Gemini languentes
Gemini, quibus erat mater et pater, aegrotare coeperunt. 8.pr.1
consulti medici dixerunt eundem esse languorem. despe-
rantibus reliquis promisit unus se alterum sanaturum, si
alterius vitalia inspexisset. permittente patre execuit infan-
tem et vitalia inspexit. sanato uno accusatur pater ab uxore 5
malae tractationis.
Quamvis, iudices, plurimum infelicissimae matris adversis 1.1
miserationis abstulerit, quod ex duobus liberis pari despe-
ratione languentibus alter evasit, et plerisque maximum do-
lorem prima fronte tractantibus videatur aviditas gau-
diorum, ut modo ad totius orbitatis redacta patientiam iam 5
non sit unius salute contenta, non possumus tamen affecti-
bus vestris non hanc primam tristissimae calamitatis alle-
gare mensuram, quae ex ipsa quoque solacii sui condicione
descendit: minus misera quereretur de marito, si sanari nec
ille potuisset, pro quo est frater occisus: nunc infelix par 10
non est dolori, nunc non invenit ulla solacia, ex quo sibi
videtur filium perdidisse victurum. super impatientiam tri-
stissimae orbitatis increscit, quod intellegit illum non sine
sanitate fuisse languorem, nec persuaderi miserae potest
perituro laborasse fato, in quo inventum est, quod sanaret 15
alium. captet licet crudelissimus senex parricidii immanita-
tem metu maiore protegere, non invenio, unde colligi possit
utrumque fuisse moriturum; ex duobus aegris non periit
nisi qui occisus est.
  Ante omnia igitur illud a vobis infelicissima mater petit, 2.1
ne maximi sceleris ideo decrescat invidia, quia pati videtur
et reus ex orbitate tantundem. non perdidit filium, quisquis
occidit. explicat a dolore patrem, quod sibi videtur fecisse
rem maximam et in locum iuvenis amissi substituit de vani- 5
tate solacium. alia est, alia condicio matris, quae medico
non credidit, apud quam saevissimae condicionis immanitas
fidem non potuit impetrare temptandi. pro utroque timuit,
pro utroque speravit. facinus est eum maioris pietatis vi-
deri, qui de morte filii potuit alterius vel certa salute transi- 10
gere. sic debetis odisse patrem, tamquam duos occiderit,
cuius non interfuit, uter occideretur.
  Est tamen, sanctissimi iudices, quod de crudelissimo par-
ricida queri possit non sola mater: adiecit humanis cala-
mitatibus ipsam sanitatem et morborum languorisque vio- 15
lentiam medicinae concessit. filium occidit, si ipsi creditis,
fortasse moriturum, et hominem, cuius caritas debuerat
ipsa desperatione crevisse, in hoc solum impendit, ut tan-
tundem superesset incerti. non exonerat, iudices, immani-
tatem saevissimi patris, quod ha<n>c ratione<m> credidit: 20
de languente filio rem inauditam, rem facere crudelem
unam rationem habet, si ipse sanetur.
  O tristior indigniorque semper mensura calamitatum, 3.1
magna felicitas! huncine fecit exitum illa modo civitate tota
conspicua mater, ille indiscretus ab utroque latere comita-
tus, ille gaudentium dulcis error oculorum? quid mihi mor-
tem nuntiatis unius? perdidit misera geminos. 5
  Passi sunt enim languorem miserrimi iuvenes sine dubio
pariter unaque, non fraternitate, non animae corporumque
consortio, sed condicione fragilitatis humanae, qua sic ex-
tranei quoque duo languere potuissent, non negaverim ter-
ribilem, gravem, et parentibus utique metuendum, de cuius 10
tamen adhuc, ut parcissime dixerim, remedio quaereretur.
quid refert, an medici consenserint utrumque periturum,
cum eundem dixerint esse languorem? manifestum est de
duobus non dixisse verum, quos de altero constat esse men-
titos. iam tamen, iudices, de tam perdita pronuntiatione 15
non querimur, quod aegros, quos sibi videbantur explicare
non posse, parentibus crediderunt; innocentior est simplici-
tas desperare, si remedia non noveris, et hanc ignorantiae
malo probitatem, ut languorem, quem nescias, tantum ne-
ges posse sanari. maximi tamen virorum et quibus <g>ratis- 20
sima solvendo non sit humanitas, si sciebant hoc genus cu-
rationis et illud non indicare voluerunt. vultis, ut illos men- 4.1
titos breviter probem? desperaverunt de languore, cuius
remedium, si patri creditis, alius invenit.
  Sive enim, iudices, vanissimus nescientium vidit hanc
patris in periculo liberorum rigidam nimiamque patientiam 5
et hominem in filiorum languore sollicitum de remedio ge-
neris humani, sive captavit ex hoc velut quandam artis ima-
ginem imitari, quod sanare non poterat, et ignorantiae pu-
dorem tegere magno temptavit incerto, sive, ut aliud vide-
retur dixisse quam reliqui, verba desperationis incredibili 10
vanitate variavit magnaque miseros parentes ambage sus-
pendens tutissimum putavit promittere, quod deberet
nemo experiri: causas quidem se dixit ignorare morborum,
sed salutem spopondit unius, si licuisset alterum occidere,
lacerare, perspicere. en, cui pietas patris, cui credere sollici- 15
tudo debuerit: dixit se scire remedium, quod nesciebat!
  Vultis intellegere, iudices, nihil inpatientia caritatis fe-
cisse patrem? non retulit ad matrem. adacta est a morte filii
vel sanitate discedere. non propinquos consuluit, non ami-
cos, sed sua tantum persuasione medicique contentus, quod 20
nocentius est, quam si ipse occidisset, alterutrum potuit eli-
gere. dicat nunc parricida, quid fecerit illud, quod etiam de
<tam> similibus, tam paribus aegris in alterum desperatio
illa praevaluit. si medici non interfuit, utrum occideret, con-
stabit vivere utrumque potuisse; si interfuit, constabit non 25
eundem fuisse languorem.
  Qualis fuerit illa curatio, quid passus sit iuvenis in morte,
qua medicus parabatur, omnium adfectibus, omnium cogi-
tationibus liquere crediderim, ideoque parcimus auribus
matris. breviter tamen longae crudelitatis explicanda saevi- 5.1
tia est: ex omnibus, quae pertulit, levissimum fuit, quod
occisus est.
  Non est, quod veniam tristissimae curationis paret, quod
videtur in alio fratre explicata promissio: an alterum medi- 5
cus sanaverit, fortuna viderit; quod negari non potest, al-
terum medicus occidit. erumpit hoc loco mulier infelix et
tota libertate proclamat: 'redde mihi,' inquit. 'marite, fi-
lium, quem tibi pariter medicoque commisi, <recipe quem
mihi credidisti>. hic est ille vester insanabilis, ille moriturus, 10
hic, quem permiseras medico, si maluisset, occidere. vides,
quid profecerint anxia vota pietatis, sollicitae preces. dum
iam frigidi pectoris calorem superpositis revocamus uberi-
bus, dum frigentia membra continuis osculis et spiritu trepi-
dae matris animamus, dum labentes oculi ad nostras excla- 15
mationes nostrosque planctus admissa paulatim luce laxan-
tur, dum multa mentior, multa promitto et fratrem dico
sanatum, respexit ad vitam, convaluit, evasit. non tamen
iacto pietatem, non arrogo mihi prosperae curationis even-
tum. quid hunc sanaverit, vis scire breviter? quod potuit 20
utrumque sanare.'
  Pudeat vos, o iura legesque, quod miserrimi sexus dolo- 6.1
rem his clusistis angustiis. ita maritum, quod occisus est
filius, malae tractationis uxor accusat? perdiderunt legis hu-
ius auctoritatem, quae ad illam uxorias querelas, matrimo-
niorum solent deferre delicias; ego illam datam miseris tan- 5
tum matribus puto. potest autem ab iniquo coniuge expli-
care divortium, et contra maritales tuetur iniurias, ut nolis
praestare patientiam. illis succurrit, quas nefas est abire,
discedere, quas in pessimi coniugii durum perpetuumque
complexum communium pignorum nexus artavit, quae ma- 10
los maritos pariter et patres nec relinquere nec ferre suffi-
ciunt. facinus est ideo evadere maritum, quia damnaretur,
si de illo minore dolore quereretur. itaque impudenter facit,
quod pro detracto †matrona cultu negatoque comitatu, fa-
stiditis noctibus pulsataque facie filium complorat occisum? 15
sileo adhuc illa, per quae parricidii crevit immanitas; oc-
cisum filium obicio, puta luxuriosum, perditum, nocentem,
fingite hoc patrem ira, indignatione fecisse. quantum faci-
nus sit filium occidere, nemo magis fatetur, quam qui vult
videri se illud fecisse pro filio. 20
  Ecquid, iudices, vel ex hoc totus animus mariti, tota tri-
stissimae coniugis calamitas perspici potest, quod se negat
matri communium liberorum debere rationem? placet ergo,
mortales, ut de hominibus, in quos plus ex harum sanguine,
ex harum transit anima, non habeant partem nisi tantum 25
doloris? solos ergo communicabit misera planctus, et ab
omnibus consiliis, quibus ordinatur iuventa, vita disponitur,
extranea vilitate seposita circa maerores tantum lacrima-
rumque consortium orbitate iungetur? si mehercules fas est 7.1
aestimare, utri plus parenti debeatur ex liberis, non im-
probe totam potestatem sibi vindicabit adfectus, qui decem
mensibus ante vestram incipit diligere notitiam, et, cum vos
patres gaudium primum faciat oculorum, ante sunt con- 5
scientia matres. facinus est ideo tantum illis minus licere,
quia minus facere sufficiunt. vos estis, qui crescentes adhuc
in peregrinationes, qui iam adultos in castra magnorum
parentum vanitate dimittitis. erubescitis desideriis tam-
quam infirmitate, et, unde velocissimus transitus est in rigo- 10
rem, liberos vultis amare patientia. quam multa ideo tan-
tum de filiis, quia licet! et frequentius potestatis ve-
strae iactatione tamquam aliquo gravitatis genere delinqui-
tis. non habet orbitas vestra lacrimas; super ardentes rogos
tenetis inconcussam rigidamque faciem, itis obviam conso- 15
lationibus, et, quod omnem modum feritatis excedit, capta-
tis in magna calamitate laudari. quicquam ergo erit, quod
de communibus pignoribus non pari mente, pari [im]pa-
tientia, vel, si necessitas postulet, pari rigore faciatis? mali
tantum patris interest, ut matri minus liceat. 20
  Sane cedat vobis circa regendas communium pignorum
mentes sexus infirmior; vos mores, vos vitae genus, vos
matrimonia ceterosque actus vestra persuasione firmetis;
numquid arrogans consortium, numquid impotens societas
est liberos communes esse languentes? si quis immo pudor 25
est, cede nunc tota potestate matri, illius si in aegri toro
proximus locus, haec adhibeat fomenta, porrigat cibos. si
quid impatientia, si quid flagrantium viscerum poscit infir-
mitas, mater neget, mater indulgeat. illas, quas immodicus
ardor discutit, vestes haec super fatigatos reponat artus, 30
illas iactatas toto lectulo manus sedulo contineat affectu.
frustra captas videri velut timore mat<er>nae caritatis ab 8.1
omni curae ratione sepositus. cum circa curationes libe-
rorum non consentiunt parentes, curationis est culpa, non
matris.
  Quid, quod filium occidit innocentem, cui nihil obicere, 5
nihil poterat irasci? filium, si ipsi creditis, pro fratre mori
paratum, cuius suprema ferre non poterat? novum, iudices,
et incognitum rebus humanis audite facinus: iam parrici-
dium pietas, caritas et impatientia orbitatis admittit! malo
odium, querelas, execrationes, quam ut quis liberos affectu, 10
quo servantur, occidat. quid refert, an per hoc alterius filii
anima redimatur? si parricidium fas est ullas accipere cau-
sas, filius propter se tantum debet occidi.
  Adicite, iudices, immanitati, quod occidit aegrum. omni-
bus equidem mortalibus maiorem crediderim de languore 15
venire reverentiam, et illorum quoque, quos inter supplicia
pereuntis avido spectamus assensu, iuxta valetudines tamen
morborumque violentiam quodam innocentiae favore mi-
seremur. in carceribus et in illa profunda nocte poenarum
religiosius ille anheli pectoris pallor inspicitur; non sic con- 20
fundunt obvios gravibus catenis colla stridentia et diutino
squalore concreta facies ut ille, quem ad singulos conatus
gressusque labentem vix trahit impellitque longus ordo
vinctorum, et inter tot destinatos totque perituros omnium
tamen in se retorquet oculos unus aeger. quid ais? tu illum, 9.1
quem nunc nefas est castigare, reprehendere, cuius auribus
parcere debuerunt saeviora verba, quem, si quid negares,
videreris occidere, ferro, vulneribus aggrederis? non potest
hinc tibi venire defensio, ut hoc sis pro alterius salute com- 5
mentus. inter duos liberos pari desperatione languentes da
bonum patrem: non praeponderabit alterutrum, non eliget,
sed, ut incertum orbitatis evadat, ipse morietur.
  Temptat hoc loco, iudices, crudelissimus senex excusatio-
nem temeritatis suae de medicorum trahere consensu: 'de- 10
speraverant,' inquit, 'de duobus.' sepono paulisper immani-
tatem patris, qui credidit, et de arrogantissimae persuasio-
nis hominibus queri [de] totius generis humani nomine
volo. quam multas artes, misera mortalium sollicitudo, feci-
sti! fato vivimus, languemus, convalescimus, morimur. me- 15
dicina, quid praestas, nisi ut iuxta te nemo desperet? dic-
turum me putas: 'non credo renuntiantibus, non accedo,
cum deserunt relinquuntque languentes'? ego vero medicis
non credo sperantibus. aspicite maiorem partem generis
humani et, si me interroges, illam robustiorem, illam adhuc 20
in prima rerum naturae veritate viventem: nullos artis huius
novit antistites, nec minus tamen bellorum vulneribus mor-
borumque medetur incursibus; non disputationum vanitate
sollerti, sed experimentis et, invicem per similes dissimiles-
que casus observatione ducente, tradita ratione succurrit. 25
non medicina sanat, sed quicquid videtur sanasse medicina
est. quo vultis animo feram, quod ars, quantum dicitis, in- 10.1
venta pro vita, si dis placet, auctoritatem famamque captat,
ut longe ventura suprema prospiciat, ut adesse fata denun-
tiet, quae nec timentur, et maxima scientiae pars esse coepit
sanare non posse? quisquamne ab homine, qui adhuc loqui- 5
tur, spirat, intellegit, sic recedit, quemadmodum relinquitur
exanime corpus, et ibi finem vitae putabit, ubicumque
scientiae substiterit infirmitas? si fragilitatem mortalitatis
incertosque velimus aestimare casus, tantundem periculi
habet omnis aeger. iniquissimum est desperationes vocari, 10
quotiens remedium medicina non invenit, et angustias sive
artis seu mentis humanae ad invidiam referre fatorum. nihil
magis interesse omnium puto, quam ut spes pro homine
tam longa quam vita sit. unde putatis inventos tardos fu-
nerum apparatus, unde, quod exequias planctibus, clangore 15
magnoque semper inquietamus ululatu, quam quod facinus
videretur credere tam facile vel morti? vidimus igitur fre-
quenter ad vitam post conclamata suprema redeuntis. pleri-
que convaluerunt neglegentiae bono, quosdam explicuit
quicquid alios fortassis occideret, hos indulgentiae temeri- 20
tas, illos adiuvit desperationis audacia. detur fortassis huic 11.1
arti perspicere morbos, profutura meditari, sed unde sciret,
quantum inter viscera latentesque pectoris sinus unicuique
animae natura concesserit, quam proprietatem spiritus,
quam corpus acceperit? non tam variae mortalibus formae, 5
nec in vultibus nostris sedet tanta diversitas, quanta latet in
ipsis dissimulitudo vitalibus. inenarrabile, indeprehensibile
est, quicquid nos elementorum varia compago formavit, et,
prout in nos plura seu rariora de terrenis seminibus caele-
stibusque coierunt, ita vel duramur tacita ratione vel solvi- 10
mur. an desperantibus credi debuerit, vos aestimabitis; qui
negarunt aegros posse sanari, nec in hoc probaverunt, qui
evasit, nec in illo, quem non languor occidit.
  Iustas mehercule haberet mulier causas querelarum, si
nova incognitaque ratione vel utrumque servasses, num- 15
quam ex magno venit affectu incredibilia vel profutura
temptasse, et in re, quae plus de incerto habet, temeritas
experimenti solam probat desperationis audaciam. quid re-
fert, cuius sit condicionis aeger, quantum adhuc spei, quan-
tum videatur habere de vita? sacrosancti sint parentum me- 20
tus. dii non sinant, ut ex liberis vilior incipiat esse periturus.
medici desperaverunt; quid istud ad patrem? spera tu, iube
sperare matrem, tuis potius affectibus, tuis crede votis. et
hoc de parricidii facilitate est circa filiorum languorem ad
desperantes potius accedere. fidem habes hominibus, quos 25
mentiri alius affirmat, contra quos iterum credis uni?
†praesertim si me† hercule de tua feritate sentirem, si in
quacumque filii curatione non adhiberes propinquos, non
interrogares amicos, non respiceres ad matris animum; non
hanc primam impatientiam, non hunc consulis timorem? de 30
nullo filio minus debet soli sibi permittere pater, quam qui
videtur utique moriturus.
  'Fratres,' inquit, 'et gemini erant, ideoque credibile est 12.1
illis eundem fuisse languorem.' rogo, quis in ullo mortalium
ferat ignorantiam pariter et adfirmationem? quisquis nescit,
quod genus languoris sit, non potest scire, an idem sit. nihil,
iudices, in rebus humanis voluit esse rerum natura tam si- 5
mile, quod non aliqua proprietate secerneret. quid refert,
an ex isdem prima illa duorum corporum animorumque
conpago seminibus oriatur? sibi quisque firmatur, sibi quis-
que componitur, et duo pluresve fratres nascuntur fato sin-
gulorum. hanc ipsam indifferentiam, quam mirantur occur- 10
sus, stupent civitatis oculi, parentum tamen agnitio dinoscit,
separat notitia nutricum, et fallentibus notis est rursus,
quod faciat ipsa similitudo dissimile. in plerisque, quamvis
sit indiscreta facies, invenitur tamen alius oris sonus, habi-
tus, incessus, seu, ut ipsa consentiant, diversa mens, contra- 15
rii mores et vitae genera rixantia. quid, quod non eandem
esse naturam geminorum probat etiam fortuna dissimilis?
hunc pressit paupertate perpetua, illum insperatis opibus
excoluit, illius per titulos, honores, illius per ignobiles ob-
scurasque sordes totam duxit aetatem. simile est quicquid 20
accipiunt ex homine gemini, dissimile quicquid ex fato. nec
enim tam pariter in lucem de maternis exiluere visceribus,
ut illos eadem origo signaverit: quantum putas interfuisse 13.1
temporis, dum primum uteri pondus egeritur, dum parum-
per exonerata vitalia altero rursus homine laxantur? breve
fortassis exiguumque videatur inmortalibus oculis, sed si
terrena mente perspicere velis orbis huius vastitatem, scies 5
multum esse, quod inter duas transcurrat animas. volvitur
super nos haec caeli siderumque compago, et praecipiti per
proclive decursu †totius diei noctisque brevitate emensus
orientis occidentisque cursus† diversi siderum in primo sta-
tim ortu rotato se rursus axe consequitur. hoc tu parum 10
credis esse spatium, quod diversis pariter rebus impletur?
quantum inter illa transcurrentis horae momenta nascitur,
perit! igitur quando umquam peregrinati sunt una, milita-
vere pariter? quid non diducti separatique fecerunt?
quando illos languor, quando suprema iunxerunt? et quan- 15
doque sit necesse est <aeger> alter ex geminis: quod pariter
languerunt, non sic accidit quomodo fratribus, sed quo-
modo duobus. non eodem fato languere geminos quemad-
modum vultis brevius probem, quam quod nec uterque oc-
cisus est nec uterque sanatus? 20
  Sed fingamus hoc esse verum, quod desperaverunt me-
dici; relinque nobis, pater, innocentiam calamitatis. salva
solacia sint de liberis, quos tibi videris non perdidisse nisi
fato. quis ex parentibus nescit in hanc se mortalitatis pro-
creare legem? sed indigni exitus supra orbitatem sunt. ideo 25
magis flemus illos, quos bella rapuerunt, hausit incendium,
naufragia merserunt. fortius feras inter adsidentium manus,
inter suorum officia labentes, cum se invicem oscula, cum
se satiavere sermones, cum data suprema mandata sunt, et
se scit pietas omnia fecisse pro vita. igitur verum dixerim: 30
illos mori credimus, hos perire.
  Non invenio, quemadmodum excusationem pater de 14.1
consensu possit accipere medicorum. hoc est, quod omnem
comparationem feritatis excedit: filium pater propter homi-
nem occidit, quem non putavit posse sanari. quod tu mon-
stri portentique genus es? habes parricidii patientiam, non 5
habes orbitatis; ita demum potes filii mortem, si faci-
nus adieceris! tu occidis, quia desperavere medici? quererer
mehercules, si reliquisses, si quid de continuatione curae
sollicitudo laxasset. nihil ergo plus facies quam illi, qui nunc
plures circumeunt fortassis aegros, quos detrahit, quos avo- 10
cat alia curatio? filios saltem committe vel matri; de fortuna
queratur, diis faciat invidiam. mulieri, quae ferre non pot-
est, quod videris desperasse, numquam ex hoc rationem
reddas, quod occideris.
  Quis hanc, iudices, inpudentiam ferat? temptat pater, ut 15
et huic rei credatis, quod desperaverunt omnes et quod
speravit unus. nostrae quidem querelae sufficit non conve-
nisse medicis, et cum inventus sit, qui contra sensum de-
sperantium genus aliquod sanitatis adferret, fas erat, iudi-
ces, ut adhuc inveniretur alius, qui laetiora, utiliora promit- 20
teret. hoc nunc me queri putatis, quod in re, de qua credere
nec omnibus debuisset, accessit uni? non interest, an super-
sit remedium, quod temptare non debeas, et ubi tantundem
periculi sp[er]es quantum desperatio habet, melior exitus
est, qui facit miseros innocentes. quid invidiam prioribus 25
medicis paramus? nemo magis desperat, quam qui se negat
nosse languorem.
  Quid ais, pater? ita tecum quisquam sic audet agere de 15.1
duobus filiis tamquam de duobus <s>ervis? tu ex geminis
alterum occidendum dabis? non ferrem, si separare exposi-
turus auderes, si contentus esses educaturus alterutrum,
non ferrem a piratis captum filium alterius vicaria servitute 5
redimentem. tu de orbitate facies vices, et casum singu-
lorum per utrumque diffundes? parricidium vocarem, si
promittente medico, quod sanaret unum, posses eligere pe-
riturum. paene crudelius est geminos dividere quam per-
dere. en scientia, cui debeat credi! negat se scire causas 10
languoris, deinde promittit quicquid licere non deberet nec
intelligentibus: 'occidam,' inquit, 'deinde sanabo.' memine-
ris, pater, in hac condicione prius esse, ut occidas. non est
tanta pietas servare filium, quantum facinus occidere. tu
nunc hoc putas profundae artis esse secretum? verba tan- 15
tum desperationis involvit, et homo cautissimae vanitatis
captat illam novissimam circumire veritatem. vides, quanta
promissum suum experimentumque caligine medicus invol-
verit: numquam constabit, an fuerit languore moriturus ae-
ger, qui aliter occiditur. 'non novi,' inquit, 'languoris ge- 20
nus.' post hanc vocem mehercule non deberes committere
aegros, etiamsi vellet experiri potionis haustus, ciborum fo-
mentorumque novitates. 'nescio,' inquit, 'sed, si permiseris
alterius aperire vitalia, pectus effringere, remedium fortas-
sis inveniam.' iam excusatus es, medice, matri: sperasti, ne 25
tibi crederetur.
  Differo paulisper, quod de fratribus, quod de geminis, 16.1
quod pater hoc facit non consentiente matre; publico potius
mortalitatis contendo nomine non debere genus istud cura-
tionis admitti. peractum est velut de genere humano, si
nobis pro salute aegri opus est morte hominis alterius, et 5
paene ratio sanitatis intercidit, si consumit medicina tan-
tundem. ego quemquam dicentem feram: 'ut inveniam va-
letudinis causas, date mihi corpus aliud, alia vitalia; occi-
dam, deinde salutaria quaeram, profutura meditabor'? ita
non facilius est nosse languorem? quae haec est inpudentia 10
crudelissimae vilitatis? aegrum placuit occidere, ut inveni-
retur, cur non debuisset occidi!
  Nullum, sanctissimi iudices, natura morborum genus solis
visceribus abscondit, et quicquid causas valetudinis de vita-
libus trahit, in corpus emanat. inde pallor, inde macies, 15
quod ad interiorem dolorem superposita consentiunt. non
invenio, cur hominem vulneribus exquiras, cum remedia
quoque vitalibus per corpus immittas, et in latentes meatus
<per> haec, quibus tegimur, medicina descendat. cur ergo
non eadem ratione languor admittit intellectum, qua sanita- 20
tem? prodit abditos profundosque morbos aut citatior
clausi sanguinis cursus aut crebrior anhelitus laborantis ani-
mae. crede de his ante omnia sensibus, oculis tuis, et ipsos,
de quibus agitur, modo singulos, modo pariter interroga,
cui potissimum parti grave tacitae pestis pondus insederit, 25
unde prorumpat in gemitus conscius dolor. medicus, qui per
haec non potest invenire languorem, non invenit nec reme-
dium.
  Quid? si aliquid sanato medicina potest praestare ratio- 17.1
nis, sufficit, quod, aliquando iam facta exanimis hominis
inspectione, ad totius intellectum naturae medicina profe-
cit. quid adlaturus huic aegroto es, quod non tot saecu-
lorum, tot languentium experimenta deprehenderint? vis tu 5
potius hac audacia, qua secreta languoris exquiris, remedia
temptare? brevior via sanitatis humanae, propior nostrae
salutis utilitas est. si viscerum nimius ardor stricta circa se
membra duravit, adhibe remedia laxantia. si fluitat nimis
aeger humoribus, praesto sint, per quae pressis clusisque 10
venis in novas vires corpus arescat. si parum prodest absti-
nentia, rursus ciborum qualitate foveatur. si spiritus recep-
tis premitur alimentis, ad puriores meatus ieiunio fameque
tenuetur. contigit tibi magna experimentorum materia, me-
dice: aegri duo et languor idem. non est opus, ut expectes, 15
quando se per unius hominis patientiam explicet profu-
turorum magna diversitas; potes experiri pariter eadem,
consentanea, diversa, pugnantia. nulla ratio est vulnerum,
sanguinis, supremorum. quemadmodum sanari debeat alius
aeger, scire non possis nisi ex homine sanato. 20
  Quid, quod, etiam ut idem sit valetudinis genus, necesse
est tamen duorum corporum diversitate varietur? num-
quam in alienis visceribus invenias totum, quod de altero
quaeras, et alius languor est, <si> alius aeger. cur maximum
nefas alterius filii salute defendis? homo, in quo sola quae- 25
ritur causa languoris, propter medicum occiditur. adice,
quod nec deprehendi ex sanato potest ullius causa languo-
ris: quicquid nos in vitia morborum a naturali sanitate com- 18.1
mutat, facit aut nimii sanguinis pondus exaestuans aut su-
perfluens calor aut ultra naturalem modum humor exun-
dans aut spiritus per tacitos meatus non solita laxitate dis-
currens. quid horum, si vitalia ferro vulneribusque resecen- 5
tur, salvum potest esse languentibus, cum compressi spiri-
tus laborem protinus ille reserati pectoris meatus emittat,
sanguis isdem pariter deprehendatur egrediaturque vulne-
ribus? an fas putatis, ut suam servent viscera nudata faciem,
ut nihil perdat ex priore natura illud pectoris vitaeque se- 10
cretum, cum admisit oculos? plurimum in nobis etiam ti-
more mutatur. quantum aufert sollicitudo, gaudium, dolor
et aliquis subitus adfectus! quotiens, dum ad curationem
praeparatur aeger, dum componitur ad sua remedia corpus,
medentium manus anima destituit! iam vero ad singulos 15
ictus et longissimas vulnerum moras quantum ex toto ho-
mine convertitur clamore, gemitu! necesse est omnis perire,
quibus continetur vita, causas, quotiens ipsa vita consu-
mitur, et cum homine, qui propter intellectum languoris
occiditur, ipse quoque paulatim languor emoritur. differ 20
saltem, pater, hanc crudelitatem; quicquid ex filio facis,
facies ex cadavere. si potest deprehendi languor, dum occi-
dit, facilius, cum occiderit.
  Interrogare mehercules hoc loco libet, utrumne peri-
turum pater an medicus elegerit. negavit sua interesse, 25
quem occideret. hoc, si et alter perisset, probaverat utrum-
que fuisse periturum; cum convaluerit, probat utrumque
victurum. ad saevissimam curationem potuit aegrum faci-
lius mehercules explicare, si esset unici pater. sufficit ergo
comparare, decernere? non iterum ille tibi pretiosior, ille 30
melior incipiet esse victuro? ubi est <im>patientia, qua vix 19.1
dimittitur cadaver in rogos, qua corpus exanime detinetur
amplexu? dii immortales, quam saeva, quam crudelis est
ipsa cunctatio! dum deliberas, dum unumquemque detrec-
tas, parricidium in utroque consumis. duorum vilitate fit, ut 5
ex fratribus possit alteruter occidi. numquam, iudices, res
tam horribilis inauditaeque feritatis admissa est: filium pa-
ter propter eum occidit, quem etiam ipsum poterat occi-
dere!
  Transfert, iudices, reus in medicum electionis invidiam: 10
'ille,' inquit, 'aestimavit, ille decrevit,' ergo manifestum est
non parem fuisse languorem: ex duobus aegris plus habuit
spei, propter quem debuit alter occidi. recede paulisper,
mulier infelix; filii tui nobis referenda curatio est. felices
aegri, qui languore moriuntur, qui supremos anhelitus inter 15
suorum amplexus, inter suorum adloquia posuerunt! ut erat
iuvenis primo ipso comparationis incerto, mox electione
cruciatus, abacta est a perituro prima mater, et modo se-
dula ministeria servorum repente mutata sunt in mortis of-
ficia. detrahuntur trementibus velamenta membris, et ut 20
grassaturas manus totum corpus admitteret, nudatur mise-
rabilis ac deflenda macies. toto deinde tenditur toro, et ad
inmobilem rigidamque patientiam per omnia lectuli spatia
duraturus exponitur. accipit carnifex ille telum, non quo
dextera statim totum vulnus inprimeret, sed quod leviter 25
paulatimque discindens animam in confinio mortis ac vitae
librato dolore suspenderet. haec exhortatio, hoc fuit peri-
turi iuvenis adloquium: 'fortiter dura, patienter admitte;
sanabitur frater. non est, quod exanimeris metu, dolore de-
ficias. cave viscera exclamatione ne lasses, anhelitu gemitu- 30
que concutias, ne remedium pereat alienum.'
  Passus est miser discurrentem per omnia reserati pectoris
improbum vagae artis errorem. contentum fuisse medicum 20.1
toto homine discentem primo putatis aspectu? egesta saepe
vitalia, pertractata, diducta sunt; fecerunt manus plura
quam ferrum. stat iuxta medicum pater apertis visceribus
inhians; stillantem animae sedem cruentis manibus agitan- 5
tem ne festinet, hortatur, iubet altius diligentiusque scru-
tari, interrogat, dubitat, contendit, adfirmat et accipit de
filii morte rationem. at mulier infelix clusis advoluta foribus
cruentumque secretum toto corpore effringens velut super
busta tumulosque clamabat: 'audi, miserrime iuvenis, si 10
quis adhuc tibi superest sensus, exaudi: non permisit hoc
mater, crede orbitati meae, crede lacrimis; nec frater hac
vellet ratione sanari.' inter haec reficiebatur miser hausti-
bus, detinebatur adloquiis, conprimebatur residuus cruor,
cludebantur aperta vitalia. nemo umquam tam nova pertu- 15
lit commenta saevitiae: tamquam sanaretur, occisus est. ite
nunc et quaerite, an potuerit medico sanante vivere, qui
tamdiu vixit, dum occiditur.
  Vos tunc putatis illius tantum languoris medicum quae- 21.1
sisse causas? quaesivit quicquid nesciebat, et usus occasione
rarissima in omnem voluit proficere novitatem. dii inmorta-
les, quantum infelix iuvenis animae, quantum sanguinis,
quantum habuit ex vita, qui pertulit ordinem longissimae 5
curationis! vix aegro misero licuit mori, vix a cruciatibus
suis anima dimissa est. inventum putatis esse languorem?
inventum est illum potuisse sanari. agedum commento tuo,
senex, superbus exulta; habes quod liberis, quod parenti-
bus, quod inputare saeculo possis: fecisti medicum parri- 10
cida meliorem.
  Libet mehercules intueri par illud: aegrum videtis homi-
nem, qualem non salutares medentium manus, non ars in-
venta pro vita, sed diri ferarum rabidique morsus et anima-
lium fames satiata destituit; hinc alium, in novas vires re- 15
censque robur reddito vigore surgentem. vultis scire, iudi-
ces, unde venerit tanta diversitas? illum pater curavit, hunc
mater. 'quantum,' inquit, 'misera pertuli laborem, dum tam
magnam foveo tristitiam! non fuit mihi rixa cum morbis nec
cum repugnantis valetudinis rigore contentio. totus in lacri- 20
mas maeroremque resolutus oderat lucem: respuebat cibos,
fastidiebat haustus et vitam parricidii pudore fugiebat. in
omni proclamatione gemituque frater, ille diebus ac nocti-
bus cogitationes, ille torquebat oculos.' de quibus tu aegris,
inpotentissima medicina, mentita es? non fuit, non fuit solo 25
languore periturus, quem non potuit nec mors fratris occi-
dere.
  'Quid igitur,' inquit miserrima feminarum, 'saevissime
senex, ex hac recordatione tristissimae orbitatis ad hos vul-
tus faciemque converteris?' sine dubio filius est et post gra- 30
vissimas denuntiationes redditus vitae, sed ignoscat natura, 22.1
pietas: non est solacium matri unus ex geminis. felicior ille
dolor est, quo transigi saltem cum oculis potest; <hic> reno-
vatur, accenditur, et in his vultibus illum cotidie putat vi-
dere pereuntem. sed et ipse gaudio redditae vitae laetitia- 5
que non fruitur, nec se credere potest caritate praelatum,
quem medicus elegit. sentit infelix, cuius orbitatis unicus sit,
quibus lacrimis perfundantur oscula, quam magnis profun-
disque suspiriis concutiantur amplexus. misera verecundia
sanitatis ingratae: pretium sibi videtur fratris occisi. 10
  Convertitur hoc loco, iudices, mulier infelix et velut ad
quandam praesentiam amissi iuvenis 'sive,' inquit, 'tandem
securitate mortis explicitus in aliquo <angulo> sedis aeter-
nae pudore requiescis, sive exclusus ac vagus et inter fabu-
losa supplicia metuendus adhuc laceratione per stupentes 15
horrentesque manes umbra discurris, audi miserrimae ma-
tris iniquissimam conplorationem. non quidem licuit mihi in
illud conditorium cubiculum tuae mortis inrumpere nec su-
pra carrissima membra prostratae meis vulnera tua tegere
visceribus. quod solum tamen potui, corpus, quod medicus, 20
quod reliquerat pater, hoc sinu misera collegi ac vacuum
pectus frigidis abiectisque visceribus rursus implevi, sparsos
artus amplexibus iunxi, membra diducta conposui et de tri-
sti terribilique facie tandem aegri cadaver imitata sum. hoc
est tamen, quod de tristissima orbitate praecipue ferre non 25
possum: propter fratrem videris occisus, nec tamen um-
quam constare poterit, an tu sanaveris fratrem.'