Aeger redemptus
Liberi parentes in egestate aut alant aut vinciantur. 5.pr.1
Quidam duos filio habebat, frugi et luxuriosum. peregre
profecti sunt capti a piratis. luxuriosus languere coepit.
ambo de redemptione scripserunt. pater universis bonis in
<n>ummum redactis profectus est. dixerunt illi praedones 5
non attulisse illum nisi unius pretium, et eligeret utrum
vellet. aegrum redemit. qui, dum revertitur, mortuus est.
alter ruptis vinculis fugit. alimenta poscitur. contradicit.
Quamvis, iudices, in tanta malorum continuatione iam po- 1.1
teram nihil ex accidentium meorum novitate mirari, nul-
lumque mihi reliquerint inpatientiae genus adversa, quae
de solaciis remediisque creverunt, confiteor tamen hoc so-
lum me prospicere nullo metu, nulla tristium recordatione 5
potuisse, ut post piratas, orbitatem, famem hinc quoque
calamitatibus nostris pondus accederet, quod reversus est
filius meus. vivebam miser, ut hunc viderem, solaque super-
stitis expectatione suspensus avidissimam moriendi cupidi-
tatem contentiosa mendicitate fallebam. pudet persuasio- 10
nis! redisse se iuvenis adfirmat, ut vindicaretur morte fra-
tris, ut patris orbitate gauderet, nec intellegit maiorem se
factis meis auctoritatem hac indignatione conferre; nunc
magis sentio, quantum facinus fuerit aegrum non redimere:
queritur se relictum, qui potuit evadere. utcumque igitur, 15
iudices, poteram redemptionis illius reddere de praesenti
iuvenis impietate rationem, et mihi crudelitas ista praesta-
bat, ut filium viderer elegisse meliorem, non utor tamen
occasionis huius invidia, nec quicquid miserae pietatis inpa-
tientia feci, querela malo defendere. ego vero tunc non 20
mores liberorum mentesque tractavi, nec mihi in illa tristis-
sima condicione succurrit de conparatione consilium. sola,
quid facerem, necessitas, sola iuvenum meorum adversa
suaserunt. ex duobus liberis neutrum magis amat, qui redi-
mit aegrum. 25
  Illud plane, iudices, ultra omnem malorum meorum fa- 2.1
teor esse tristitiam, quod hac asperitate iuvenis, hoc inopiae
squalorisque despectu famam optimi fratris incessit. homi-
nem, qui piraticum carcerem, qui praedonum vincla discus-
serat, decuerat, ne voluisset aliter reverti. ex quo se nobis 5
tanto virium labore restituit, poterat eius quoque admira-
tionem mereri, qui pretio paulo ante cessisset. dii immorta-
les, quam laudem, quem gloriae favorem inpleverat, si pasce-
ret patrem, <qui> redemerat fratrem!
  Relaturus vobis, iudices, ordinem hic malorum meorum 10
<et> eventum, quem nemo tam crudelis, nemo tam saevus
audiet, ut me non pascat, hunc ante omnia, qui se queritur
in fratris comparatione damnatum, secreti doloris indigna-
tione convenio. quid agis, impotens, superbe? tu nescis,
utrum fuerim redempturus ex duobus sanis, ex duobus ae- 15
gris? habui enim, iudices, filios diversissima mentium corpo-
rumque qualitate compositos, et, sicut mox probavit saeva
captivitas, in totam dissimilitudinem vitae quoque genere
diductos. hic namque robustus ac patiens, non molliri pro- 3.1
speris facile, non accidentibus frangi, et quem de volup-
tatium gaudiorumque contemptu scires parem quandoque
fortuitis; traxerat ex firmitate mentis magnam protinus et in
membra constantiam. ille vero pariter in laetitiam metus- 5
que resolutus, alienus a curis, sollicitudinibus impar, delica-
tus, impatiens, et iam similis aegro. sed apud patris affectus
haec ipsa liberos dissimilitudo iungebat, et erat quaedam in
inaequalitate caritatis aequalitas, quod hunc †serie† lauda-
tumque semper, illum iam quadam miseratione diligerem. 10
quid profuit individua pietas? erat etiam me nolente mani-
festum, utrius magis colloquiis, magis laetarer aspectu. velit
nolit, iudices, ipsa quoque querela iuvenis, quid de patris
fateatur animo, probat: irasci quod non sit fratri praelatus
aegro, impatientia est hominis, qui magis ametur. accipite, 15
iudices, maiorem pietatis aequae probationem: filium nec
peregre dimissurus elegi; iunxi fratrum artavique comita-
tum, et utroque patris latere nudato visus sum mihi magis
habiturus utrumque mecum, si pariter essent. hanc apud me
iuvenum aequalitatem etiam in calamitatibus fortuna serva- 20
vit: uterque captus est, ambo de redemptione scripserunt.
dissimules licet, iterum tamen et inter adversa persuasio-
nem carioris invenio: in captivitate communi, puto, minus
speravit ille de patre, qui languere coepit.
  Tu mihi nunc, impotentissime iuvenis, tu, quaeso, re- 4.1
sponde, quid aliud facere debuerit pater duos redempturus.
cunctas facultates in pretia collegi; rus, servulos, penates et
omnia viliora properantius, festinatione perdentis addixi,
et, ultra quam non potest excogitare summus adfectus, nihil 5
senectuti meae, nihil dubiis casibus (pro inconsulta pietas!)
nihil neque illis reservavi, quos redemissem. quantum, iudi-
ces, ad piratas tulerim, scire potestis ex hac fame: fuerit
pretium licet exiguum parvumque, dum totum. fingite
quamlibet divitem, quamlibet pauperem patrem: nemo um- 10
quam plus pro liberis dedit, quam qui sibi nihil reliquit.
  Utrumne igitur, iudices, nemo mortalium habet pretium
plurium liberorum, an piraticae feritatis ingenium est in
captivorum taxatione solos aestimare redimentes? dii im-
mortales, quam arrogans me pirata, quam superbus exce- 15
pit! 'parum,' inquit, 'attulisti, senex; languet alter.' quid ego
a diis hominibusque merui, quod mihi non redditurus
utrumque non ipse potius elegit? saevus et humani doloris
artifex negavit a me duos posse redimi, deinde, ut hoc tri-
stius, ut difficilius esset, redditurum se dixit, utrum maluis- 20
sem. vides, iuvenis, quamtum pietati meae testimonium red-
diderit ipsa crudelitas: condicio non ponitur nisi duos re-
dempturo.
  Expectatis, certum habeo, iudices, ut in tristissimae ne-
cessitatis positus abrupto ad aegrum continuo propera- 25
verim. quis non putet audita condicione vincula me statim
detraxisse languenti? oderitis licet confessionem meam, de-
liberavi. tenuit inter illos inexplicabiles doloris aestus, quam
longum tenuit pietas misera consilium, et, quod numquam
satis manibus filii, numquam satis excusabo conscientiae 30
meae, non statim mihi ille deficiens unicus fuit. dissimules 5.1
licet, orbitas, ego mihi plurimum morbis, plurimum videor
adiecisse languori cunctationis mora, et sensit infelix, quid
in electionis huius necessitate fuerim neutro languente fac-
turus. tandem, quod solum habebat ambitus genus, despe- 5
ratione praevaluit: accepi, fateor, illum, qui solutus quoque
non sequebatur, quem non gaudium redemptionis, non lae-
titia praelati, non hortantis erexit patris amplexus. si esset
in rebus humanis ulla clementia, merueram etiam de pira-
tis, ut mihi duo redderentur. 10
  Utinam, iudices, iuvenis illius vita praestaret, ut videretur
non periculi miseratione sed caritate praelatus! me infeli-
cem, quod bonam habeo causam! explicuit iustitiam com-
parationis, qui decessit etiam redemptus, et in perituro filio
nihil aliud electum est. in quo fui miser famae periculo! 15
filius meus languore defunctus est; tamen pater occiderat
aegrum, si reliquisset. videram continuo, iudices, in carcere
illo, quantum promitteret constantia hominis, quem non
captivitas, non expectatio patris, non fratris fregisset infir-
mitas, nec inmerito cuncta de fortissimo iuvene speravi, si 20
fuisset ad omnes conatus explicato languente liberior. tan-
dem miseros fortuna respexit, et, puto, contra praedonum
commota feritatem ipsa consensit, ut nobis quem negave-
rant, non abstulissent. non quidem mihi, iudices, arrogo 6.1
temporis illius providentiam; nihil me fateor fecisse consi-
lio. potest tamen utriusque iuvenis exitus necessitatibus
meis adsignare rationem: periit quem redemi, reversus est
quem reliqui. 5
  Invenisse te putas, iuvenis, patrem cibos et alimenta po-
scentem? quaerebam pretium tuum. testor clementiam
mitissimae civitatis: hae preces, hic rogantis ambitus fuit:
'miseremini, date stipes, indulgete, conferte! repetendus est
ille, qui redimi maluit fratrem.' sed et hac te decebat rever- 10
sum proclamare voce: 'erige vultus, pater, attolle tristitiam:
vindicati de saevissimis praedonibus sumus; duos rede-
misti'.
  Alimenta posco—poteram non adicere filium pater, sed
mendicus hominem, sed iuvenem senex. quis enim magis ex 15
ipsis rerum naturae sacris venerandisque primordiis de-
scendit affectus? quid etiam <non> inter liberos ac parentes
tam commune, tam publicum, quam ut alicuius famem pro-
ximus quisque depellat? voluit nos ille mortalitatis artifex
deus in commune succurrere et per mutuas auxiliorum vices 20
in altero quemque, quod pro se timeret, asserere. nondum
hoc caritas est, nec personis impensa reverentia, sed simi-
lium accidentium providi metus et communium fortuitorum
religiosus horror. in aliena fame sui quisque miseretur. sic
cibos obsidio partitur, sic inopiam pariter navigantium fre- 25
quenter unius alimenta paverunt. hinc et ille venit affectus,
quod ignotis cadaveribus humum <in>gerimus, et insepul-
tum quodlibet corpus nulla festinatio tam rapida transcur-
rit, ut non quantulocumque veneretur aggestu.
  Parentibus vero liberi non praestatis alimenta, sed reddi- 7.1
tis. quanto, dii deaeque, breviora, quanto minora pro tot
infantiae, tot pueritiae sumptibus, tam variis vel absti-
nentissimae iuventutis impendiis! si mehercules hoc quoque
officii genus natura permitteret, bene pro deficientibus ali- 5
quid et vita vestra dependeret, iterumque ex illa, quam
traxistis, anima portio brevis in suum rediret auctorem. vul-
tis scire, quantus nomini nostro debeatur affectus, quanta
veneratio? non est beneficium quod pascitis, sed est facinus
quod negatis. 10
  Liberi parentes alant. pudet sacrorum nominum, pu-
det religionis humanae: hoc ergo lex erit? quid imprecer
homini, qui primus fecit, ut pietate<m> iuberemus! liberi
parentes alant. o crudele factum, o numquam tristior fa-
mes! ita pascit ille, qui cogitur? 'non meruisti,' inquit, 'acci- 15
pere.' discede, pietas, quiesce paulisper, infirmitas. †remu-
neranda sit. primum lex severissima est, ut fortius alimenta
poscantur. perdiderunt pulchritudinem sanctitatemque na-
turae, qui putant illis parentibus iura succurrere, quibus
apud liberos salva est de mutua caritate reverentia; collisis 20
prospexere pignoribus, et inter tam venerabiles affectus hoc
quoque dignum providentia fuit, ut aliquid et odia praesta-
rent. quereris, irasceris, et ideo iuberis. expectandum est
videlicet, ut liberorum parentumque concordiam perferant
totius merita vitae, et ut pietas, natura, sanguis accipiant 25
cotidie tamquam amicitiae nexum, et, nisi vos promerueri-
mus obsequiis, adulatione, patientia, natales ortus et pi-
gnora prima perierunt?
  Si vultis, iudices, ut huic nomini salva sit in omni perso- 8.1
narum diversitate veneratio: bonum patrem filius alat, lex
malum. non faciam hanc rerum naturae, non faciam con-
tumeliam legi, ut excusem vel pessimum patrem, ut sacro
nomini temptem gratiam petere de venia. sim licet crudelis 5
ac saevus, filium tamen diutius amavi. clauserim paternos
penates, de testamento, de spe successionis expulerim, one-
raverim vinculis manus, foedaverim membra verberibus;
persolvi gratia non potest nec malo patri. arrogans, impo-
tens sum? nolo cotidie mereri, quicquid mihi deberi coepit 10
primo die. 'facilis, mitis, indulgens' vocabula sunt ista mino-
ris affectus; propter haec aleretur amicus, pasceretur extra-
neus. vestrum quin immo crimen est, quod interdum aliud
sumus, et, unde manifestum est diversitatem nostram ve-
nire de moribus liberorum, non invenias asperum patrem 15
nisi iam peccantis aetatis. quid ais? rigidus, immitis sum?
ideo pasce tantum, pasce, non ultra. malo pro reverentia
nominis nostri quicquid praestatis inviti, et cum alitur pater,
quem quereris indignum, accipere mihi videntur omnes pa-
rentes. si vis, affectum debes, sin minus, necessitate servitu- 20
tem, patientiam. non tamquam pater alitur, qui tamquam
bonus amatur.
  Sepone, iuvenis, differ querelas; tunc irasceris, tunc obi- 9.1
cies mihi, cum prosperitatium, cum secundorum officia de-
poscam. non talis ad tua genua provolvor, ut aestimandus
sim. nulli malus est pater, cum esse coepit infelix: aspicis
collapsum et ex omni calamitatium genere miserum et, ul- 5
tra quod accidentium mensura non exit, in orbitate mendi-
cum. riget squalidi capitis concreta canities, vigor pristini
vultus vacuis luminibus intabuit, et per obstantium crinium
inluviem tenuis arentium iactus oculorum. haeret adstricta
nudatis ossibus cutis, et, in fame sua homine consumpto, 10
iam membra sine corpore. iterum bonus sum, in pristinam
religionem de calamitatium honore restituor. adeone non
habent haec ipsa supplicia poenas, quod posco, quod rogo,
quod mendicus sum filii mei? et quanta, dii deaeque, non
possunt pro nobis impetrare leges! quanto plura sunt, quae 15
negantur, cum praestant inviti! non exigo, ut tuis manibus
porrigas cibos, ut consoleris, ut foveas; proice, quod ra-
piam, abice, quod colligam. genus ultionis est pascere nec
misereri.
  Si tamen, iudices, fas est impietatis huius ullas accipere 20
causas, et filium, qui non alit, putatis reddere posse ratio-
nem, aestimate per fidem, quod sit facinus illud, cuius
ultionem debeat exigere aliquis de fame patris. 'captum
me,' inquit, 'non redemisti.' quis non putet queri de filio
patrem? quemquamne dicentem feram: 'nihil tibi debeo, 25
quia mihi vitae lucisque beneficium semel praestitisti, quia
hunc spiritum, hoc corpus non ex indulgentia tua rursus
accepi'? iniquissima magnorum condicio meritorum est, si, 10.1
quicquid non fuerit adiectum, de prioribus perit, et pessimo
exemplo gratiam praeteritis auferunt reliqua cessantia. non
redemi? non tamen ideo minus est, quod in hunc te divi-
norum humanorumque conspectum de nostra protulimus 5
anima. maria terrasque, infatigabiles siderum cursus et
cuncta sacro fulgore lucentia nos, ut fruereris, ostendimus;
has, quas subtrahis manus, haec verba, quae negant, de
meo spiritu, de meis visceribus hausisti. gaude potius, ex-
ulta, quod tibi patris asperitas praestat boni filii iactatio- 10
nem; solus habet, quod imputet patri, qui queritur et pascit.
  Quam multa, iudices, huic querelae respondere poteram,
propter quae filium salva pietate non redemissem! quis non
acciperet excusationem, si dicerem: 'impediit quamvis pro-
perantem senectus, inopia, languor. pretium non tam festi- 15
nanter inveni. explicare non potui navigationem iuvenibus
quoque fratribusque difficilem; solus ac senex non illa, qua
speraveram, prosperitate direxi. per quos metus, per quae
peregrinationis incerta properavi!' remove, iuvenis, indi-
gnationem; nihil plus pro filio factum est, quem recepi. non 20
fortunam tibi debeo sed affectum, non exitum sed volunta-
tem. pro duobus pretia contraxi, pro duobus maria con-
scendi, pro duobus genua tenui. rogo, uter magis amaretur,
si mihi piratae duos reddidissent?
  Age tu nunc, iuvenis, ad faciendam inopiae patris invi- 11.1
diam, si videtur, exclama: 'famem obtendis, ad quam luxu-
ria prodigarumque voluptatium continuatione venisti. ex-
hausisti senex census in pretia meretricum.' quamquam et
huic iubetur necessitati pietas vestra succurrere, et lex, 5
quae inopem, quae patrem nominare contenta est, filium
non remisit ad causas. quid vero, si in educationem, in dis-
cursus, in pretia vacuatus sum? excedit omnem scelerum
comparationem patrem mendicum facere nec pascere.
  Temptat, iudices, hoc, quod non est redemptus, ampliare 10
alia iuvenis invidia: 'fratrem,' inquit, 'mihi praetulisti.' fa-
teamur paulisper hoc crimen, agnoscamus hoc nefas: impu-
dentissime generis humani, tu non feres, ut frater tuus vel
magis ametur? vides enim, praelatus est tibi nescio quis
affectus, possident caritatis tuae locum pignora de minori- 15
bus sumpta nominibus; ille nempe, cuius aeque spiritus de
visceribus his trahebat ortum, qui patrem vel solus imple-
ret. pessimus est mortalium, qui amari fratrem suum sine
sui caritate putat. tu custodies, utrum frequentius osculer,
utrum stringam magis artiore complexu? non est hoc <cari- 20
tatis> impatientia, nec circa patris adfectus sacra de pietatis
contentione rixa; eum tantum fratrem putes amari magis,
quem non ames.
  Falleris, iuvenis, longeque te ab intellectu rerum naturae
seposuit prava persuasio, qui putas ex paternis affectibus 25
filio perire quicquid in altero de necessitate praeponderat.
par est in omnes liberos eademque pietas, sed habet in 12.1
aliquo plerumque proprias indulgentiae causas, et salva ca-
ritatis aequalitate est quiddam, per quod tacito mentis in-
stinctu singulos rursus tamquam unicos amemus: hunc pri-
mus nascendi locus, illum gratiorem propior fecit infantia; 5
alium laetior vultus et blandior osculis amplexibusque fa-
cies; quosdam magis severitas probitasque commendat; in
quibusdam diliguntur impatientius calamitates, et damna
corporum debilitatesque membrorum notabilius misera-
tione complectimur. salva est tamen universitas, cum, quic- 10
quid in ali<qu>o cessare creditur, in altero restituit alter
affectus. securus sis: non intercidunt ista, non pereunt, sed
invicem vincunt, praevalent, cedunt. filio non potest prae-
ferri nisi <miser> filius.
  Blandiar, iudices, paulisper calamitatibus meis, et sic 15
agam, tamquam apud piratas invenerim utrumque sanum.
attuli sine dubio pretium duorum, sed utrumque praedo
non reddit: offert electionem. suadete, quid faciam; quid
dicitis? ita pietas est abire, discedere, irasci scilicet, queri et
invidiam facere piratis? vos interrogo, liberi, vos, parentes: 20
non ergo facinus est ideo neutrum redimere, quia utrumque
non possis? egregia pietas aequare liberos iustitia despera-
tionis, et ex hoc, quod succurrere non contingit duobus,
orbitatem facere totam! tu vero, senectus, accipe quicquid
datur, accipe quicquid offertur, dum hoc saltem feritati li- 25
bet, antequam inpatientia tam saeva crudescat immanitas.
interim multa possunt afferre casus: sperare licet, <fili>,
repeteris, sperare <licet>, pater, fortassis evadat. quaecum-
que explicari coacervatione non possunt, per partes vices-
que servantur, et facilius est divisa subtrahere, quorum ma- 30
gnitudo laborat in solido.
  Quantum intellego, iudices, filius, cui profuturum non 13.1
erat, ut <non> eligerem, hoc solum ferre non potest, quod
redemptus est frater. quis hanc, iudices, impudentiam fe-
rat? obicit mihi, quod ullum de liberis meis potuerim facere
discrimen, deinde queritur non se potius electum, et, cum 5
fratri praeter eiusdem nominis par ac simile consortium
reverentia quoque languoris accesserit, indignatur apud af-
fectus patris non eam praevaluisse partem, in qua tantum
filius erat. non invenio, iudices, quemadmodum effugere
potuerim criminis huius invidiam, si hunc potius recepis- 10
sem. patri, cui utrumque pirata reddere nolebat, redimen-
dus fuit aut aeger aut neuter.
  'Quid, quod,' inquit, 'etiam luxuriosum praetulisti?'
parce, iuvenis, maledictis, parce conviciis; reliquistis haec
nomina. domi erunt ista vitia, domi erunt istae virtutes, sed, 15
dum fueritis reversi, interim nihil aliud estis quam fratres,
quam liberi mei, duo captivi, ambo miseri, et diversitas
vestra de calamitatium societate consumpta est. vides,
quam nefas sit alterum ex vobis mihi esse viliorem; pira-
tarum non interest, uter eligatur. dic nunc: 'luxuriosum red- 20
emisti.'
  Comparatione vestra, iuvenis, <si> circa patrimonium ho-
noresve contenderes, et ego proclamabo: vicisses. sed ven-
tum est illuc, ubi non probitas, non mores aestimantur, et
de corporibus sola taxatio est. unde tristes toleraret casus, 25
ferret sordes vinculorum, piraticam famem iuvenis, quem
torquere solebat nostra frugalitas? unde et in illa solitudine
carceris dur<ar>et animus convictibus semper comitatibus-
que laetatus? expecta tu, quem decet honesta patientia,
laudabilis labor, qui tibi difficultatium reddis ipse rationem. 30
tu differris, luxuriosus relinquitur.
  Quid ais? praetuli illum, de quo soli tibi querebar, quem
cum vellem castigare, reprehendere, te solebam laudare,
mirari? exaggera, quantum voles, vitia fratris, luxuriosum, 14.1
perditum voca, dum scias te sic magis probare non animum
fuisse patris, sed de calamitate rationem. ille eligit, qui reci-
pit ante meliorem. sed parce, quaeso, iuvenis, adversorum
interpretationi. non est electio alterum recipere, cum pre- 5
tium attuleris duorum; discrimen illud <inter vos> non ego
sed pirata commentus est. quicquid [inter vos] in alterutro
fecero, affectus est, quo duos amo, et homo, apud quem
filius sola praevaluit gratia calamitatis, non fratrem tibi
praetuli, sed quod in te fratri praetulissem. consilium hoc 10
putas fuisse patris? fortunae est, qua capti pariter estis, qua
decubuit alter, qua non convaluit redemptus. cum propter
duos venerim, quod altero mihi pirata cessit, idem est ac si
mihi neutrum reddidisset.
  Sed quousque facti mei dissimulabo rationem? aeger 15
electus est. responde[te] nunc, si videtur: 'luxuriosus, perdi-
tus fuit.' parcamus, quaeso, memoriae, revereamur su-
prema cineris; paeniteret me fortasse, si viveret. iterum ac
saepius, iudices, necesse est ipsa criminis mei voce defen-
dar: aegrum redemi. non habent profecto, non habent dis- 20
crimen liberi nisi de calamitate, et inter homines, quos na-
tura pietatis aequavit, differentiam nisi de dolore non expli-
ces. non cum usu nunc vestro, non cum moribus loquor: ille
anhelat, illius sunt lassa suspiria, ad illum serius veni. exco-
gitasti rursus, fortuna, quod supercresceret caritati, quod 25
posset sacris nominibus accedere; hic solus maior affectus
est quam filios amare: filii misereri.
  Me quidem, iudices, si quis interroget, condicio illa non 15.1
fuit vera, non simplex, habuitque piraticae feritatis inge-
nium: aegrum mihi non licuit relinquere, licuit eligere. an
fas fuisse credis, ut iuxta moriturum tu reddereris, et homi-
nes eius immanitatis, ut possent liberos cum patre partiri, 5
paterentur eum sibi relinqui, quem periturum ex hoc pro-
babant, quod illum pater non eligebat? temptata est misera
pietas, et placuit hoc quoque addi calamitatibus nostris, ut
onerarer pudore condicionis partes non habentis. cum in
comparatione sani aeger offertur, ideo ponitur, ut eligatur. 10
  Superest, nisi fallor, iudices, ut, cum sibi praelatum fra-
trem queratur, aestimetis, utri tunc magis debuerit pietas
nostra succurrere. est quidem, iudices, humanae infirmitatis
ista natura, ut ex omnibus accidentibus gravissimum putet
quisque quod patitur; et, cum aliena cogitationibus, nostra 15
dolore tractentur, necesse est apud impatientiam sua[m] vel
minora praevaleant. languor est tamen, languor, cui merito
cesserint cunctae calamitates, in cuius comparatione conso-
lari se potest genus omne miserorum. stringat licet manus
saeva captivitas, profunda carceris nocte membra claudan- 20
tur, datur tamen collidere catenas, artus extrahere nexibus,
et habet aliquid aequanimitatis cum poena sua posse rixari.
saeviunt regna tormentis, bella vulneribus, sed levius adficit
quicquid viribus feras, et, cum in plenum adhuc sanguinem
adversa ceciderunt, repugnantis roboris colluctatione vin- 25
cuntur. quos cruciatus compares, quem dolorem, cum peni-
tus visceribus immissa tabes cotidie aliquid ex homine prae-
mittit in mortem, cum cibos, haustus et omnia blandimenta
vitae fames fastidit et poscit? desiderare assidentium offi-
cia, dehinc ferre non posse; gravari quos appetieris attac- 30
tus; per totum cubile corpus velut super ardentes exagitare
flammas; lux fatigatis luminibus gravis, vox sola de gemitu.
cum ex duobus capitivis languet alter, una est inaequalitas
patris eligere sanum.
  Retuli, iudices, usque adhuc in penatibus suis, iuxta pa- 16.1
rentes propinquosque languentem. o carcer, o morbi, quem
vos non <con>ficitis aegrum? et non ille carcer, quem se-
veritas legum, quem potestatum iustitia commenta est. non
possunt humani metus, humanarum cogitationum ingenia 5
satis habundeque concipere quae vidi. iacet sub immensae
rupis abrupto tristis et ultra naturalem <modum> profun-
dae caliginis nocte[m] mersus piraticis artibus specus, quem
tota circumfusi vastitas maris et undique minantibus scopu-
lis illisa tempestas terrore ruiturae molis everberat. horrent 10
cuncta crucibus, squalent circumiecta naufragiis, nullus nisi
in supplicia mortesque prospectus, et ad infelicium capti-
vorum metum praemissus de simili exitu dolor. spiritus so-
lus intus, quem vinctorum trahunt redduntque gemitus,
quem tot contulere languentes. hoc erat, ubi iacebat aeger, 15
illud tot annorum, ex quo coepit pirata grassari, idem cu-
bile. corpus, quod gravaretur assidentium sedulas manus,
iacet inter vincula, quibus instrinxerat adhuc recentem pi-
rata captivum, et quamvis tenuata de nexibus membra la-
bantur, rursus in modum stringentium tenent, quae nullo 20
suspensa nisu velut victo homine sederunt. qualis erat ille
sub ferro, cuius exsangues manus vix levia velamenta trans-
ferrent? quis inter complorationes gemitusque somnus,
quem vix silentia sollicita praestarent? ad quae colloquia
tristitia respiraret? undique pares similesque miseri, et ve- 25
teribus capitivis adiectus cotidie novus aliquis impatiens.
compara, si videtur, huic aegro captivitatem tantum tuam:
tu quereris, quod cibos pirata non praestet; ille remittit
oblatos. te nuda humus, nudum cubile frangit; ille ad singu- 17.1
los ardentis corporis motus vi sua supra vincla versatur, et
quocumque membra lassata dolore transtulerit, in suppli-
cium redit renovata patientia. breviter saevissimi languoris
definienda mensura est: non potest ex illo sanari nec quem 5
redemerit pater.
  Insta nunc, si videtur, ac subinde, iuvenis, interroga, cur
aegrum potius elegerim, reddi a me posse rationem, cur hoc
fecerim, putas? ego vero non possem, nec si te redemissem.
quid enim, si respondere iubeas orbitatem, cur in exequias 10
totos egerat census, quid sibi velit ille funebrium longus
ordo pomparum, cur super flagrantes iaceant rogos, cur
ardenti non divellantur amplexu? et ego dico, proclamo,
fateor: error istud, dementiae furor est, cum feceris. 'hoc
est ergo,' inquit, 'quod de te praecipue queror: moriturum 15
mihi praetulisti.' quaeso, iuvenis, ne nobis putes tantum
inesse feritatis, ut illum potuerimus aestimare moriturum.
vis non sperem victurum filium, quem tunc primum aspicio,
complector aegrum, quem pirata non recusat sibi relinqui?
si persuasionem patris interroges, quicquid est, quo[d] mi- 20
ser torquetur, afficitur, non languorem credo, sed impatien-
tiam, desiderium, dolorem. hominis, qui apud piratas
languet, unum remedium putes, ut redimatur, sed non est,
quaeso, iuvenis, quod hoc patrocinium de tam calamitosa
pietate concipiam, ut dicam: victurum putavi. exaggero 18.1
quin immo invidiam criminis mei: redemi, fateor, illum, qui
dilationes, qui moras ferre non poterat, in quo mihi pirata
vendebat brevia oscula, paucos dies. si mehercules uterque
fuisset aeger, illum redemissem, qui prior languere coepis- 5
set. si duos pariter naufragia raperent, illi porrigerem
manum, quem iam membrorum contentione lassatum fluc-
tus hauriret. si vulneribus confectos remisisset acies, pro-
perantius ei clauderem plagas, per quas animam largior
sanguis egereret. ignoscite, dii pariter atque homines: non 10
possum de liberis, possum eligere de miseris. gratias quin
immo fortunae, gratias ago, quod adhuc aeger sentit, intel-
legit. alioquin cadaver acceperam et pretia duorum pro fu-
nere tantum supremisque persolveram. nescis. quantum
pudori, quantum adiciat affectibus meis inter tam impares 15
aequata condicio. aeger, qui tantundem est piratis, plus est
patri. velis tamen nolis, infelix senectus, fatendum est quod
merito, quod summa pietate factum est, quam difficile fece-
rimus. quae tunc mihi cogitationes, quis temporis illius ani-
mus fuit, cum inter duos liberos incerta miser electione 20
discurrerem! hunc diutius osculabar; illum putabam despe-
ratione moriturum. lacrimas ad languentem gemitusque
transtuleram: et tu mihi videbaris futurus aeger. quotiens
catenas tuas soluturus invasi! sed mihi commendabat relic-
tum quod <in> te praetulissem. quam frequenter iam laxata 25
misero vincula rursus imposui, dum mihi tua potius sanitas
placet! dissimulare non possum condicionis illius secretas
difficultates: redimi debebat aeger, ego te volebam.
  Ponere vos, iudices, velut in illa necessitatis meae prae- 19.1
sentia volo. ecce infelix ad primum aspectum patris conatus
assurgere illas squalentes sordibus manus paululum tam-
quam amplexus daturus erexit, nec usque in cervices meas
spiritu iam deficiente perlatas in suum miser iterum cubile 5
deiecit. totus ille circa nos carceris populus obticuit, et, ne
colloquiis nostris terribilis catenarum stridor obstreperet,
lassatos artus in sua tenuere patientia. ego serius, gravis
hinc, si videtur, incipiam: 'luxuriose, meruisti'? ignorat pro-
fecto paterni doloris aestus, quisquis solacium putat, ut de 10
languente filio queratur, ut moribus mentique maledicat.
abite, virtutes, ignosce, probitas, <potior> est ex liberis ille,
qui moritur. mihi vero fateor hinc aliqua languente filio
venisse solacia, quod vixit infelix quemadmodum voluit,
quod fuit hilaris ac laeta brevis aetas. crede, iuvenis: et pro 15
te iam maluissem, ut luxuriosus esses, cui tu tempori, cui
dolori rigorem ultionis, frontem castigantis iniungis! impa-
tientissima res est perdere filium, cui videaris irasci. corrup-
tum me precibus putatis ambituque lacrimarum? hoc vicit
aeger, quod non rogabat. assidebam misero; demittebat 20
oculos, interroganti responsum de lacrimis tantum gemitu-
que reddebat. agebat me deliberante iam victum, cum re-
pente miseras manus velut recidentis amplexus posuit in
sinu meo, et cum lassa suspiria per ardentis anhelitus egesta 20.1
saepe visceribus, cum diu collatis uterque singultibus mi-
scuissemus lapsas sine voce lacrimas, tandem spiritu vix in
paucissima verba collecto 'tibi quidem', inquit, 'gratias ago,
pater, quod redempturus utrumque venisti; non adeo ta- 5
men sensus meos languor hebetavit, ut exitum condicionis
huius ignorem. ego luxuriosus, ego perditus; nunc vero su-
per infamiam nominis huius emorior. utinam hoc saltem
misero fata praestarent, ut residuum laborantis animae in
tuo poneremus amplexu; sed si mora est longior properan- 10
tibus expectare pereuntem, ite superstites, ite felices, has
tantum reliquias commendate piratis, ne mersus profundo,
proiectus in fluctus exitum faciam hominis, ad quem non
venerit pater. unde enim sperare possum, ut revertaris, ut
facis . . .' tunc super abrupta verba tota defectione conti- 15
cuit, strictisque vitalibus circa dolorem suum membra ri-
guerunt. exclamavi, fateor: 'quid agis, infelix? cur despera-
tione conlaberis? attolle paulisper oculos, confirma, dura;
te frater elegit.' visa est per hanc vocem meam peracta
condicio: continuo pirata detraxit catenas, vincla laxavit. 20
vultis elegisse me negem, vultis in lucem diemque produc-
tus carceri suo reddatur aeger? ego vero non habui verba,
quibus me deliberare, quibus nolle contenderem. vultis
scire, quid pater, quid pirata praestiterit? ego duos redemi,
sed alterum accepi. 25
  'Ut scias,' inquit, 'aegrum redimi non debuisse, defunctus
est.' crudelissime generis humani, qui nos putas pretium
tuum perdidisse, audi, quam multa nobis in morituro filio
pirata reddiderit: frater tuus ille inter vincula catenasque
deficiens respiravit aliquid in toro tandemque liberas vincu- 30
lis manus per totius lectuli spatia iactavit; post impias carce-
ris sordes illum cum ferali veste squalorem exuit paulisper
aeger, vidit propinquos, allocutus est amicos, mandavit, ex-
egit, et quamvis suprema sorte conlabens prius tamen luce
caeli libera satiatus est. contulit mihi grande, velit nolit, 21.1
fortuna in orbitate solacium: filium, qui relictus mea fuit
moriturus invidia, non occidi, sed perdidi. quid ais, iuvenis?
ita, si moriturum filium redimere non debui, non sufficit
haec tibi de me poena, quod ille decessit? irasci patri tunc 5
fortasse fas esset, si viveret frater; tunc alimenta quaerenti
respondere posses: 'posce praelatum.' quantum intellego,
qui de mendicitate patris vindicaris, aegri es redempti, iuve-
nis, inimicus, nescis, quid sit invidiam facere, patri; melior
erat tua causa, si mei miserereris. 10
  At quanto, dii deaeque, alius fuit ille infelicissimi iuvenis
affectus! nuntio enim te audiente et tota civitate teste pro-
clamo: tibi gratias agebat ille, dum moreretur. credo me-
hercules hoc miserum dolore consumptum, quod sibi vide-
batur pretium suum mihi perdidisse. non aliter igitur quam 15
si te praesente deficeret 'per illud,' inquit, 'frater optime,
natalium nostrorum sacrum venerandumque consortium,
per socias peregrinationes, per adversa communia, per hoc,
quod et tu languere potuisti, si te vel tua quandoque virtus
vel satietas secura praedonum piratico carcere emiserit, 20
commendo tibi senem, quem facimus uterque mendicum.
testor immortalia numina et infernarum sedum deos: pa-
scerem patrem, si te redemisset.'
  'Ego tamen,' inquit, 'mihi debeo, quod reversus sum.'
non quidem quicquam velim, iuvenis, de virtutum tuarum 25
admiratione dectractum; audias tamen necesse est in hac
<im>pietate verum. evasisse te putas? ingrate, dimissus es!
mea pietas istud, mea fecit electio. unde enim evenit, quic-
quid ante captivitas tua praestare non potuit? iacta, quan-
tum voles, effractum carcerem, ruptas catenas; vis scire, 30
quid neglegentes fecerit securosque piratas? acceperant
pretium duorum.
  Intellegit, iudices, et ipse iuvenis non esse se calamita- 22.1
tium nostrarum iustitiae parem, [et] <si> sic agit, tamquam
alere non debeat, itaque transfert in hoc defensionem, ut
posse se neget. quid dicitis, iudices? feretis hoc dicentem
iuvenem corpore atque aetate robustum? non habes opes, 5
sed membra, sed vires. nam neque ego laborem nec diffici-
les posco conatus: contentus sum, iuvenis, ut velis. cibos me
poscere putas? humeros, quibus incumbam, manus, quas
eliso pectori apponam, sinus, in quos egeram exhaustarum
reliquias lacrimarum, ut sepelias, ut haec cum miseri illius 10
membris ossa conponas. non alimenta quaero, sed filium.
quid, quod nec grave longumque supremae pietatis exigi-
mus officium? non diu viverem, etiamsi me duo pasceretis.
securus sis: brevi te gemitus mei liberabunt, assiduis planc-
tibus everberata vitalia. quid me remittis ad turbam? quid 15
facis rursus omnibus gravem? consumpsi fletus, clementiam
civitatis exhausi. non alit populus hominem, quem pascere
filius debet. quid sibi vult haec aliena calamitatibus nostris,
aliena virtutibus tuis, iuvenis, asperitas? abstulisti mihi ma-
lorum quoque meorum verecundiam: quicquid faciebam, 20
mendicitas est, ex quo reversus es.
  Durat in suscepto rigore iuvenis, et ad misericordiam non
memoria fratris, non patris contemplatione deflectitur. ex- 23.1
clamaret alius hoc loco: '<l>ex, tuam fidem!' dignus quidem
eras, impotentissime generis humani, quem in tormenta
mea doloremque redeuntem vincla rursus ac poena carceris
exciperet; et insultes huic confessioni licet, alligare non 5
possum. quid mihi miseras ultiones, quid triste monstratis
auxilium? faceret hoc pater, qui redimere noluisset.
  Age nunc, vivacissima senectus, redeamus ad preces;
quod solum ius paternae pietatis agnoscit, hic quoque roge-
mus. per ego te, iuvenis, illos meos, de quibus nunc quere- 10
ris, annos, per expertos tibi notosque humanorum acciden-
tium casus, per infelicis illius manes, cui nec hoc saltem
contigit, ut te reverso, te praesente moreretur, pasce nunc,
quod te redimere volui, pasce, quod fratrem tuum redemi.
non ego lassitudinem tuam posco, numquam otium meum, 15
nec, ut ipse securus quietusque transigam diem, tuas operi-
bus manus, tuum laboribus assigno sudorem. iungamus
mutuae pietatis officia par flebile, par omnibus aetatibus
nominibusque reverendum. est. nobis negotium cum civitate
mitissima. quanto libentius dabunt, cum viderint pariter 20
unaque miseros mutua sustentatione conexos! et ego qui-
dem rogabo, qui soleo, sed in tuos sinus populus congerat
stipes. quicquid preces, quicquid impetraverint lacrimae
meae, accipe, tuere, dispensa. pro tua fama, pro tua sum
pietate sollicitus. ego mendicabo, tu pasces. 25