentiae nostrae opinione videamur amicos ferro occidere,
inimicos fame. computemus totam istam meae luxuriae im- 10
pensam, audite summam et miramini, si hos sumptus ne
divitiae quidem sustinent. tanti constat patri captivitas mea,
cum tam caro redemptus sim. quo tandem patereris animo,
si delicatus adulescens, praesertim splendidis op[er]ibus vel
ex aetate mores vel ex fortuna traxissem et tempestiva con- 15
vivia et pervigiles iocos advocata sodalium turba solutus
atque affluens agerem, tantumque impenderem, quantum
non posset te ignorante consumi (quae tamen ipsa boni
patres libenter annis remiserunt), cum abdicatione dignum
putes et ultimo patriae potestatis fulmine coercendum, 20
quare mendico seni porrexerim, ut parcissime dicam, quod
illi filius misit? non redempta meretrix, non egestum convi-
viis faenus, non lenonum parasitorumque cara adulatio in
crimen venit; cibaria senis, nempe unius, aetate ac malis
confecti. hoc divitias tuas concutit? hoc fundatam paternis 25
avitisque opibus domum exhaurit? si tam avarus es, com-
puta; adhuc de alieno vixi.
  At haec fortasse, quae circumstat iudicium, corona et 11.1
omnis ignara causae turba magnum nescio quid et portento
simile crimen expectat. abdicas me, pater, tam cito? modo
tibi ex illa funesta peregrinatione insperatus revertor, unde
ut venirem, vix optare potuisti; nulla adhuc pro reditu meo 5
soluta sunt vota, non percussae diis immortalibus hostiae;
redemptori certe gratiam non retulimus. at ego expecta-
bam, ut desiderio incensus affectus vix posset expleri, ut
post infaustam profectionem velut obiurgatus tanto peri-
culo numquam me post hoc saltem peregre dimitteres. vix 10
salutatis laribus expellor, et apud plerosque dubitari potest,
an admissus sim. an hoc agis, ne quid tibi praestitisse videa-
tur, qui me redemit? saevus enim, credo, et impius et, quod
maximum omnium vitiorum signum est, ingratus beneficia
patris non aestimo; fortasse, cui vitam debeam, nescio, 15
nulla est apud animum meum memoria meritorum. mi-
serum me, quod non possum tantum solvere, quantum
accepi!
  Quamquam causas abdicationis pater altius repetit et ul-
tra peregrinationem meam inquirit, idque ratione duplici: 20
primum ut reum, quia premere atrocitas criminum non pot-
est, turba confundat, deinde ut gravius videatur iudicium
patris, cum is damnet, qui soleat ignoscere. 'cur,' inquit, 12.1
'cum ego inimicum haberem pauperem, tu amicum filium
eius habuisti?' volo, iudices, omissa omni contentione scili-
cet sic agere: peccavi, veniam peto; et errare hominis est et
ignoscere patris. duxit me similis aestas, evicerunt officia, 5
cepit fides. amantem odisse non potui. nihilominus satis
habundeque poenarum [est] et, si pietatem tuam bene novi,
plus quam velles, datum est. quantumlibet peccaverim,
quid amplius iratissimus dominus exigeret? ludo tibi satis-
feci. nullumne cladibus meis finem dari placet? parum est, 10
quod insanos pertuli fluctus et saevis tempestatibus com-
missus arbitrio ventorum pependi? parum est, quod in ne-
farias latronum manus praeda perveni, quae ultima ma-
lorum etiam servorum condicio est, sine exceptione vena-
lis? inde me, si voluisset, emere potuit inimicus. parum est, 15
quod me diu piratae in carcere retentum, quia redempto-
rem illis divitem promiseram patrem, in ludum vendiderunt
tamquam decepti? quod cotidiana pugnae meditatione
tamdiu mori didici? quod compositus, armatus, inductus
perieram, si melior amicus fuissem, nisi me nova velut in 20
portu adorta tempestas paternis laribus extorrem et neces-
sarii quoque victus inopem circum [ad] alienas mitteret do-
mos? pudet enumerare calamitatium mearum gradus: pira-
tam, lanistam, patrem.
  Atquin pars ista criminis, iudices, mei non defendi meruit 13.1
sed laudari. neque enim reperio, quid in rebus humanis
excogitarit natura praestantius amicitia, quid concordia
contra fortunam maius auxilium. nam primum praeter ce-
tera animalia induit nostris pectoribus quandam societa- 5
tem, qua[e] mutuo gaudere congressu, contrahere populos,
condere urbes edocuit, et, cum mentibus nostris varios im-
posuerit motus, nullum profecto meliorem benivolentia tri-
buit affectum. quid enim foret humano genere felicius, si
omnes esse possent amici? non bella, seditiones, latrocinia, 10
lites ceteraque mala, quae hominibus ex se ipsis nata sunt,
fortunae accessissent. id quidem nimium deo visum est, at
certe honestis convenire mentibus, fidem colere, amoris
gratiam referre omnibus temporibus, omnibus gentibus
praecipuum et quodammodo sacrum fuit. neque enim nisi 15
optimis mentibus contingit, ut aut sic amare sciant aut sic
amari mereantur. hoc ego crimen expavescam? scires,
quantopere gloriarer, pater, si cum amico meo ego red-
issem.
  Nisi forte similitudine flagitiorum ductus turpi me 20
coniunxeram iuveni; quae vita sine dubio nomen amicitiae
non accipit, [ita] tamen, ad paria ducente natura, vitia con-
venera[n]t. obice mihi amicum, et habes maledicendi mate-
riam: 'gladiator fuit, quare amicus illius fuisti?' ita, opinor,
paenitet! effers te longius, dolor, et nimia concitatus ira, 25
quo progrediare, non respicis. non sentis, pater, hoc te mihi 14.1
obicere, quod vivam? quisquam de illa amicitia queri potest
praeter pauperem?
  'At ego inimicum habebam illius patrem.' decuerat qui-
dem simultates, quas maxime omnium mortales esse vo- 5
luere sapientes, in his desinere, in quibus nascerentur. nam
sic quoque immodicas serit discordiarum fortuna causas,
etiamsi non hereditaria subeamus odia, ac diutius inimici-
tiae maneant quam inimici. tamen, si quid adversus te ipse
commisit adulescens, sit hostis et meus. si innoxius et omni 10
vacans culpa caritatem mereri cupit, si nullius me amici
filius validius amat, quid tandem vis, pater? respuam et
iratas obiciam manus? tu quoque non odisses pauperem, si
te amaret. inserit se et beneficiis certat. noras adulescentem
omnia ultro praestantem, et sic me amabat, quamvis tu 15
esses inimicus patris. adice, si tanta in adolescente indoles
fuit, quantam nulla umquam cognovere saecula, si fides
antiquissima et cum deorum coetu permixtis inaudita tem-
poribus, si me semper habuit cariorem spiritu suo, etiamne
despicienda mihi rarissimi boni occasio fuit? at ego perpe- 20
tuam quandam mihi gloriam reor, quod ille caelestis animus
me potissimum, quem amaret, elegerit, ego sim probatus
tanto iudice. me quoque igitur feret fama per gentis, et
amici laudibus inlustrior vivam. credet aliquis idem me pro
illo fuisse facturum. 25
  'Cur, cum inimici nos essemus, vos amici fuistis?' aliud 15.1
hoc loco crimen agnosco: peccavimus enim, fateor, peccavi-
mus, quod, cum amici essemus, vos inimici fuistis. haec,
iudices, diutius exequerer, nisi absoluta essent ipso iudice
patre. longum iam istius criminis tempus est; numquam 5
obiecit, numquam excanduit. ecquid hoc inter nos, pater,
convenit, ne, si longiores repetis offensas, apud malignos
videaris me iratus non redemisse? sed si quid ante commi-
sissem odio tuo dignum, potuisti me redemptum non reci-
pere. manifestum est ergo te patiente, id est te volente 10
amicum mihi fuisse iuvenem, et sane non solus in hac fuisti
sententia: idem filio permisit et pauper. atquin si pars haec
causae, quae confessione longi silentii absoluta hodie in
accessionem criminis alterius deducitur, potest apud vos
impetrare veniam, facilior certe sequentium ratio est: ille 15
enim sane fuerit inimici filius, hic iam est amici pater.
  Nec ignoro, iudices, quam male ista defensio de humano
genere mereatur, si adeo nihil est per se misericordia, ut,
nisi ulterior aliqua necessitas pudori vim fecerit, pro summo
crimine damnanda sit minus necessaria humanitas. ergo si 20
alienum et ignotum, tamen, quae publica omnium morta-
lium quippe sub uno parente naturae cognatio est, homi-
nem cibo forte iuvissem, poena dignum videretur servasse
perituram animam et ignovisse rebus humanis et respectu
communis omnium sortis velut adorato numini [et] stipem 25
posuisse fortunae? si hoc crimen est, laudetur ergo crudeli-
tas, nihil habeatur piratis lanistisque prudentius. ferantur 16.1
sane profutura humano generi duo exempla: intra tam
breve tempus propter misericordiam alter abdicatus, alter
occisus est.
  Quod crimen si fatendum sit, num animum mihi ipse 5
finxi, aut mea potestate regitur affectus? an arbitrio for-
mantis mores omnium naturae compositus cum crimine
meo natus sum? nam sive caelestis providentia sive inratio-
nabilis casus sive assignata siderum cursu nascentibus nobis
necessitas multa varietate pectora nostra distinxit nec mi- 10
nus numerosas animorum quam corporum dedit formas.
sunt, quorum mentes etiam nocentium supplicia confun-
dant, qui ad omnium sanguinem pallescant, ignotorum quo-
que miseriis inlacriment. sunt contra, qui ne suorum qui-
dem misereantur. mihi mite pectus et mollis affectus ad 15
omnem calamitatium conspectum tremit. noli me aestimare
mea fortuna, pater, non habeo gladiatoris animum. utinam
mihi quidem causa permitteret sic gloriari: iuvenis concep-
tus splendidis parentibus cum solum tam speciosae fortunae
crederem fructum posse prodesse et contra varios morta- 20
lium casus quasi portum benignitatis aperire, concupivi
quandam humanitatis civicam gloriam: periturum homi-
nem, sive ille naufragio eiectus, seu spoliatus incendio sive
exutus latrocinio erat, naturae patriaeque restitui. paria te-
cum facio, res publica, quae propter me unum civem perdi- 25
deras. haec me magis decet impensa quam vestis, argentum.
ubi pecunia melius poni potest, quam ubi laus emitur, ubi
faenus bonitatis extenditur? magna conscientia est felicita- 17.1
tem meruisse, [ignotus sane sit et alienus, quid fuerit ante,
non quaero, post hoc erit amicus] et hercule, quo quisque
plus potest quoque latius patet ad incursus, hoc magis cogi-
tare debet atque respicere, quantum in nos fortunae re- 5
gnum sit, quam instabili sede humana consistant. non me
aurata laquearia nec radiantes marmore columnae nec gra-
ves crustae fecerint immemorem fragilitatis. multa saepe et
locupletibus accidunt, saepe in imum summa decidunt. ego
vidi pauperem auxilia diviti ferentem. sed sane superbius 10
aestimet miserias longa felicitas et alienum casum facile
despiciat securus sui; ego quotiens auxilia calamitatis pe-
tere aliquem video, non possum non moveri fortuna mea.
succurrit mihi continuo tempus illud, quo ipse clementiam
optabam. ignosce, pater, si penitus animo meo hic insedit 15
affectus; amare misericordiam miser coepi.
  'Sed inimicus,' inquit, 'meus est.' nam quis nos tanto
opere laudaret, pater, si hoc amico praestaremus? haec est
celebranda virtus, haec animi suspicienda moderatio, vin-
cere iram et inter simultates quoque meminisse hominis. ut 20
Fabio Maximo immortalem attulit laudem ereptus ex ho-
stium manibus Minucius, ut Tiberium Gracchum admirata
civitas est Scipione in carcerem duci prohibito, te quoque
similis animi magnitudo memoriae dabit. tuis enim opibus
vivit inimicus; quicquid est istud, quod senex inops ex no- 25
stra domo accipit, si non irasceris, tu praestitisti, tibi hoc
pulchrum atque magnificum est. nam ego, si quid in patrem
servatoris mei confero, non sum laudandus.
  Neque expectaveris hoc loco, pater, ut illa dicam: semper 18.1
odiorum honestus occasus est, et, dum simultates nihil aliud
habent quam nocendi cupiditatem, speciosa in melius animi
mutatio est cum exempli honore, iunctaeque ex hostili
paene concursu in affinitatem manus. unde tantum misero 5
boni, ut inimicus sit? aspice solum, egentem, senem, omni-
bus praesidiis destitutum; nonne contumeliam fortunae
tuae facis, si hunc odisti et adhuc putas tua interesse, ne
vivat? nulla tibi contingere maior ultio potest, quam si iam
talis est, ut illius etiam nos misereamur. magna mehercule 10
iam de vetere aemulo poena; superest panem eripere men-
dico et gravissimae per se fortunae manui pondus impo-
nere. age, si perisset, cadaver calcasses? ferae mehercules
generosiores iacentes transeunt, et, <cum> reservati hostes
restitutaeque urbes maiora causae exempla sint, quod scio, 15
victis etiam gladiatores parcunt. post orbitatem, post ege-
statem quid amplius potest pati, nisi quod optat? ulteriorne
tibi aliqua ultio quaerenda est, aut aliquid rerum natura
peius capit? quis non te omnium mortalium inhumanissi-
mum putet, si hoc adversus inimicum tuum saltem optasti! 20
si mehercules inexpiabiles odiorum causae et compositis
quoque fabulis ulteriores inimicitiae fuissent, ausim dicere,
si propter illum liberos perdidisses, accipienda tamen erat a
fortuna tali[s] satisfactio, certe ad vitandam insolentiae opi-
nionem, quae fere immeritam quoque potentiam carpit, ne 25
vagaretur per urbem invidiosus mendicus et calamitatis
auctori crimin<os>us causas vulgo suggereret odiorum. ne- 19.1
scio quo modo omnis pro laborante favor est, nec ulla[m]
perpetuam gratiam servat nisi modesta victoria. nostra po-
tissimum clementia sustineatur, ne illius alii misereantur.
  Facilis, ut animadvertere vos spero, iudices, defensionis 5
meae cursus est. antequam incipiam habere causam nimium
bonam, hic iam conscientia trepidat oratio, et velut inter
binos deprehensa scopulos, cum aliud obiciatur, aliud de-
fendendum sit, haeret in dubio; cum beneficiis meis compu-
tare non audeo. cognovistis expositionem causae, quanta 10
quamque excedentia fidem adulescentis optimi merita nar-
raverim. haec mihi omnia sine dubio ille praestitit, sed quid
interest? debitor delicatus sum. quid in hac parte defensio-
nis agam, iudices? dicam: 'referre gratiam beneficiis volui'?
[itane tandem aliqui mendicare amici patrem aequo animo 15
visurus fuit?] at ille me redemit, cui nihil debui<t>. dicam
moveri me supremis amici mei precibus? [egregia vero
comparatio.] at ille mihi praestitit quod non rogavi. utro me
vertam? tamquam honestum defendam factum an tam-
quam necessarium? alterum absolvi facilius potest, alterum 20
laudari. rectissimum, opinor, veritatis i[n]ter est.
  Audi, pater, alimenta ista, quae donata egenti putas, 20.1
quanti illi constent. si accepto captivitatis meae nuntio nul-
lis precibus adductus, nullis epistolis vocatus adolescens ad
liberandum me vinculis piratarum profectus esset, quibus
tamen meritis pensarem, cum id mihi praestitisset, quod 5
ego tantum a patre speravi? intrare maria, praesertim tam
recenti documento timenda, et latrones ultro quaerere et,
cum praeter vicarias manus nihil esset, navigare voto capti-
vitatis, quis posset alius quam qui paratus esset pro amico
mori? magnum hoc per se ac saeculo nostro vix credibile, 10
iudices; illud vero omni praedicatione maius: ad redi-
mendum me profectus est, cum mendicaturum patrem
suum sciret. atquin sperare poterat futurum, ut sine peri-
culo suo redimeretur nihilominus amicus, cum haberem di-
vitem patrem, sed noluit ipsum itineris apparatum, et, ne 15
qua periret redemptionis hora, praeceps cucurrit. pro fidem
deum hominumque, quemadmodum ad redemptionem
amici festinat, etiam cui[us] pater lentus est!
  Terentium, quem inter ceteros captivos secundo Punico
bello Scipio Africanus vinculis exsolverat, memoriae tradi- 20
dere maiores insigni receptae libertatis pilleo <gratiam>
testantem in triumpho ducis esse conspectum. et ille qui-
dem maioris momenti accessio publicam senserat felicita-
tem, privatim tamen debere se putavit victoriae beneficium.
quid me facere convenit, qui per maria latrociniis infesta 25
solus petitus sum, qui lucem, libertatem, denique quicquid
patri debeo, non ignarus, ut primo natalis horae tempore,
sed videns sentiensque acceperim, nec solum donatus his
bonis sed summis periculis liberatus sum? nonne me ex 21.1
amici fide natum et tenacioribus beneficiorum vinculis fa-
tear esse constrictum? miserum me! amice fidelissime, in-
gratum me moriendo fecisti. et quantulum est, quod adhuc
loquor de mea infelicitate, de piratis! levis [est] ista fortuna, 5
quae etiam nunc recepit moram. solent expectare latrones
redemptorem. in ludo fui, qua poena nullam ulteriorem
scelera noverunt, cuius ad comparationem ergastulum leve
est. hoc si scisses, pater, affirmo, promitto: cuius pietatis es,
nemo te antecessisset. illa, certum habeo, expectas, ut di- 10
cam: morabar inter sacrilegos, incendiarios et, quae gladia-
toribus una laus est, homicidas, inclusus turpiore custodia
et sordido cellarum situ, iamque in eam veneram fortunam,
ut me victum recipere non posses, victorem nolles. aderat
hora supplicii mei, qua nusquam morandum, iam praeben- 15
dus erat ingulus et fundenda vita cum sanguine. neque enim
dubitare de eventu licet; exemplar fati mei vidi. si me ab his
imminentibus malis pecunia redemisset, beneficium tamen
potius dicerem magis aestimandum esse quam pretium, sed
apud malignos interpretes posset videri vel spem secutus 20
aliquam venturi temporis vel praesentis voluptatem. hoc
admirabile et uni tantum pietati referendum est: dedit be-
neficium, quod numquam reciperet, et, cum amicum, quem
redimebat, habiturus non esset, nihil aliud emit quam hone-
stae mortis conscientiam. transtulit ergo in se fortunam 25
meam subiitque non solum fortiter sed etiam libenter id,
quod mihi miserum putabat.
  Res dictu incredibilis: gladiator dimissus, redemptor oc- 22.1
cisus est! recepit pectore adverso ferrum et quasi, quam
emittebat animam, in meum pectus transfunderet, et hoc
uno tristis occiditur, quod amplius amicum visurus non erat.
eant nunc antiquarum conditores fabularum poetae et se ad 5
exhortandam amicitiae fidem magna quaedam composuisse
carminibus putent, si dixerint aliquos per maria terrasque
asperiorem fortunam amicorum tantum secutos aut princi-
pem Graeciae virum in ultionem interfecti amici inauspi-
cata bella gessisse. nam inter fratres quoque illa maxime 10
admirabilis, tamen alterna mors est. una fingitur coniunx,
quae iam perituri vitam mariti vicaria morte sua redemerit,
adiciturque miraculo fabulae fecisse hoc eam, quod non
praestitisset pater. en indubitabile saeculi decus et fictis
maius: ut moreretur pro me amicus, suum reliquit patrem, 15
meum vicit. et sane quid profuisset festinatio patris, etiamsi
ad redimendum me prior forte venisset? hoc me pretio
nemo alius redemisset. neque vero plurimum fuit praesti-
tisse mortem; namque interim specioso titulo bene vita
pensatur. illud honesto amico gravius, nomen gladiatoris 20
accipere, subire dominum lanistam. minus te, amice, lauda-
rem, si vicisses. an ille animus rediret in cellulam, ferret
saginam, magistrum, personam denique sceleris? mea de-
pugnasti causa, tua peristi. haec tamen omnia ultima fortu-
nae nomina, ut mihi detraheret, induit sibi. venit in hare- 25
nam homo nec sceleratus nec infelix. ecquando, iudices,
hoc audistis? bonitate sua gladiator factus est!
  Utinam, iudices, haec, quae illi speciosa sunt, tam hone- 23.1
sta essent et mihi. quotiens ad infelicissimum respexi se-
nem, cuius orbitate vivo, cum confectum cladibus et tantum
poenae suae residuum considero, verum fatendum est, pu-
det me pretii mei. video senem meliore sui parte praesepul- 5
tum, omnis etiam spei superstitem, orbum, destitutum. illud
tamen solacium est, quod, nisi talem amicum habuissem,
haec de te dicerentur. huic patri invidiosa quaedam, opinor,
et, quae [bene] filii morte pensetur, criminosa liberalitas
contigerit egenti. alioquin duo egentes, et circa omnium vel 10
ignotorum domus stipem rogabimus pariter. si quis grandis
natu parens est, miserebitur senis, si quis iuvenis filius, mi-
serebitur adolescentis. fortasse proderit mendicaturo mihi,
quod ipse aliquando egentem pauperem alui. accipe satis-
factionem, in quacumque parte rerum naturae es, amice 15
carissime. non excidere mihi tua mandata; fortuna defecit,
opes auferuntur, quod unum mihi relictum est, en polliceor
patri tuo vicarias manus. quid vis porro faciam? agrestia
opera? delicatior, quod a fortuna non didici, et cotidiani
quaestus operis duobus egentibus non sufficit. miserum me! 20
si exsolvere fidem voluero, fortasse mihi in ludum rever-
tendum est.