Corporis proiecti
Qui in calamitate parentes deseruerit, insepultus 6.pr.1
abiciatur. Qui habebat uxorem et filium, captus a piratis
scripsit domum de redemptione. uxor flendo oculos amisit.
filius retinente matre profectus vicariis manibus redemit
patrem. idem in vinculis decessit. abiectus in mare et appul- 5
sus ad litus patrium est eiectus. vult illum sepelire pater,
mater prohibet.
Etiamsi, iudices, in hac asperrima condicione fragilitatis hu- 1.1
manae, in qua nemo prope mortalium impune vivit, haec
omnibus natura est, ut sua cuique calamitas praecipue mi-
sera atque intoleranda videatur, inter omnes tamen hoc
constet necesse est, infelicitatem meam tantum ceteras su- 5
pergressam, ut prorsus haec sit, quae fleri debeat usque ad
caecitatem: quid enim passus sum tam leve, ut non compa-
ratio mei felices aliorum etiam miserias faciat? grave est a
piratis alligari, magis dicat hoc, qui sciat, quam cito capti
moriantur: alligatus sum, sed tamen miser magis queror, 10
quod solutus sum. indigna est impietas in suos: quae quanta
versetur in hoc iudicio, videtis. sed mihi hoc quoque que-
rendum est, quod me et uxor nimium dilexit et filius. quid
ego putarem in rerum natura posse reperiri, quod orbitate
acerbius videretur? non contingit mihi, quod ceteris miser- 15
rimum est, filium efferre. parum est, quod iuveni singularis
exempli causa mortis fui, et, tam pretiosa redemptus anima,
senex ominosus morte filii mei vivo, parum est, quod mihi
luctum meum fluctus nuntiarunt, et aliud agenti patri subito
ad litus orbitas appulsa est, quod miserum iuvenem toto 20
iactatum mari, etiam si nemo interpellasset, sero sepelirem:
adhuc supremo prohibeor officio, et, ne quid solacii contin-
gat, perdo etiam maris misericordiam. inicit errantem cor-
pori manum mulier et piratis et tempestate crudelior, at-
que, ut accedat dolori meo cumulus, quae hoc facit, uxor 25
mea est! ne quis tamen erret ignotus: non est filii mei no- 2.1
verca, sed mater—o facinus, o cladibus nostris mutata na-
tura!—mater ignem ultimum filio negat, et mulier, quae
maritum quoque suum debilitata desiderat (quis hoc de ista
credat?), filium non flet, funditus eversa fulmen hoc cla- 5
demque non sentit. comparet dolorem: quanto minore
causa excaecata est!
  Huius, iudices, poenae ab ipsa morte repetitae crimen
ego sum: ego et ablegavi filium meum et infamavi, et, ne
non accedat gravissimi doloris comes paenitentia, in illum 10
mortiferum carcerem mersi. quo fato parentes miser sorti-
tus est, ut illi vitam pater, sepulturam mater auferret? nam ut
pietatem filii mei semel indicem: patrem redemit. si, quod
ego redierim, uxor irascitur, reddat rationem, cur acceptis
litteris meis fleverit. atquin miserrimus iuvenis quomodo 15
magis temperare potuit officia? lex parentibus in calamitate
ferre opem iubebat; uterque parens erat calamitate devinc-
tus, unus autem succurrere utrique non poterat. invenit ta-
men ingeniosa pietas et utrique subvenit dispendio sui: ipse 3.1
venit ad patrem, me remisit ad matrem. hoc si defen-
dendum est, agnosco partis meas: causam planctibus agam;
flere enim certe per legem licet. alioquin diu laudare non
expedit, diligenter defendere contrarium est actioni no- 5
strae: ut impetremus funus, moramur. dum nos litigamus,
dum circa cadaver nostrum orbi rixamur, dum agitur causa
defuncti, dum sepulcro lege praescribitur, dum dantur legi-
tima dicentibus tempora, putrescit interim corpus, nec tu-
tum in sicco iacet: cadaver ab incursu avium ferarumque 10
tantum miserantium corona custodit. convenerunt etiam
alieni parentes, totus in spectaculum populus effusus est, et
ignoto quoque corpori publica humanitas quasi quasdam
fecit exequias. deflent omnes homines, dolent; plurimorum
tamen illa vox est: 'iuvenis insepultus iacet miser, nec pa- 15
trem habet fortasse nec matrem.' iam hominis figuram ve-
tustas paene consumpsit, iam lenta tabes in terram defluxit,
iam soluta cute ossa nudantur. quamlibet duraveris animo,
non ferres tamen ista, si videres.
  Sed audire certe potes. ille est filius noster, cuius spes 20
ipsas amavimus, quem apud omnia templa et surdos votis
deos superstitem precati sumus, a quo sepeliri optavimus,
ille amabilis infans, ille blandus puer, ille iuvenis etiam ante
hoc crimen piissimus, ille, dum par fortuna parentium fuit,
propensus in amorem tui, mentior, nisi, cum peregrinatio 25
mea nos diduceret, maluit esse cum matre. me per omnia
maria volitantem, ut plus filio relinquerem, circumvenit
saevius ipso mari latrocinium. describam nunc ego penden- 4.1
tem fluctibus carcerem et catenas macie mea laxatas et de-
tritam lateribus meis consciam malorum carinam et obru-
tam perennibus tenebris feralis loci cruentam caecitatem?
ista vero, si quid pudoris habeo, tacenda sunt. alioquin quis 5
mihi ignoscet, quod vicarium accepi? etiam scripsisse pae-
nitet. o litterae fletibus tremulae, o parum alligatae manus,
o dolenda uxoris oculis epistola! cur indicavi, cur scripsi
quod uxor ac filius ultimum legerent, ut incertum sit, utrum
me carius redimant an lugeant? cognita clade rarissimi uxor 10
exempli et prorsus talis filii mater totos efflevit oculos, fon-
temque illum perennium lacrimarum tantum caecitas clusit;
si non tenuisset filium, vicerat. continuos inde planctus, in-
credibilis maestitia, assidua lamentatio †fuit iuvenem ne-
scio in me magis an in te futurum impium, si non redemisset 15
quem tu sic desiderabas. ergo profectionem apparat, ut,
quoniam reddere matri non poterat oculos, redderet virum
oculis cariorem. sed videlicet est quaedam ultima calamita-
tium rabies, et novissime in furorem vota ipsa vertuntur.
retinuit iuvenem et epistolis meis legem opposuit. o vanae 20
figurationes et pectora hominum alto errore confusa! nemo
illam non putabat timere de filio. itaque iuvenis, quod ad
solacium pertinere credidit, commendavit amicis custodiam
matris, substituit vici curae suae propinquos: neque enim
aliter usque ad reditum meum caeca vixisset. quicquid hu- 25
mana ratio valet, contulit. si potuisset redimere oculos ma-
tris, qua pietate fuit, vicarios suos dedisset. ipse profectus
est solo comitatus animo, nec se putavit ire sine pretio,
quamvis ad piratas ferret inanis manus. dicat aliquis: 'adeo
domi nihil reliqueras, adeo longa aetate sic vixeras, ut ne 5.1
pretium quidem tui paraveris?' si hoc ita esset, testor deos,
de redemptione litteras non misissem. fuit, unde redimi
possem. iudices, fuit, sed illud totum filius matri reliquit.
  Navigat ergo per horridos fluctus et gementia litora et 5
spumantes scopulos et quacumque miser relatus est inau-
spicatum metiens iter, prorsus ominose retentus, perversis
etiam votis, qui optaret alligari a piratis, quos vitare quoque
miserum est. quaerit haec omnia impius ille filius propter
parentes, quod non praestitisset frater fratri, non uxor viro, 10
(quid differimus ultra?) non pater filio.
  Dii immortales, caeli, maris, inferorum praesides, uni
mihi adhuc omnes male experti, vos tamen solos habeo
testes, quam invitus redemptus sim; miserum me: perit qui
sciebat! nam ut primum pervenit iuvenis ad piratas adferens 15
redemptionis meae se pretium, e ferali navicula avidus exi-
luit vicarias oblaturus manus; stravit se ad genua singu-
lorum, et, ut cupiditas fecerat blandum, obsecravit omnibus
precibus, miserabili planctu et lacrimis paene maternis.
nemo umquam sic, ut solveretur, rogavit. nec sane difficile 20
fuit impetrare a piratis captivitatem; maior illi pugna me-
cum fuit. non dignum illud spectaculum latronibus erat, 6.1
cum pater filiusque de vinculis contenderent, et sibi quisque
carcerem vindicaret: ego iam usu defendebam meum et in
his annis iam maturam mortem asserebam; at ille contra:
'ego te in calamitate deseram? ego alligatum relinquam? et 5
quomodo ad matrem redibo, quae misera desiderio tui dies
noctesque fletibus iungit, quae vivere sine te non potest?'
non dicebat tamen omnia, et cum adsiduos planctus et inre-
quietas diceret lacrimas, adiciebat: 'iam paene caeca est.
fortasse, si redieris, videbit. in summa: non recedo; fas est 10
mihi etiam invitis parentibus pie facere. non recedo; si per-
severas, demus piratis lucrum: aut vicarius ero, aut comes.'
quantum inter haec flevit, quamdiu cecidit oculos suos! si
perseverassem, duos excaecaveram. obstupuerunt pietate
tanta etiam latrones, et per immobiles ante vultus fletus 15
cucurrit. non tenuissent fortasse iuvenem, nisi redempturos
parentes talem filium credidissent. ipse in se transtulit fer-
reos nexus, et hilarior alligatus est filius, quam solutus est
pater. supremum tamen et (nefas!) in aeternum me iam
catenatis manibus amplexus, postquam mei cura discesse- 20
rat, 'matrem', inquit, 'tibi per haec merita commendo: tu
illam tuere, defende, ama, ne relinque. sic paria faciemus:
illic tu eris vicarius meus. si haec feceris, non irascetur mihi
fortasse mater, quod ab illa recessi.' sic in navim filii mei 7.1
male permutatus vector imponor, et qua visum oculi dede-
runt, ad piratas e puppe prospecto. curva litora et emensum
sideribus fretum et turritos rupium scopulos retro lego. mi-
serum me, quamdiu a piratis etiam navigatur! mandata ta- 5
men tua, fili, perago: assideo, sustento—immo mehercules
tu assides, fili, tu sustines, propter quem mihi etiam huius
propensior cura est: dum recedere ab uxore nolo, filium
non redemi.
  At illum interim cotidie situs carceris strangulat, insidunt 10
ossibus catenae; exemplum saeculi in myoparone moritur.
mater, iam satis est: habes poenas super legem. sepelissent
talem virum etiam ipsi piratae, nisi eos conscientia scelerum
metusque poenarum ab omni litore arceret, quod unum
poterant, secundis proiecere ventis. excepit mitior matre 15
tempestas, et, si qua dici potest calamitatium felicitas, pro-
spero cursu cadaver tantum quod non ad ipsa maiorum
sepulcra depositum est. narretur res saeculo nostro diversa
et nescio utra parte mirabilior: filii corpus matri maria ret-
tulerunt, mater mari. magnam quidem partem agnosco cul- 20
pae meae: ego uxorem adduxi, et, ne miseram matrem do-
lore fraudarem, ipse meis umeris adversariam meam usque
ad litora tuli. et sane †adversus prima verba orbitatis animo
aestimantem fefellerunt. quis autem non dolentis adfectum
putasset, cum diceret defuncto filio mater: 'quid enim navi- 25
gasti? quid maria ingressus es? quid piratas petisti?' nam
illa quidem vulgatissima orbitatis vox est: 'fili, cur me reli-
quisti?' etiam cum tota supra corpus incubuit, amplexam
putavi, etiam cum iniecit tollentibus manum, 'et hoc', in-
quam, 'solent facere matres, ut funus morentur.' at ista 30
legem recitat et in cadaver fili perorat. tace, tace, misera! ita 8.1
tu istud optasti? sola scilicet calamitatibus nostris adhuc
defuit culpa, ut, cum saevitia nimiae quoque felicitatis tur-
pis sit, procedat inauditum antea monstrum, misera crude-
lis. si quid irati dii reliquerunt, si quid infelicitas oblita est, 5
suis manibus perdere cupiat. detracta est fortunae invidia,
quando suo quoque iudicio mater post amissum filium
parum misera est. lacrimas ipsas novissime perdo: inanis
domi libitina plangitur, derisus dissignator redit, refertur
rogus. inter haec omnia non gemitus ullus matris, non lacri- 10
mae, non questus. putes adpulsum ad litus aliquem esse
piratam. unde hunc illi animum? si mala sua ideo non sen-
tit, quia non videt, et hoc boni caecitas habet, eruat aliquis
oculos meos. si tenebrae corporis affectibus non obstant,
estne haec uxor mea, estne ille filius noster? liceat dubitare, 15
si fieri potest, et sane vix iam dinoscendam speciem vetu-
stas reliquit, sed adtritae manus et tumida vestigia vincu-
lorum et testis longae captivitatis macies, infelicia argu-
menta, consentiunt. miserum me, certus luctus est: filium
agnosco; uxorem non agnosco. 20
  Ergo quoniam de iure longior pugna, et nobis festinan-
dum est, sint primae precum partes. adeste, universi utrius-
que sexus parentes, dum matrem in exequias filii rogo. per
matrimonium te vetus et per mutuam caritatem, quae utri-
que nostrum magno constat, adice, per commune pignus, 25
per annos pariter actos et beneficio filii plures, per meum in
te obsequium, iam mei miserere, cuius soles. crede mihi,
hoc, quod patior, carcere peius est, captivitate crudelius.
mea ista poena est. quid tibi tantum mali feci, quid offendi?
certe ego te non reliqui. 30
  Iam si totum adfectum in hunc consumpsisti virum, et 9.1
omnis per oculos misericordia effluxit, tulerit sane filius
noster merito poenas, dederit spiritum supplicio. nihil de
praeteritis loquamur; quod postulavit Cicero etiam ab illo
crudelissimo Siciliae tyranno: mors sit extremum. †quod 5
quidem cum permissum non esset, pernoctabant ante
ostium carceris pretio redimentes sepeliendi potestatem
[quid tandem hoc Marcus Tullius] patres matresque mise-
rae. tu vende saltem, quod sub Verre crudelissimum fuit.
certe ego filium redimam, nec mihi pretium diu quae- 10
rendum est: habeo manus.
  Nihil moveris nunc, et debilitatem tuam iactas? singulare
feminis exemplum ostendi narrarique desideras: sepul-
turam filii maritus a te impetrare non potuit. vade hercule,
si libet, et corpus in fluctum repelle, aut, si parum celebri 15
loco videtur abiectum, inice manum et, ne minus te satiet
alienum ministerium, ipsa potissimum trahe<n>s alteram
manum cadaveri impone, altera<m duci>; duc, qua fre-
quentissimum rotis iter est et nigra limo via; proterat mi-
serum onustum vehiculum et sanctissimum pectus ungulae 20
rumpant. ipsa, quoniam deficeris oculis, elisum caput et
oppressa ponderibus praecordia manibus tuis pertracta; si
quidem istis audeas, etiam dentibus lacera. litigamus, consi-
stimus: in diversum abimus. nempe cum viceris, omnia pa-
ria habebimus praeter animum. non sepelies? vide, quaeso, 25
vide, ne, dum ligitas, harenam fluctus aggeret, iniciat hu-
mum misericors populus, obsta, si cuius clementia tumulum
fecerit, effode, et, cum talis sis mater, aude indignari et
exclama: 'magis amavit patrem.'
  Cruces succiduntur, percussos sepeliri carnifex non vetat, 30
ipsi piratae nihil amplius quam proiciunt. mater . . . quam-
quam hoc nomen profanari nefas est: si perseverat esse filii 10.1
sui noverca, ut hac crudelitate videatur digna, quae orbita-
tem suam intellegat, si ultra hostium adfectum, qui caesos
acie saepe tumularunt, ultra tyrannos, ultra latrones parum
habet non sepelire, nisi aliorum quoque officia praeciderit, 5
et tantum quod non petita ex fluctibus aqua restinguit
ignem, si adeo non genuit filium sed effudit, et illo infelici
partu ingratum uteri pondus exposuit, licet inputet nobis, ut
volet, quod tueri non potest, singulare mariti desiderium,
dicam tamen quod sentio: excusatius odisset virum quam 10
filium. quamquam in hoc mutuae caritatis affectu paria fe-
cimus: illa oculos propter matrimonium neglexit, ego fi-
lium; vicem caecitatis orbitate persolvi. tamen, quod inter
haec quoque mala privatim doleam necesse est, omnem
illam, quam contraxerat, perdit opinionem: iam inimici 15
triumphant, iam passim locuntur: 'illa exempli mulier, illa
saeculi decus; virum redimi noluit nec filium sepeliri.'
  Equidem, iudices, ut sentio, neminem non mortalium fa-
vere hominis sepulturae convenit, quia haec una res est,
cuius exemplum ad omnes pertineat, ideoque non nisi ab 20
ultimo parricidio exigitur poena trans hominem. etiam si
qua sunt iura, quae obstent, si tamen angustus saltem detur
accessus, per quem intrare humanitas possit, vera clementia
occasione contenta est. sive omnis in defunctis sensus perit, 11.1
et ad operiendam foeditatem subtrahendamque dolori ma-
teriam mortui viventium causa sepeliuntur, seu, cum ad
infernas sedes anima migravit, unus hic luce viduis honos,
et suprema face, ut vates ferunt, petitam ulterioris ripae 5
stationem contingunt, quae vera esse et credo miser et opto
cito iturus ad filium, certe rerum natura ut in generandis
alendisque hominibus quae necessaria erant, ex se ipsa pro-
spexit, ita, cum rursus opus suum resolvit, corpora nostra
quam primum reducere ad principia festinat; ut desertis 10
etiam locis circa cadaver tracta imbribus terra concrescit,
adgerunt pulverem venti, et liquefacta multa die membra
paulatim humus bibit, etiamsi nullus operit. at ipsa longo
tempore in terram ossa desidunt. nobis vero adversus ex-
animes genuit non solum miserationem, quae cogitationi 15
nostrae subit, sed etiam religionem. inde ignotis quoque
corporibus transeuntium viatorum conlaticia sepultura,
inde iniecta ab alienis humus. facinus indignum! cum haec
ita sint, sepultus esset filius meus, nisi incidisset in matrem.
  Et haec, iudices, non ideo ego dico, ut adfectu iura cor- 20
rumpam, neque vobis praecipio, sed adversariae exprobro.
legem quidem istam quidni horream, cum id unum miser-
rimo iuveni sit obiectum, quod in calamitate non deseruerit
patrem? sed quatenus luctus nostri in ius vocantur, et flenti
disputandum est, et orbitati suae mater irascitur, supere- 25
mus quam exorare non possumus. ecquando duorum ho-
minum miseriora vota vidistis, <quam> ut de his pater, si
vicerit, filium suum efferat, mater, si vicerit, abiciat?
  Quae tamen lex est? qui parentes in calamitate de-
seruerit, insepultus abiciatur. omnis nobis in hac 30
†prius causa, iudices, de scripto et intellectu legis contentio
est, utrum verborum ambiguitate an voluntatis fide
standum sit. pars enim diversa id nititur parentem fuisse in 12.1
calamitate eam, quae deserta sit; cuius rei poena est abici
insepultum. quid tum fuerit in causa, quid sit postea conse-
cutum, quomodo legem intellegere conveniat, subterfugit
dicere, neque a vestigio scripti recedit, sed nuda recitatione 5
contenta est. nos neque omnibus personis neque omnibus
causis scriptam esse legem, et iuveni iustas ac necessarias
recedendi causas, et, cui rei semper ius satis plenum est,
bonum animum fuisse, postremo non hoc esse deserere
contendimus, atque eo causam demittimus, ut non sit absol- 10
vendus adulescens nisi etiam laudandus. qui autem dubitat,
an scripti voluntatem sequi conveniat, is mihi videtur quae-
stionem temptare †incertus.
  Qua de re ideo pauciora adiciam, quod nobis quoque, si
ita pergitis, adferet quandam cavillationem ista sermonis 15
ambiguitas, ac videri potuerit omnem actionem partis ad-
versae prima statim recitatione subvertere. nam lex cum
dicit: qui parentes in calamitate deseruerit, . . . Rur-
susque cum dicit: insepultus abiciatur, non utique id
significat, ut non liceat eum sepeliri, postquam proiectus 20
est. quare aut mihi quoque permittite sic agere, quomodo
volo, aut, quod magis vestram religionem decet, indignam
sanctissimis auribus verborum captionem ex utraque parte
praecidite, et, cum filium singularis exempli probavero, for-
titer sentite nullam umquam a maioribus nostris poenam 25
scriptam esse pietati.
  Atque in eo, quod primum proposueram, non ad hanc 13.1
rem pertinere legem, non diu versabor, neque dubitatione,
quam non habet, adferam moram. neque enim puto, si
aetas inpediet infantem, valetudo aegrum, res legatum, dux
militem, nihilominus obstricta crudelitas non accipiet ratio- 5
nem necessitatis, et cum semel apparuerit patere in eius-
modi causis defensionem, potero plane esse securus, nec
timebo, ne teneri videatur filius meus, si non potuit omni-
bus succurrere, dum in ipsa lege occupatus est. pater alliga-
tus est, mater caeca est; unus utrique filius; magna locorum 10
distantia; habet lex in medio debitorem. duc ad utrum ma-
vis, ad utrumque non potes, nisi hanc condicionem misero
imponimus, ut, quicquid fecerit, proiciendus sit: si exierit,
mater sepeliri vetabit, si remanserit, pater.
  Non puto fore dubium, quin ius in hac lege fuerit et mihi, 15
nisi forte, ut omnia inique iniusteque conquiritis, hic quo-
que unius occasione verbi aliud putatis iuvare parentes,
aliud non deserere, id est, de hoc dubitare vultis, utrum
parentibus ubique ferri oporteat auxilia, ut ego aestimo, an
vero non mereatur adiutorium, nisi qui praesente filio miser 20
est. nam si deserere in calamitate nil aliud putamus esse
quam a misero discedere, duo simul scelera permittimus:
primum illud, ut etiam qui aderit, possit inpune nihil prae-
stare, siquidem absolutus est hac lege, qui secundum mi-
serum stetit. quo quidem modo non adiutores calamitosis 25
parentibus filios damus, sed spectatores. accedit illud vel 14.1
gravius, quod, cum rerum necessitas cotidie nos dividat, si
quaedam fortuna parentes nos deprehenderit, quamvis ex-
iguo divisus spatio inpune opem non feret, non succurret, ut
hac saltem se calumnia defendat: 'non reliqui, sed non ac- 5
cessi, neque pede, quod aiunt, uno a parente discessi.' solu-
tus erit omni auxiliandi necessitate, quando vestra interpre-
tatione absentia impietatis occasio est. hoc voluisse legum
latorem putamus, ut natus ex nobismet ipsis in rebus adver-
sis praesidium parenti labore atque praestantia solveret lu- 10
cis usuram ubicumque, nisi forte non sumus parentes nisi
palam. quid est ergo non deserere? opem ferre, non deesse.
omnia haec enim eo spectant, ut auxilio liberorum tuti sint
parentes. quod cum ita sit, tam ad me lex ista pertinuit
quam ad matrem. 15
  Duo unum vocabamus; videamus, quo ire debuerit. pot-
eram quidem fortiter dicere: 'pater iussi. hoc nomen omni
lege maius est; tribunos deducimus, candidatos ferimus; ius
nobis vitae necisque concessum est. si non fecerit quod iu-
beo, non deferam illum ad sepulturam.' necesse habuit pa- 20
rere: non deseruit, sed abductus est. crede, non contemptu
tui venit in carcerem. sint sane iura paria, sedeatque medius 15.1
inter duos filius iudex; non conparabo personas, quamvis
apud omnes gentes plus iuris habeat pater. sit sane natura
communis; non inputabo quod nomen dedi, quod familiam,
quod inpensas, quod, dum illi adquiro, captus sum. non 5
indulgentiae discrimen excutiam, de qua iam lite concessum
est. fuerint quidem ista facienda, sed ego ius meum re-
primo. inter duos parentes [c]aecus adfectus est; exorabit
qui prior rogaverit. tempore certe vinco: ante miser esse
coepi. tu adhuc integra es, ego iam alligatus sum; tu sana in 10
domo, ego iam paene defunctus in carcere; tibi adhuc non
opus est filio, ego iam rogo. nempe calamitas tua nata est
post epistolam meam. nisi te flentem consolari filius voluis-
set, ante caecitatem tuam exisset. noli mirari, si te gratia
vinco: ante exoravi filium, quam tu rogares. 15
  Si <se> quisquam figuratione quadam in hac malorum
condicione iudicem ponat, fortuna quaeso absit, cuius tanta
calamitas fuit. abstulerat quidem tibi oculos nimius adfec-
tus, et de quinque rerum sensibus pars una cessabat, et
tenebras, etiam salvis luminibus alternans, continua nox 20
duxerat. maius est tamen malum, quod sic fletur. nam ut 16.1
merito queri possis ablatas videndi voluptates, impeditos
rerum actus, tamen, si non iniqui iudices sumus nec ambi-
tiose miseri, sunt quae his mederi possint; referam non so-
lum, quia vincenda mihi, sed magis etiam quia consolanda 5
es. nam quando omne tormentum corporis abest, dolorque
membrorum, qui totam cogitationem in se rapit, feliciter
cessat, superest, ut cruciet nimium otium et assidua quies,
res, si non sint necessitate, iocundae. nam visus damnum
sarciunt reliquae voluptates, odor, gustus, tactus, auditus. 10
quibus tamenetsi deesse summam fatendum est, non est
tamen maximae calamitatis loco numeranda parum plena
felicitas. domus certe propria lectusque genialis, conventus
propinquorum, sermo amicorum, ipsa (quod raro contingit)
honesta calamitas et in quacumque fortuna beata libertas. 15
tot voluptates obruere possunt unum dolorem. nam lucis
desiderium, si malis meis compares, etiam delicatum est.
num enim aliquid rerum natura genitura est spectaculo no-
stro novum, ac non, quicquid speciosissimum pulcherri-
mumque visuri sumus, vidimus? [tenebrae] nempe cotidie 20
nox oritur, et aequam temporum portionem involvit obscu-
ritas, et ex parte sui ipsa quodammodo caeca natura est. cui
alienis oculis uti licet, audire, imperare, cuius ministeriis
officia non desunt (non enim defuerunt), nisi se erigit et
fortunae suae rationem reddit, et praesertim in tam bona 25
caecitatis conscientia, animi vitio miser est. non debet do- 17.1
lere quispiam, qui potest gloriari.
  Quamquam cuiuslibet et quacumque causa hunc incur-
sum passae levius est tamen malum feminae: non enim na-
vigatis, non legationem obitis, non frequenti peregrinatione 5
variatis aspectus, non militaris vos, non forensis ratio dedu-
cit. alioquin semper estis intra domum, uno plurimum loco
levibus officiis adfixae. tuum quidem adfectum si bene novi,
nulla magis causa caecitatem doluisti, quam quod ad redi-
mendum maritum ire non posses. 10
  Haec tua calamitas erat; aestimemus meam. nulli quidem
gravior visa est quam tibi, audi tamen, quam multa in illis
epistolis non scripserim. o fili, in quibus te malis reliqui!
iam illa principalis ac maxima dono deum concessa libertas,
nec hominum solum sed ferarum volucrumque sensibus fixa 15
et ingenita, primum spolium fuit: me ipse perdidi, teneor
venale mancipium, et civis Romanus merces fio, et liberta-
tem senex dedisco, et natus ingenuus venire opto. minimum
est: habitamus in fluctibus, hiberni nos ferunt venti; non
statio, non sedes, non quies, sed, quod malorum meorum 20
maxima portio est, tam miseri sunt etiam domini mei. cito
praetereunda est memoria propter me uxori gravis, mihi
propter filium. transeo hirsutos hostium vultus et imma- 18.1
nium barbarorum feros fremitus, tantumque mihi cotidie
esse metuendum, quantum pati captus, audere pirata potu-
isset. nihil est desiderio suorum gravius; timui, ne quem ex
meis viderem. nihil tempestate minacius; cotidie naufra- 5
gium optavi. nam mortem, confiteor, senili inertia una
causa minus cupiebam: ne defunctum nemo sepeliret. quam
vestem relictam captivo putas, nisi quae praeda non erat?
quales epulas cibosque praebent, qui ipsi rapto vivunt? nam
illa quidem satis digne quis dixerit, udum carcerem et inun- 10
data sentina vincula et impositum nuda trabe inrequietum
latus, revinctas pone tergum manus, alligatos, tamquam es-
set, qua fugeremus, pedes? solae in carcere tenebrae iuva-
bant. saepe de auribus questus sum, quae sonum flagel-
lorum gemitumque caesorum quamvis impexis obrutae co- 15
mis acciperent, dira metus sui exempla. miserum me, fili:
nempe morbo peristi. compara terram mari, domum navi,
lectulum carceri, libertatem servituti, desiderium oculorum
totius corporis damno. quo nos longius ducit calamitatium
nostrarum misera contentio? caeci etiam litigare possunt, 20
captivi nec vivere.
  Verum haec etiamsi in aequo ponerentur, multum tamen 19.1
in alteram partem debuisset habere momenti, quod plus
mihi potera[n]t prodesse quam tibi. eo labori oportet in-
cumbere, ubi effectus promittitur; stulta cura est, quae
spem non habet. ego redimi poteram, tu sanari non poteras. 5
qualiscumque ista calamitas, inemendabilis cecidit; non re-
medium accipere, non vicarium potest. adsedisset scilicet
lectulo inefficax sedulitas et acceptis epistolis meis iuvenis
filius nihil aliud quam cum matre flevisset? quia profectus
est, alterius tamen parentis calamitas emendata est. si re- 10
mansisset, et matrem caecam haberet et patrem captivum.
adice eo quod tibi non necessaria filii praesentia fuit; adsi-
dere enim, cibos ministrare, manum porrigere quilibet pot-
erat; mentior, nisi factum est. me ab illis captum tam dura
condicione venalem, quod utique in confessione est, nemo 15
alius redemisset quam filius meus.
  Et ego sic ago, tamquam hoc tantum filius propter me
fecerit. quamquam in hoc litigatu quodammodo tibi ipsa
excidisti, et, tamquam id agas, ut merita tua iniuria vincas,
novum induisti rigorem, non prohibeo tamen testimonium: 20
ad redemptionem meam filium ipsa misisti, cum sic plange-
res, cum mortem precareris, cum te omni viduatam volup-
tate clamares, cum saepius gemeres captivitatem meam
quam caecitatem tuam. non erat illi ferreum pectus nec cor
silice concretum, ut haec pati posset aequo animo. tu filium 25
prima docuisti sibi non parcere. potius quam plus flere<s>,
potius quam ipsam rescindere<s> caecitatem, profectus est,
maritum tibi reddidit. o crimen grave! si hoc ante fecisset, 20.1
videres.
  At retinere non potuisti. non dicam tibi: habet pietas
impetum suum, nec ullum dominum novit adfectus. nec ille
potuit te retinere, ne fleres. audi quod est verius: aliud 5
putavit. non erat credibile obstare te redemptioni meae.
interpretatus est maternum metum, et maris domui nostrae
male experti periculum credidit. iuvenis nisi tibi non paruis-
set, nemo non vos putasset colludere. ceterum me poterat
non redimere, cum tu clamares: 'caeca sum, oculos deside- 10
rio viri perdidi, solitudinem ferre non possum'? ita ille ad
redemptionem meam excusatius profectus esset, si me mi-
nus desiderasses? dubitabitur, an tua causa fecerit? et fi-
lium et virum habere non poteras; reddidit tibi quem magis
amabas. siste iam lacrimas, maritum reducem, incolumem 15
accipe. quid irasceris, quae tanta mutatio est? quis hoc cre-
deret? quereris discessisse quem odisti, cum eum nolis re-
disse quem diligis.
  Atquin si, ut supra probavimus, is parentes in calamitate
deserit, qui opem non fert, et, ut nunc ostendemus, optimus 20
filius corpore suo adiutoria matri redemit, profecto opem
tulit, id est, non deseruit, nam si, ut ante dixi, ne vestigio
quidem abisse a miseris licet, ne ipsorum quidem causa, qui
adiuvantur, discedere fas erit, nec cibos saltem petere aut
alia usibus necessaria parare continget. si vero, dum adiu- 25
vatur parens, nihil refert, ubi sit ille, qui adiuvat, quia prae-
sens cura exhibetur, quidquid tibi ego praestiti ad auctorem
muneris, id est, ad redemptorem meum, transferendum est.
non assedi, non consolatus sum, non ministravi, non
<opem> tuli, non denique totus tibi redivi? verum fa- 21.1
tendum est: si desertam te putas, mea culpa est.
  Sed iam tempus est ista, quae non excusata debent videri,
verum pulchra atque magnifica, animo maiore defendere
et, cum iudicium agatur exempli, tandem causam suam in- 5
tellegere, hoc saltem habebis, miserrime fili, quod honora-
tis contingere funeribus solet: defunctus laudaberis. omnia
licet huc revocemus praeterita, et ad canendas unius laudes
universorum vatum scriptorumque ora consentiant, vincet
tamen res ista mille linguas, ipsamque, si sit aliqua corpore 10
uno, facundiam materia superabit, etiamsi nihil dixero, nisi
quod obiectum est. lucem libertatemque patri filius reddi-
dit, et, quod ante inauditum est, magis me amavit quam
vellem. ingressus est maria, in quibus iam minimum periculi
tempestas habet, et, quod inter ista difficillimum est, amore 15
mei vicit etiam matrem suam. tace, nefaria lingua: ergo tu
ista laudas? <tu melius, uxor, quae facturum retinebas.>
obtulit se captivitati; quia sciebat grave esse alligari, malis
patris successit. subit libens poenam pietas etiam sceleribus
gravem. [tu melius, uxor, quae facturum retinebas.] conpa- 20
rate nunc, si quis patrem per hostes solus tulit, qui, cum
venientia in patrem tela excepisset, simplici tamen morte
defunctus est. unum legimus, qui vicarias pro patre non
quidem piratis aut mari manus obtulerit, sed ubi redimi
posset. me miserum! dicendum est, quod hoc ipso admo- 25
neor exemplo: in honorem pietatis etiam damnati sepe-
liuntur.
  Haec alii laudant, ego queror. te quidem, iuvenis, omnia 22.1
saecula loquentur, et admirabile exemplum tenaci memo-
riae traditum in ipsa astra sublimem pinnata Virtus feret;
sed mihi ista laus tua caro constat. non erat satius lectulo
matris incumbere et in huius ministeriis deditum secura otia 5
inpendere? soli tibi contigerat, ut posses patrem excusate
non redimere. me interim, ut coeperat, tabes lenta consu-
meret, me, quae debebat sola, senem mors redemisset, et,
cum exanime corpus in fluctus esset abiectum, si contigisset
similis tempestas, quod aequius erat, tu me, fili, sepelisses. 10
fefellit te ingenitus honestis animis gloriae amor, spes tibi
perpetuae laudis inposuit: ubi virtus, ubi pietas? peristi,
miser, et male audis. non morienti pater adsedi, non aegri
caput molliori sede conposui, non fatigatum latus mutavi,
non spiritum excepi. absens exstinctus, eversus mortem 15
tuam inveni; nemo aegro vincla laxavit, nemo manus ferro
sordidas ad accipiendos remisit cibos. tantum catenarum
causa solutus es neglectus, despectus, quidni, vilis senis vi-
carius? inter tot ardentissima febrium desideria non habui-
sti quem posceres. quomodo te vincula composuerant, ia- 20
cuisti. matrem, patrem, propinquos tantum cogitasti. num-
quid indulgeo mihi, quod te puto exspirasse in carcere
meo?
  Nondum matri satisfactum est. quoniam poenas a cada-
veribus exigis, audi sequentia tempora. mors ipsa filii tui 23.1
naufragium fecit, per tot fluctus volutatum corpus intumuit,
tot inlisum scopulis, tam spatiosis tractum harenis, num-
quam tamen infelicius, quam cum venit in terram. o quam
grave est mori! quanto gravius, quod ego vivo! superstes 5
filii mei vivo omnibus diis hominibusque sed ante omnis
mihi et invisus et infestus, et, ut uxoris quoque pietatem
perderem, in funere filii divortium fecit. video haec rerum
naturae bona, quae filio abstuli. omnis me aetas mei admo-
net luctus: senectus, ad quam non pervenit miser[a], pueri- 10
tia, quam nunc transivit, adulescentia, in qua periit. super-
sum, ut, si felicissime cesserit, rogum meum videam et eda-
cis circa corpus filii mei flammas; si hoc non contigerit,
nigrum cadaver et deforme etiam ignotis spectaculum. inter
haec mala credetis, puto, si dixero: vellem oculos non 15
habere!
  Quid nunc amplius ad te, uxor, preces convertam inritas,
male temptatas? tu vero perge et bono tuo utere. felicem te,
quod in hac fortuna irasceris! ad hos confugiendum est: per 24.1
communes casus, per calamitatem meam, humanae cala-
mitatis exemplar, ita vos coniuges vestrae sic ament, non sic
desiderent, ita hoc orbitatis meae ultimum exemplum sit,
ita vobis habere tam pios filios non necesse sit, miseremini! 5
si vicarium accipitis, me proicite. non invidiosae preces sunt
†nihilominus impero†. non laeta sententiam vestram se-
quetur gratulatio, non ad templa deducar, sed ad sepulcra.
etiam cum vicero, flendum est. si vero vincimur, ibo in litus
miser, planctibus aves abigam aut <me feris obiciam,> me 10
corpori filii mei velut tumulus imponam; iacebimus duo
insepulta cadavera. aut circa singulorum domos ad genua
praetereuntium ibo et recepto tamen miseris more supplex
non cibos petam, non stipem; mendicabo terram et conlatas
miserantium manu glebas, aut, quod certe licet, filium in 15
mare proiciam: iam, crudeles aquae et venti male secundi,
reddo vobis vestrum beneficium; ferte quo libet, licet ad
barbaros, licet ad hostes, licet ad piratas. fortasse aliquis
iubebit sepeliri; certe, quod sciam, nemo prohibebit.