Tormenta pauperis
Liberum hominem torqueri ne liceat. Pauper et dives 7.pr.1
inimici. pauperi erat filius. nocte quadam pauper cum filio
revertebatur. interfectus est adulescens. offert se pauper in
tormenta dicens a divite eum interemptum. dives contradi-
cit ex lege. 5
Sentio, iudices, plurimum detrahi calamitatibus meis mise- 1.1
rationis, quod ad vos detulisse videor nimium fortem dolo-
rem, et <ad impatientiam> tristissimae orbitatis mihi quo-
que accessisse novitatem, quod, cum adversus me tam gra-
via et crudelia deposcam, patior invidiam hominis exigentis 5
aliena tormenta. non possum tamen, <ut> velim, vobis ap-
probare, quid patiar, quod mihi non est relicta miseri patris
infirmitas. percussorem filii mei vidi, et miserior sum, quam
si nescirem, quis occidisset. fateor igitur, iudices, ipse miror,
unde ad hoc probationis genus repente confugerim. vene- 10
ram tamquam nuntiaturus indubia, manifesta, nec alium
expectaveram publicarum suspicionum de filii mei morte
consensum, quam si percussorem videretis omnes. hic, hic,
ut torquerer, inveni; postquam satis non videbantur expli-
care verba quod videram, confugi ad fidem doloris. quid 15
faciam, si temeritates quoque nostras conscientia reorum
non potest pati? intellexi miser timore factum, qui<a> ut
torquerer exegeram, ex quo me dives non putat aliud in
quaestione dicturum; neque ego, iudices, quemquam ve-
strum dubitare crediderim, ex qua conscientia, qua trepida- 20
tione descendat, ut quis torqueri nolit inimicum. quos nunc
putatis cruciatus divitem pati, quem dolorem, quod hoc
mihi negat? quam vellet ideo tantum filium meum non occi-
disse, ut mihi posset indulgere tormenta! an hoc creditis,
iudices, divitem facere legum libertatisque respectu, et 25
reum pro exemplo esse sollicitum? ille vero nunc laceratur,
etsi magis nostro dolore fruitur: operae pretium est inimico 2.1
negare tormenta, cum feceris, ut velit ipse torqueri.
  Illud igitur a vobis, iudices, infelicissimus omnium morta-
lium peto, ne, cum inaudita, incredibilia passus sim, mise-
reri velitis corporis mei; crudelius et indignius est quam 5
torqueri non impetrare tormenta. est adversorum meorum
et ista novitas, quod necesse habetis ea mihi ratione succur-
rere, qua odissetis alium, nec quicquam est homine infeli-
cius, pro quo tormenta sunt. percussorem a me filii mei
visum esse contendo; facinus est hoc vos non deprehen- 10
dere, si mendacium est, facinus est hoc me non probare, si
verum est. quod ad me quidem, iudices, pertinet, orbitatis
meae repeto praesentiam, et noctem illam rursus ante ocu-
los meos cogitationes reponunt: iam mihi videor et in tor-
mentis esse confessus. filium, iudices, habui, sicut erecti ac 15
sublimis animi, ita qui nondum suos haberet inimicos, et
quem nemo adhuc nisi causa tantum mei doloris occideret.
o parentum misera condicio, quam novis inusitatisque pate-
mus insidiis! nos exasperamus, nos offendimus, inimici ta-
men liberos nostros oderunt. quis hoc umquam, iudices, 20
simultatium timuisset ingenium, ut eodem aliquis excogita-
ret animo et quod parcit et quod occidit?
  Reliqua, iudices, non debebam nisi in quaestione nar-
rare. felices illos in mei conparatione patres, qui perisse
liberos suos nuntiis credunt! ego sum inaudita malorum 25
novitate percussus, cuius unicus ideo tantum occisus est, ut
viderem.
  Revertebamur nocte pariter, sicut omnia nos vitae mini- 3.1
steria iungebant, et homines, quibus non servos praestabat
fortuna custodes, tuebamur pauperem mutua pietate co-
mitatum invicem sustinentes, invicem innixi nec nisi magna
percussoris diligentia separandi, cum dives medio noctis 5
horrore stricto mucrone prosiluit et stupentibus attonitis-
que miseris confodit illum fortiorem, illum, qui fortassis
aliquid in mea morte fecisset. confiteor, iudices, nihil tunc
oculorum meorum diligentia, nihil egit cura miseri patris:
percussor voluit agnosci. 10
  Vos nunc, cives, vos, omnes humani generis adfectus,
miserrimus interrogo pater: suadete, quid faciam. hunc,
quem videtis circa me sanguinem, de filii vulneribus excepi;
his manibus labentis unici membra sustinui. in oculis adhuc
vultus ille morientis, haerent auribus verba super cadaver 15
habita exultantis inimici. fidem tormentorum! quousque
percussoris filii mei conscius ero? aperite pectus istud et
totum de visceribus meis latronis egerite secretum. vidi, et
mihi non creditur! vidi, ita possim et in tormentis idem
dicere. aut si conpono, si fingo, urar, lacerer, et non pro- 20
bem. si videtur, torquendus sum, iudices, ut hoc desinam
dicere, nec me, iudices, fallit, quantam molem accusationis
etiam in manifesta veritate susceperim: divitem detuli reum
pauper, inimicus, occisi pater, et postulo, ut mihi credatur
testimonium in mea orbitate dicenti. itaque non deprecor, 25
quominus mihi velitis irasci, donec probem; torquete tam-
quam mentientem.
  'Lex,' inquit, 'liberum hominem torqueri vetat.' per fi- 4.1
dem, iudices, quis non hoc eum respondere credat, cuius
tormenta poscantur! nemini, iudices, credo dubium legem,
quae torqueri liberum hominem vetat, hoc prospexisse tan-
tum, ne quis torqueretur invitus, et iura, quae nos a servi- 5
lium corporum condicione secernunt, inpatientiae tantum
succurrisse nolentium. omnium beneficiorum ista natura
est, ut non sit necessitas, sed potestas; quicquid in honorem
alicuius inventum est, desinet privilegium vocari posse, si
cogas. cuncta, si videtur, iura percurrite: nusquam adeo pro 10
nobis sollicita lex est, ut, quod praestat, extorqueat. dedit
caeco talionis actionem: num manus recusantis inpellit?
iniuriarum, caedis agere permisit, sed non cogit invitos.
adeo paene levius est ultionem perire quam potestatem.
genus servitutis est coacta libertas, et eadem iniquitas, quic- 15
quid de invito homine facias. vis scire, quid lex ista prospe-
xerit? non exigo, ut torquearis.
  Quam multa, dii deaeque, non minus sunt iusta quam
lex! exigit quarundam invidia rerum, ut vinci se consuetudo
patiatur, et quicquid accidisse mireris, tantundem poscit in 20
ultione novitatis. filius in conspectu patris occisus est; tor-
quete securi: nihil iniquius fieri potest. ignoscant persuasio-
nes, si facinus istud omnium inlicitarum rerum consumpsit
invidiam, et, unde tormentis salva iustitia est, plus est de
quo quaeritur, quam quo modo quaerendum est. nullum 25
debet iniquum videri genus probationis esse, quod solum
est, et quicquid potuit prodesse [se]veritati, numquam no-
cuit exemplo. sufficit libertatis reverentiae quod torquetis
inviti, quod contra me non alius invenit.
  Liberum torqueri non licet. hoc est, iudices, propter 5.1
quod filium meum dives coram me non timuit occidere.
filium igitur meum in conspectu meo occisum esse con-
tendo. quid dicitis? ita non erat contra proclamationis huius
fidem, si nunc agere possem quietum modestumque mi- 5
serum? vultis, cum hoc viderim, tantum testimonium di-
cam? mirum hercules, si scindo vestes, nudo corpus, ignes,
flagella deposco! insaniat necesse est pater, cum solus hoc
sciat. fallitur, iudices, quisquis hoc, quod postulo, contemp-
tum, quisquis audaciam vocat: filius urit, exagitat, et inter 10
tormenta fugio dolorem. si mentientis est velle torqueri,
invenite, quid facere debeat, qui verum dicit et non probat.
  'Mentiris,' inquit. bene quod et tu fateris non esse mihi
sine quaestione credendum. et quas, per fidem, mendacio
meo causas, dives, adsignas? ignoro percussorem, deinde te 15
potissimum, de quo quererer, elegi, an scio, et simultatibus
nostris occasionem orbitatis indulgeo? decipi me non potu-
isse manifestum est: filius meus, cum pariter rediremus,
occisus est. an dinoscere percussorem nocte non potui, cum
percussor potuerit eligere, fugere? quid ais? iuvenem 20
meum alius occidit, et tu mihi solacium ultionis imples? te
accuso scilicet, ut interim nescio quis ille fugiat, evadat?
quod tu mihi genus furoris adsignas, ut maximi sceleris ultio
pereat falsae accusationis incerto! homo, qui me vidisse
contendo, cum occideres filium meum, nisi de te vindicor, 25
non reliqui mihi, ut hoc de aliis probarem. o te extra omnes 6.1
humanorum pectorum adfectus, inimice, sepositum, nunc
qui me putas posse mentiri! perdidi infelix illum cariorem
pauperibus adfectum. succurrere mihi putas, quod ali-
quando dissedimus? falleris, deciperis: hominis, cuius occi- 5
sus est filius, unus inimicus est. sane possit aliquis hanc
doloris [dis]simulationem mendacio perferre verborum;
torqueri volo; nihil est tanti, nisi verum. videlicet inter ignes
ac flagella sufficit mihi, si dixero: 'hic est inimicus, anime,
qui nobis subinde maledixit, hic ille contumeliosus, ille in- 10
potens.' ego nescio, an mihi possit in quaestione sufficere
quod vidi. †et quod inimicus me contendit ideo velle tor-
queri†.
  Tormenta postulo. en ad quod confugiat homo, qui se
sciat posse mentiri! nulla est ratio quaestionum relicta mor- 15
talibus, si adiuvant contra veritatem, et sublata est de rebus
humanis necessitatis huius utilitas, si causam ultro tuetur
explicatque fingentibus. hucusque durant artis ingenia mor-
talium, et, licet sit aliquis secreti firmitate conpositus, homi-
nem tamen ultra non sequitur animus. non vacat adserere 20
quae finxeris, tunc, cum vix prodest et verum fateri, et
nemo non contra id torquetur, quod dixit ante tormenta.
non refert, cuius ad eculeum nominis persuasionem, quas
silentii adferas causas; in quaestionibus tantum corpora su-
mus, et nemo non contra aliquem torquetur adfectum. ex- 25
igam quaestionem, an recusem, quid interest tormentorum,
brevi futurus similis homini, qui fateatur invitus? novum,
iudices, inauditumque rebus humanis aperitur exemplum:
nemo umquam ideo torqueri non debuit, quia mentiretur. 7.1
  Sed etsi fas est, iudices, dubitare de fide quaestionum,
alius debet esse suspectus, ille scilicet, in quo servilium pec-
torum recessus, in quo verniles excutiuntur artes. quotiens
tortori est rixa cum membris, tum cruciatus agnoscit adsi- 5
duis suppliciis durata patientia, †et homini non est nova res
dolor corpus appliciti† quod scissa lacerataque veste pri-
mum ferre non potest pudorem, quod nescit ad flagellorum
vices membra conponere nec ullo verbera frangit occursu.
nos, inquam, sumus, quos leges supervacuum putavere tor- 10
queri. unde nobis inter ista secretum? in tormentis libero
homini opus est patientia, ut verum dicat.
  'Sed,' inquit, 'ideo torqueri non debes, quia exigis, ut
torquearis.' aliud sunt, inimice, tormenta, aliud velle tor-
queri. felices illos, qui recusare voluerunt! meretur clemen- 15
tiam et favorem quisquis ad illa tremens exanimisque per-
ducitur, quem vix a genibus tortor abducit, cui iam scissas
quoque difficile possis eripere vestes. ego quemadmodum
vultis deprecer, qui videor provocasse tortorem? ille, ille
sine ulla miseratione laceratur, cui ad singulos ictus dicitur: 20
'ipse voluisti', quem non decet rogare, qui creditur fingere
proclamationes, simulare gemitus, de quo primum videntur
vindicanda tormenta. non invenio, iudices, quid sperare 8.1
possit, qui mentitur et exigit quaestionem. homini, qui vult
torqueri, diu non creditur nec verum dicenti. nec est, iudi-
ces, quod putetis adeo mihi tristissimam orbitatem omnis
humanorum pectorum rapuisse sensus, ut non intelligam 5
petere me, quo[d] dives possit evadere, et paene magis pro
percussore torqueri; sed quid me facere vultis? non debeo
posse mentiri, homo qui, cum filius meus occideretur, inter-
fui. veritati tantum praesto patientiam, exigo quaestionem,
in qua quid dicturus sim, nescio; quid debeam dicere, vidi, 10
scio. vultis post hoc argumentis, suspicionibus agam? le-
viora tormenta sunt!
  Non invenio, iudices, cur renuat tantopere dives quae-
stionem, post quam supersunt adhuc incerta ac dubia. faci-
nus est tamen me non torqueri, si mihi torto utique cre- 15
dendum est. quousque me, crudelissime mortalium, metus
simulatione deludis? ego magis, qui postulo tormenta, ti-
meo, ego, qui nihil facere potui, cum viderem. suspecta tibi
est nostra patientia; vides enim, hortatur nos contra dolo-
rem primae robur aetatis, solidum plenumque corpus. 20
quam facilis, quam expedita res est torquere miserum! ad-
fero ad quaestionem iam planctibus membra liventia; quan-
tum animae, quantum sanguinis orbitas traxit, quanto inbe-
cilliora sunt haec cotidianis lamentationibus everberata vi-
talia! quicquam ergo fingere potest hic pallor, haec macies 25
et iam torto similis infirmitas? adice quod nihil minus in
quaestione diu possis dicere, si mentiaris, quam quod oculis
scias, et brevissimum confessionis est genus destituisse
quod videris. felices, dives, quos tortor interrogat, qui non 9.1
habent in sua potestate credentis! impatientissima res est
posse, cum velis, desinere torqueri.
  'Quin potius,' inquit, 'probas?' fiduciam hominis, qui
sciat hoc me vidisse solum! sine dubio, dives, multa te pot- 5
erant argumenta convincere, si deferret alius, et eras manife-
stissimus reus, si mihi percussor quaerendus esset. quis
enim credibilior in caede pauperis quam dives inimicus, aut
de quo facilius constare posset scelere, <quam> quod non
habet nisi de sola ultione <rationem>? non invenit multa 10
verba vidisse; nec mihi debet perire probatio ista, quia pot-
eras et accusari. exigit probationes, cum facinus sic dispo-
suerit, ne possit probari. quem mihi nox testem, quos prae-
stare potuit oculos nuda semper, incomitata paupertas? tibi
servus a conscientia sceleris summovendus fuit et ista ra- 15
tione, <ne> quis interesset, quem putares posse torqueri, et
totum facinus in has angustias redegisti, ut illud soli scirent,
qui facieba[n]t et cui non crederetur. numquid dubitaretis
credere, si alius sciret hoc scelus? facinus est ideo filii mei
perire vindictam, quia pater vidi. 20
  Ego vero, iudices, et ex hoc, quod recusat dives quaestio-
nem, partem probationis implevi: accusatoris tormenta
numquam timebit reus, nisi de quo credi potest et ante
tormenta.
  'Cur,' inquit, 'si mihi causae sceleris simultates nostrae 25
erant, non te potius occidi?' saeve, crudelis, ego te hoc
maxime argumento percussorem probo, quod mihi peperci-
sti. tuum fuit hoc, inimice, commentum, occiso filio servare
patrem. parcendi tamen mihi vel haec fuit ratio, quod de-
fendi non poteras, si duo perissemus. audire mehercules 10.1
mihi videor illas cogitationes, illa scelerum secreta consilia:
'quid mihi cum vulneribus, quid cum cruore consumptae et
iam paene abeuntis animae? occidatur potius ille iam iuve-
nis, iam inimicus; de sene vindicabitis me, patris oculi.' vis 5
mirer, quod me nolueris occidere? queri mehercules te
puto, quod in senectute magni doloris vita brevis est. peper-
cisti mihi, quomodo excogitant artes detinere supplicia, et
de pereuntibus magis saevitia fruitur dolore suspenso.
agnosco noctis illius, inimice, clementiam: quod me tor- 10
queri non vis, ex hoc venit, quod neque occidisti.
  Temptat, iudices, efficere dives, ut incredibile videatur,
quod occisum ab eo contendo filium. dicturum nunc putatis
magis interesse securitatis, ut quis facinus sibi tantummodo
credat, et id tutius esse inimico patr<ant>e quam conscio? 15
plus est quod affirmo: filium in conspectu patris occidere sic
operae pretium est, si illud ipse facias. perdit plurimam de
sceleribus voluptatem qui mandat, et minus gratiae rebus
ex nuntio venit. occidet alius te iubente, sed vulneribus illis
non fruentur oculi, sed plus est, ut singultibus abeuntis ani- 20
mae, ut cruore satieris, ut conlapsum palpitantemque vi-
deas, ut me vidente. convenit, iudices, quod ipse dives hoc
fecit et quod ego vidi. ratio saevitiae est, ut aliquis coram eo
occidatur, propter quem occiditur.
  Fidem vestram, iudices, ne me ideo non putetis vidisse, 11.1
quia nihil feci, servulorum iste libertorumque dolor est oc-
ciso homine statim scire, quid facis, exclamare, procur-
rere, fidem deorum hominumque testari. †postea cum la-
crimis veni.† vultis percussorem invadam, vultis fugientem 5
sequar? interim deficientem quis excipiet, cui se morientis
inponet infirmitas? scis profecto, percussor, facinus ordi-
nare, disponere: filium occidere coram patre secretum est.
  Miseremini, iudices, igitur, ut hinc quoque velitis aesti-
mare divitis conscientiam, quod contentus est, ne de scelere 10
quaeratur. non habet fiduciam hominis, qui me sciat me-
tiri, et, quod non minus debetis attendere quam si fateretur,
non putat sibi salvum ut iterum neget. dissimules licet, non
est innocentiae metus, cum timentur aliena tormenta. quid
ais, dives? orbitatem meam in tale scelus <a>usumque con- 15
vert<i> et si<c> paterni doloris auctoritas facinus inpingit
alienum? deinde non ipse adfers eculeos, non ipse disponis
ignes? dicerem mehercules te velle torqueri: ego scindo
vestes, tu intremiscis, ego ad flagella nudo corpus, te facit
pallor exanimem, ego eculeos, ego posco flammas, tu non 20
habes in meo dolore patientiam. rogo, quid aliud faceret
qui occidisset?
  Quid nunc agam miser? gratiam confessionis ante tor-
menta consumpsi. scio, quanto credibilius fuisset, si hoc
statim inter ignes, inter flagella dixissem, et multum de auc- 25
toritate primae proclamationis amisi. non est tamen, quod
supervacua putetis esse tormenta, tamquam dixerim, quic-
quid sciebam; habeo adhuc ex illo multa referre secreto,
quae argumenta faciet dolor. non refert, an me vidisse dixe- 12.1
rim; tormentis hoc probaturus sum debuisse mihi credi ante
tormenta.
  O quantopere nunc, inimice, torqueris, quod te coram
iudicibus interrogo, quod hoc non potes mihi fateri! sed si 5
bene gaudii tui perspicio secretum, non putas te negare,
quia vidi. adrogantissime percussorum, evasisse te putabas,
quod illud duo tantum sciebamus? meis, meis hoc ignibus
nega, et, dum me per singulos artus tortor interrogat, perfer
saltem non credendi patientiam, cum ego me vidisse procla- 10
mem, tu nullam adferas innocentiae probationem. non pot-
es aliter absolvi, quam ut illud ego negem.
  Ne[c] tamen, iudices, putetis solo me calamitatium am-
bitu petere quaestionem, dabo propter quod me torqueatis
irati. filium meum, illum singulis vobis universisque lau- 15
dandum, iuxta quem felix, iuxta quem adrogans eram, occi-
dit mea nimia libertas. ita ego te non eculeo efferam, non
super ardentis exeram flammas? nunc me vindicas, nunc
tueris: modo, modo coram me filium meum dives occidit
fiducia tui. concurrite, omnes liberi, omnes parentes, urite, 20
lacerate hos, hos primum patris oculos, distrahite has ma-
nus, quae nihil pro pereunte fecerunt, hoc corpus, haec
membra, quae de conplexu latronis vulnera nulla retule-
runt. sive hoc poenam sive vultis esse clementiam, debeo
tam miser esse, dum probo, quam cum viderem. 25
  Miserum me, si fas est in quaestione mentiri! sine dubio 13.1
dives hoc captavit recusando quaestionem, ne crederetur,
sed dura parumper, anime, vidisti. nunc infelix ad nos, mi-
sera pietas, redi, quod fieri in ipsa orbitate non potuit, et
vires, quas inprovisus abstulit dolor, probatio restituet. cum 5
flammis urentur nuda vitalia, nox illa occurrat, cum mem-
bra fiduculae, flagella laxaverint, rursus ante oculos sit mo-
rientis unici vultus, haereant verba percussoris, mandata
pereuntis. filium spectasse morientem longa praesentia est.
nescis, infelix senectus, quanta tibi opus sit veritatis conten- 10
tione, ut paeniteat divitem, quod non duos occidit. iam
nunc tamen vobis, iudices, infirmitatem meam allego, com-
mendo: si me forte fiduculae, flagella mutaverint, ego ta-
men vidi. si vocem in eculeis ignibusque perdidero, ego
tamen vidi. si totus undique dolor pariter admotus occide- 15
rit, ego tamen vidi. alioquin, nisi hoc animo meo, nisi lique-
ret oculis, morerer hoc dolore, quo puto me posse torqueri.