Cadaveribus pasti
Cum civitas fame laboraret, misit ad frumenta legatum 12.pr.1
praestituta die, intra quam rediret. profectus ille emit et ad
aliam civitatem tempestate delatus duplo vendidit et du-
plum frumenti modum comparavit. illo cessante corporibus
suorum pasti sunt. reversus ad praestitutam diem rei publi- 5
cae laesae accusatur.
Quamvis, iudices, innumerabiles me indignandi causae in- 1.1
itio statim actionis strangulent, quia nec dicere universas
semel possum nec gregatim erumpentes differe gemitus
(levior est enim dolor, qui disponitur), primum tamen ille
sibi adserit locum, qui est ex hoc iudicii tempore et tam 5
lentae vindictae dilatione ortus animi mei prope dixerim
furor, quod hominem tam sceleratum, ut nos quoque fecerit
nocentes, legibus accersimus, quod defendi patimur, quod,
ut puniatur, precamur, quod damnatus quoque vel morte
defungetur, quam nos in illa funestissima fame, dum sepe- 10
liri licuit, optavimus, vel exilio, quod hic quantopere con-
temnat, apparet, qui tam lente in patriam revertitur. quam-
quam de quo exilio loquar? quantalibet ignominia dimittite
domo noxium; habet quo eat. non publicis manibus exeun-
tem discerpsimus, non, quoniam semel consueramus et 15
bona fide ferarum esse civitas coeperat, hic primus nobis ex
tam tardo commeatu placuit cibus? sic enim istum laniari,
sic confici, sic consumi oportuit iure nostro. quis credat?
ego me ab hoc abstinere potui, cum et esurirem et iras-
cerer? 20
  Sed frumento occupati sumus, nec quicquam aliud vide- 2.1
mus. o quanta es, fames, quae tam grandem iram vicisti! at
ego, etiamsi talis ultio contigisset, si me a nefario grassatore
rei publicae non lingua sed dentibus vindicassem, nihil ta-
men irae, nihil vindictae praestiteram; hoc et meis feci. 5
aestuant adhuc intra pectus sepulta ventribus nostris co-
gnata viscera, et tumescere intus atque indignari videntur et
sera paenitentia redundant. iam enim vacat nobis lugere,
iam cibos nostros efferimus, residua cremamus; nam cetera
nobiscum sepelientur. o fames inaudita, in qua levius est, 10
quod esurimus! ignoscite tamen, violati manes meorum, hic
vos adloquor, ignoscite, quod ora temeravimus, quod ab
homine descivimus. non ut infelicem animam sustineremus,
non ut invisum spiritum produceremus, fecimus; una causa
mortem distulimus, quod, si expirassemus, idem time- 15
bamus.
  Et ego quidem me consumptis excuso, qui mihi ipsi <ni-
si> irasci non possum. at iste interim stat, ut videtis, longa
via saginatus et satur atque habundans publico commeatu;
ad mentionem ciborum nostrorum plenum fastidio vultum 20
trahit et exsangues ac pallidos ad calculum vocat, quasi ego
non confitear illum etiam nimium multum attulisse tam
pauci<s>. rari per vias interlucent, et quamvis odio everso-
ris nostri evocatus e latebris suis populus subsellia non in-
plet. pauci sceleribus pasti, alienis mortibus salvi, quod vi- 25
vunt, ipsi sibi rei, graves aegra et tabida membra in publi-
cum protulerunt. hae sunt civitatis reliquiae, quas videtis,
sic tabuimus, ut miseri nec vivos habeamus nec mortuos. hic
est populus, hae vires, hae spes, hae opes. nisi tandem ad
vadimonium, legate, venisses, non multorum dierum com- 30
meatum habebamus. quo nunc tantum frumenti, quo clas- 3.1
sem commeatu gravem? multum hercule negotiatione tua
actum est: frumentum habeo, populum non habeo. nus-
quam prodest, nusquam opus est: iam licet vendas.
  Dum tu salutis publicae nundinator proximum quemque 5
emptorem admittis, dum aut funera nostra vendis aut sce-
lera, dum populo tuo fame moriente alienae civitati legatus
es factus, nos interim cibos ex malis invenimus, et fames se
ipsa pavit, et miseriae nostrae crudeles factae sunt. patia-
mur te defendi, si absolvi saltem nos possumus. haec nunc, 10
iudices, ego solus queror, ad me magis pertinent, aliquid
proprie passus sum? non communem dolorem accusator
habeo cum iudice? quisquam in hac vindicta alteri cedit?
non publica inopia, non totius populi una mendicitas fuit?—
nisi, quia funestas epulas et nefarios invenimus cibos, non 15
putamus famem fuisse. in omnes gentes, in omnia ventura
saecula proscripti sumus, omnes haec prodigia narrabunt,
omnes execrabuntur, nisi qui non credent. famem ipsam
infamavimus, et, quod miseris ultimum est, miserationem
quoque perdidimus. adhuc tamen una defensio fuit, quod 20
videbamur in haec omnia istius opera inpulsi. si hic inno-
cens est, nostra culpa est.
  Etiamne publica mala narrabo et miseriis nostris convi-
cium faciam? exibunt verba, subsequetur sermo? non alli-
gabitur lingua? plane nihil non possumus: exponamus ordi- 4.1
nem cladis nostrae, et simpliciter omnia indicentur; decet
ista nostro ore narrari! sed novimus et nimium meminimus.
iudex doceri non debet, opinor; reo indicanda sunt, qui a
malis publicis afuit, qui hoc certe maximum debet patriae 5
suae beneficium, quod a fame solus dimissus est. audi ita-
que, audi, frumentum istud, quod lucri fecisti, quanti nobis
constet.
  Aliqui fortasse, iudices, miratur, etiamsi huius feralis
anni fructus cessavit, quod tamen illa superior longi tempo- 10
ris beata fecunditas tabuerit, et secum iste dubitat, quid sit
in causa, cur civitas opulenta quondam nihil frumenti, nisi
in spe, habuerit. sic fit: ubi vicinis civitatibus vendimus, et,
undecumque offulsit lucrum, sine respectu salus publica ad-
dicitur, in vacuam possessionem fames venit. etiam si quid 15
residui erat, ut carius quidam venderent, ad annonae incen-
dium suppressum est. testor tamen conscientiam vestram,
non sumus questi, quamdiu duplo emebamus. non enim
vulgaris illa labes frumenti fuit, nec qualis alias ab agricolis
accusari solet perfidia terrarum et ingratae messis inritus 20
labor. nova et inaudita abominanda lues, quae nihil homini
reliquit praeter hominem. aut astricta citra conatum sata
sub ipsis tabuere sulcis, aut levi rore evocata radix in pulve-
rem incurrit, aut perustis torrido sole herbis moribunda se-
ges palluit. nullus imber sitientis soli pulverem tersit, nulla 25
super arentes campos saltem umbra nubium pependit. ca-
lidi spiravere venti, maturitatem praecepit aestus. etiam si-
cubi forte ieiunae herbae solum vicerant, vanis tantum ari-
stis spem fefellerunt, et inanis culmos tristis agricola iactavit
ventis nihil relicturis. levia queror: prata exaruerunt, perie- 5.1
runt frondes, germina non exierunt, nuda terra et rudes
glebae et aridi fontes erant. nisi haec omnia inter scientes
dicerem, poteram videri falso questus de hoc anno, quo
tantum frumenti vendidimus. utinam saltem nobis rudem 5
victum silvae ministrassent, et carpere arbu[s]ta, concutere
quercum, legere fraga licuisset, et quaecumque primi mor-
tales ante traditos divinitus mitiores cibos contra famem
obiecerunt, pestifer annus reliquisset! non eram delicatus.
sed o tristis recordatio, funesta necessitas: nihil habuimus, 10
quo viveremus, praeter famem.
  Nec tamen in totum queri de numinibus possumus, maria
certe secunda experti. si voluisset servare legatus diem,
quem illi felicitas temporis dederat, potuit nobis frumentum
bis adferre. ut primum tanti mali sensus in civitatem percre- 15
bruit, cum iam urgente inopia cotidie malum artius preme-
ret, et praesente fortuna peior tamen esset futuri metus,
apparuit nullum ex propinquo esse praesidium, cum finiti-
mas quoque civitates incendium nostrum adussisset. erat
quidem aliquid in vicino adhuc frumenti, sed iam nemo 20
vendebat. ergo ut vidimus salutem publicam trans mare
petendam, se in curiam quisque cogunt. ut arma bello, ut 6.1
aqua incendio inclamari publice solent, ita uno quodam
consensu non aetatibus [ex]spectatis, non honoribus, pari-
ter rettulimus, probavimus, decrevimus, pedibus manibus
<r>uimus in sententiam necessitatis, nec ordo nos offi- 5
ciorum moratus est. legationem multi pollicebantur, nec
innocentiae iste beneficio vel auctoritatis meritorumque re-
spectu electus est; una causa nos movit, quod se cito redi-
turum pollicebatur. pecuniam sine numero infudimus, fru-
mentum sine modo mandavimus; quantum potuisset, adfer- 10
ret, festinaret modo. hoc una voce supplices acclamabamus,
ac, ne moraremur, ne hoc quidem diu rogavimus; una tan-
tum vox fuit, quam iste pro quodam praeiudicio amplexus
est: 'nihil agis adferendo frumentum, si post illum diem
veneris.' nostris manibus legatum in navem tulimus, ac, ne 15
quid morae esset, pro sua quisque portione etiam commea-
tum dedimus, retinacula incidimus et litus ingressi classem
publicis manibus inpulimus. inde fugientia vela longo visu
prosecuti facilem emptionem, secundos ventos, placidum
mare, non secus <ac si> ipsi navigaremus, precati sumus. 20
  Quis credat hoc de tam miseris? omnia a diis inpetravi-
mus. scilicet unum superest, ut pro aliena civitate vota sol-
venda sint. cito pervenit, cito emit, cito rediit, quo voluit.
quid prodest? [expectare] alia civitas prior est, et sane reli-
giosus legatus diem expectat. 25
  Nos interim coacta primo ex agris pecora diripuimus et,
ne venturo saltem anno prospici posset, non reliquimus, qui
ararent, boves. iam servis fugas imperavimus, iam procum-
bentes ante limina principum pauperes in ipsis precibus ex-
pirant. plorantibus liberis legatum promittimus. iam tantum 30
sibi quisque cura est. nihil tamen horum etiamnunc in invi-
diam legati queror; adhuc prior cursus est, hactenus nostra
mala tulimus; in reliqua legatus nos vicarios dedit. si quic- 7.1
quam tibi humani sanguinis superest, nisi nimia saturitate
alienae fortunae cogitatio excidit, respice patriae casum,
respice gravissimam fortunam. miseri te misimus, expectant
pallidi exsanguesque cives tui, et quicquid extremi spiritus 5
adhuc superest, spe tui trahitur. figura tibi exesos vultus,
decrescentem populum, iam praemortuas vires. nec quic-
quam horum potes ignorare: si quid tibi credimus, fame
laborantem civitatem vidisti. festina, dum supersunt, quibus
legationem renunties, festina, dum mori ultimum est, fru- 10
mento digni sumus. quid in nos convertis etiam alienae civi-
tatis famem? quatenus nobis computandum est, propter te
duplum mali tulimus.
  Tu supra frumentum publicum stertis et omnes maris cir-
cumvectus oras litora portusque cognoscis, tu inter duas 15
civitates fatorum arbiter alienae conditor, tuae eversor, sa-
lutem nostram peregrinis admetiris, et secunda tempestate
in patriam ferente contrarios ventos exoptas. nos per aren-
tes effusi campos morientium herbarum omnes radices vel-
limus, eo quidem fortius, ut, si fieri possit, in venenum 20
incidamus subeuntes insolitis cibis. et sicubi forte uberius
paulo pabulum contigit, de pascuis rixa est. amaros fruti-
cum cortices et ramorum male arentium pallidas frondes
decerpimus morbidi; nam quicquid fames coegit, corpus
admisit. iam passim moriuntur, et pestilentium more pecu- 25
dum subinde aliquis ex populo in ipsis pascuis procumbit.
crebrior cotidie interitus et latior strages, et—me miserum!
—iam fames desinit. quos tester deos? superosne, quos per 8.1
tantum nefas fugavimus, an inferos, quos nobis permiscui-
mus, an nostram malam conscientiam omnia nos ante fe-
cisse, quae nemo praeter nos fecit? pecora cecidimus, cam-
pos evolsimus, silvas destruximus; novissime nihil relictum 5
est praeter esurientes et mortuos.
  Si qua est fides, libenter hanc partem accusationis sub-
inde differo. adeo, ubi tantum nefas narrandum est, etiam
exigua temporum lucra sectari libet. at necesse est reo indi-
care, qui a malis publicis afuit, quam multis non ad diem 10
venerit. ignoscite, dii hominesque, sceleri quidem ultimo,
sed tamen quod fecisse miserrimum est. non habitant una
pudor et fames, et cum semel intrarit inpotens domina,
feras etiam et ingentes beluas subigit. terram morientes
momorderunt. memetipsum, si nil fuisset aliud, comedis- 15
sem. sed confitendum est; legati beneficio non defuit. post-
quam omnem patientiam vicerat ignea fames, postquam
spes quoque, quae miseris ultima est, omnis abierat, et fru-
mentum totiens sibi frustra promissum animus iam ne cu-
pere quidem audebat, subiit furor et alienatio mentis, et 20
tota sui arbitrii fames facta est. animus malis deriguerat, os
insolitis cibis stupebat, feris invidere coepimus. primo ta-
men furtim et intra suas quisque latebras admisit hoc mon-
strum, et, si paulo citius venisses, potuisset hoc negari: si
quid ex strage corporum defuerat, sepultum putabamus. 25
nec tamen indicavit quisquam, nec deprehendit aliquis.
nemo, ut hoc faceret, exemplo inpulsus est; se quisque do-
cuit, omnes scire coepimus, postquam omnes fecimus. quo-
tiens tamen, antequam inciperem, in portum cucurri,
quamdiu in altum intentus, si quae essent in conspectu na- 30
ves, oculos fatigavi! tibi, legate, tempus differre facile est,
qui tuam tantum partem non vendidisti. tu, quem hebeas
diem, videris, ego septimum expectare non possum.
  Ergo rabidi supra cadavera incubuimus et clausis oculis, 9.1
quasi visus conscientia acerbior esset, tota corpora morsi-
bus consumpsimus. subit interim horror ex facto et taedium
ac detestatio sui et planctus, sed, cum ab infaustis fugimus
cibis, urit iterum fames, et quod modo ex ore proiecimus, 5
colligendum est. nunc mihi illa foeda videntur, nunc abo-
minanda, laceri artus et nudata ossa et abrepta cute intus
cavum pectus, nunc occurrunt effusa praecordia et lividae
carnes et expressum dentibus tabum et exhaustae ossibus
medullae. quantulum enim corporis fames relinquebat! 10
nunc illud horreo tempus, si quando aut manus incidit aut
facies aut aliquid denique, quod hominem propria nota si-
gnat, nunc cibi succurrunt, quos inponere in mensam non
ausus sum. confitendum est enim: devoravimus homines et
quidem avide, qui diu nihil ederamus, et tamen coepisse 15
difficillimum fuit. postquam ius factum est, postquam nemo
erat in civitate, quem confiteri puderet, tum vero iam in
posterum prospicimus et funera horreis condimus. retro
aguntur exequiae; aut circa <corpora> aut ad rogos pugna
est. heres cadaver cernit. novum et incredibile, nisi nosse- 20
mus, monstrum habuimus: sine rogis pestilentiam. mortium
ratio non constitit; perisse cives scio tantum, quia inter vi-
ventes non video. aegri adsidentes timebant et labentem 10.1
animam <a> supremis domesticorum o<s>culis reducebant.
primo tamen nihil rogabant suos nisi tantum sepulturam. ut
maior urgere necessitas coepit, beneficium factum est ex-
pectare, dum moritur. nemo adeo adfinis fuit, nemo tam 5
coniunctus, quem pietas abstineret. nostros comedimus,
nostros, nam si alienos vellemus, nemo [audebat] cedebat.
  Nihil est tamen, quod indignari velitis; narravi vobis lu-
crum vestrum: frumentum duplo vendidimus, et callidissi-
mus legatus vicinae civitati inposuit. plena nunc horrea, 10
bonae rationes, onustae naves sunt, et, quo magis gaudea-
mus tanto bono, pauci sumus. nam quod ad temporis excu-
sationem pertinet, nihil est, opinor, quod aestuet <aliquis:
fames> in desertum non incidit populum, nec sane fuit, cur
festinaret; etiam nunc expectare poteramus, sola est nostra 15
civitas, quae fame perire non possit. dissimulaturum me
putatis istius patrocinia? confiteor, venit ad ultimum diem,
adtulit frumentum. gratulemur, quod iam nulla civitas fame
laborat.
  O si vires sufficerent, latera durarent, aliquid ex aridis 20
diu faucibus residuae vocis exiret! quanta indignatione opus
erat, ubi pro omnibus dolendum est! †quod cum si universi,
qui adsumus, proclamemus, haec tota contio in unam vo-
cem consentiat, non esset tamen futura par crimini invidia;
ut omnes accusemus, quota pars queritur! secum quisque 25
reputet, quae tulerit, quid admiserit. plane immanis belua
est et non tantum necessitatis causa per nefas pastus, qui,
quod comederit hominem, non irascitur. succurrite, dolor 11.1
et seri vomitus et ultrix paenitentia, ades, longi ieiunii im-
periosa necessitas, et vos intus inplicitae, si quid potestis,
admonete, animae, et a ferali ventre prorumpite, dum com-
missum nefas devoto capite expiamus et quasi lustrata urbe 5
feralem victimam violatis manibus mittimus. decent nos ta-
les hostiae. in iudicium perduxi publicum scelus, et infama-
tae civitati quaero velamentum. nemo non commisit ali-
quid; habetis tamen, si vultis, unum et pro omnibus no-
centem. 10
  Rei publicae laesae accuso. mirari vos certum habeo,
cum civitas tota consumpta sit, cum populus in se tabuerit,
hanc verbi segnitiam, quo perstricta tantummodo patria et
leviter, quod aiunt, manu offensa intellegi possit; sed fe-
renda est, ut in ceteris, haec quoque rerum naturae iniuria, 15
quod non tam inmanibus factis paria verba accommodavit.
et fames nostra fames dicitur, et cibi nostri cibi vocantur et
res publica nunc laesa. nec scilicet nisi peracto legitimo
ordine reus non punietur. omnia, rogo, scrupulose agantur.
videte, ut iure irascamur, qui contra ius viximus. immo 20
etiam, si libet, defensionem audiamus, etiam nunc nos mo-
retur. neget laesam rem publicam, quia plus quam laesa est.
non enim discussos alicuius operis angulos nec recisas lu-
corum frondes nec publicarum aedium dispersos parietes
obicimus; ac, si videbitur, adiciet forsitan non esse rem pu- 25
blicam, quae perierit. id enim superest, ut iam hoc nomen
extinctum audiamus! procedet eo usque fortasse, ut esu-
risse nos neget. non infitior autem parum proprie hoc legis 12.1
verbo nefas istius signari non posse. maiores enim ne laedi
quidem rem publicam impune voluerunt, ideoque existimo
etiam hoc esse comprehensum. nemo autem verebatur, ne
absolvi posset crimen lege maius. 5
  Quid, quod actionem rei publicae laesae temptat in le-
gem male gestae legationis deflectere? eligit reus crimen,
hoc est, noxius crucem optat! non sustineo, iudices, in tanto
animi motu argumenta conquirere, nec impetus irae meae
in digitos descendit, hoc tamen scio: non cadit in formulam 10
publicus dolor, nec, si adeo iudicibus, quid passi sint, exci-
derit, ut has ferant cavillationes non diluentis crimen, sed
differentis, populus quoque inpunitum nefas sine lapidibus
praeteribit. non praescribes. accusare te male gestae lega-
tionis possum? age porro, si occisos obiecero homines, non 15
tu es causa mortium? si violata sepulcra, non propter te
rogos fraudavimus? sed legatus fuisti. quod tamen ipsum
quid est aliud, quam rem <publicam> tractare? rem autem
qui male agit, ut arbitror, laedit. an existimas hanc legatis
dari peccandi licentiam, ut quaecumque scelera in eo officio 20
commiserunt, cum his omnibus hac una lege decidant? o
nimium invidendam huius legationis condicionem, si tibi et
famem remisit et legem! sed erraverim sane, et, quia nullum
in foro nostro iudicium fuit, desuetudine ipsa iura excide-
rint: quomodo legem meam effugis? nam nisi malis stupeo, 25
duo sunt omnino, quae in eiusmodi crimine quaeri soleant, 13.1
an laesa sit res publica, an ab eo, qui arguitur, laesa. in
quibus si quid tibi fiduciae fuisset, non a criminibus crimina
appellares, nec ad alteram poenam transfugeres, sed te ab
hac, quae intenditur, tuereris. 5
  Dico laesam esse rem publicam. oratione hic opus est,
aut reliquorum more accusatorum hoc nunc mihi quae-
rendum, quomodo res verbis adgravetur? adeo infirma est
calamitatium memoria? quae si posset excidere, non tamen
narranda vobis, sed ostendenda erat ruina publica. agedum, 10
si videtur, extra portas prospicite squalida arva et spinis
obsitas segetes et semesos arborum truncos. viduis cultore
agris errant a fame nostrae innocentes ferae, inanes villae
sunt et deserta horrea in ruinam procumbunt. nullus inver-
sis aratro glebis campus nitet, nullum solum opere renova- 15
tur. iam et in sequentem annum famem timeo. redite in
domos vestras: videbitis noxios focos et ignes tabo cada-
verum extinctos et tecta mortibus gravia; cum maxime infe-
rimus in tumulos ossa insepulta, ducimus opertas exequias,
et ad sepulturam residua conferuntur, et tandem cadavera 20
igni permittimus. ubi vero universas familias fames extinxit,
quae pars maxima est, inanes domus situm ducunt, iacent
relictae sine herede sarcinae. invenitur interim clusa domo
conditus dominus, si cuius mors famem evasit, quem riman-
tes non invenere proximi, qui inter suos ultimus decessit. 25
quo vos mitto? ipsam intuemini contionem, unius deficien-
tis speciem tota civitas habet, cavum macie caput et condi-
tos penitus oculos et laxam cutem, nudos labris trementibus
dentes, rigentem vultum et destitutas genas et inanes fau-
cium sinus; prona cervix, tergum ossibus inaequale, infernis 30
imaginibus similes, foeda etiam cadavera. aut si quis talis
non est, confiteatur se usque ad saturitatem comedisse. sua
quisque consulat misera praecordia, suum ventrem con- 14.1
scientia gravem. dic nunc, legate: 'innocens sum, quod ad
illum diem veni.' at ego propter te nocens sum, quod ad
illum diem vixi.
  Quae comparata nobis mala non delicatas lacrimas ha- 5
bent? aliquem populum hostilis exercitus intra portas co-
egit; solet venire ultima obsessis inopia, sed everti certe licet:
victor captivum aut occidet aut pascet. tormenta quidam
piratarum tulerunt; felices, quibus contigit innocentia! mors
certe finis est, nec saevitia ultra fata procedit. aut etiamsi 10
quis adeo hominem exuit, ut ibi poenam quaerat, ubi sensus
doloris non inveniat, nempe tamen cadavera feris obiciet.
circumdati sunt quidam flammis, ipsa tamen poena habuit
sepulturam. nos incendii cinerem perdidimus, nostra etiam
ruina tabuit. nostra mala nunc latent: non ignis defunctos 15
cremavit, non ferae laceraverunt, non aves attigerunt, et
tamen cadavera mortibus adnumerare non possumus. citra
spem convalescendi adflicti sumus, immo etiam citra vo-
tum. gravior in dies facti paenitentia est, pudet vitae, lucem
ac sidera intueri non audeo. cotidie felices mortuos clamo 20
et malae conscientiae facibus agitatus nihil fortunatius in
aeterna sede utcumque compositis puto. adeo mors placet:
iam etiam cibis nostris invideo!
  Praeterita differo; ipsa ex nimia cupiditate nocet habun-
dantia. desideratos diu cibos avide haurimus et lassam fa- 25
mem saturitate strangulamus. morimur adhuc etiam fru-
mento tuo. atqui ceterae rei publicae partes, quae sunt ad 15.1
usum populi comparatae, et leviore cum damni sensu per-
eunt et facile remedium accipiunt, cum reparari possit
amissum: opera restituam, aerarium replebo, naves, arma
reficiam. hic vulnus altissime penetrat, hic ipsa vitalia fe- 5
riuntur, ubi populus ruit, ubi continuis funeribus omnis se-
xus atque aetas semel sternitur. exhausta est civitas et deso-
latae domus, triste florentis quondam fortunae indicium
laxi muri. quam multi in civitate nostra perierint, quaeritis?
minima quidem portio est, sed etiam ex hoc intellegi potest: 10
esurienti populo satis fuerunt.
  Plurimum tamen interest, quomodo perierint. felix pe-
stilentia, felix proeliorum strages, denique omnis mors faci-
lis! fames aspera vitalia haurit, praecordia carpit, animi tor-
mentum, corporis tabes, magistra peccandi, durissima ne- 15
cessitatium, deformissima malorum. haec ad humile opus
nobiles manus mittit, haec alienis pedibus mendicantes pro-
sternit, haec saepe sociorum fidem fregit, haec venena po-
pulis publice dedit, haec in parricidium pios egit. adhuc
tamen unum videbatur remedium non expectare mortis 20
diem et tabescentem cotidie spiritum supervenientibus ma-
lis subducere. nam in fame nemo quidem mortibus inmunis
est.
  At non tua culpa fames coepit; sed vulneratum iugulasti,
titubantem stravisti, fumantem incendisti. ne quid inique 25
faciam, dividenda sunt mala: primam famem fortunae in-
puto, ultimam tibi. moram tuam itineribus separo. denique
ex eo inopiam tibi obicio, ex quo propter te tuli. itaque
caritas annonae, rarum frumentum, caedes ac direptio pe-
corum fuerint fortunae, fuerint anni, fuerint temporum; 30
aliam condicionem habent civium mortes et cadaverum dira
laceratio et peiores inopia cibi. haec fames iam tua est.
  Puta me nihil in praesentia dicere nisi hoc unum: tardius 16.1
quam potueras venisti. nondum tibi obicio duplicata tem-
pora nec remensum totiens mare nec graves ancoras,
nondum tantam moram, quanta legationi satis esset. si in-
nocentes essemus, populum septem diebus perdidisses. an- 5
gustos humani spiritus terminos fames fecit. morimur, defi-
cimus; festina misericors, omnes excipe auras; etiamsi tota
secundis flatibus vela tetenderint venti, tamen remis
adiuva. salutem publicam vehis, spiritum populi tui repor-
tas, omnium nostrum in ista classe navigant animae. iura- 10
mus per tuum reditum, effusi per gradus templorum vota
suscipimus, tendimus manus; nam, quas feriamus hostias,
non habemus. quid spem publicam ad ancoras alligas? non
stat interim dies, et plenis velis mors venit. festina, merita
tua non conditores aequaverint, non ipsi dii plus praestite- 15
rint. tibi nos, tibi liberos nostros, tibi quicquid homini io-
cundum est, tibi debemus quicquid vicinae civitati praesti-
tisti. non dico illa, quae poteram: 'puta caerulus imber in
naves ruit, classis inter fluctus latet, nec inter canentes colli-
sarum aquarum spumas vela dinoscimus; egerit ex fundo 20
harenas mare, micant ignes, intonat caelum, scissis rudenti-
bus tempestas sibilat, denique sidus hibernum conditur, tu
tamen persevera: frumentum vehis.' nihil horum necesse
est feliciter naviganti. festina; quererer, si naves commeatu
tardasses. dum velocitatis ratio haberetur, mallem accipere 25
dimidium. non delicati sumus, non luxuriae quaeritur ab- 17.1
undantia; unde spiritum sustineamus, unde mortem differa-
mus, in praesentia quantulumcumque; si plus opus fuerit,
redibis.
  Siccae fauces sunt, aeger anhelitus os tendit. iam frustra 5
in sinu parentium liberi plorant, et nondum editi conceptus
intra uterum famem sentiunt. iam nemo dives est. auras
captamus et rore vescimur, et iam spirare tormentum est.
cotidie vires deficiunt: iam non imus in litus, sed repimus. in
editis scopulis populus sedet, dum naves expectat, in pascua 10
non redit. aquas ingredimur, et unus ad te spectantium ric-
tus est, et, cum defecerunt omnia, expirant. te, te expectan-
tes intentis oculis morimur, in mare mortui cadunt. quo-
tiens sole percussa nubes refulsit, navem putamus, quotiens
fractus vento fluctus incanuit, vela interpretamur. o mobiles 15
miserorum spes! ad unaquaeque solacia ab unoquoque
quomodo mutant<ur>. 'haec certe navis est; ecce vela pan-
duntur, propius appellitur et accedendo crescit. nostra est,
suos in utramque partem ventos habuit, nostris votis guber-
nati flatus sunt.' haec dicimus, at illa interim transvolat. 20
fletus inde et desperatio et lucis odium. nihil enim gravius
quam destitutae spes torquent. ne interrogare quidem licuit
aut quaerere; nemo applicabat. ergo incerti omnium rerum
pependimus, nihil quisquam cognovit. saltem si scire licuis-
set, ubi frumentum vendidisses; ipsi petissemus. iam quo- 25
modo ad singula momenta temporum mutabantur animi!
'bene est, serenus sol occidit, purus se dies tollit, ad nos
venti ferunt. iam veniet.' pendet interim fames, et illud, 18.1
quod iam diu cogitat, differt, ita tamen, ut subinde compu-
tet, quot dies ad mortem supersint. numquid profecit? me-
ministis, cum contrarii venti flare coepissent, et in altum
fluctus a terra volarent, quanta conploratio, quanti planctus 5
fuerint: 'retinebitur, stabit, laborabit!'
  At, si diis placet, legatus noster tum maxime bene navi-
gabat. nos in hac fortuna, in tam gravi casu, in eiusmodi
cogitationibus sumus; tu sinus maris circuis, et per omnis
curvatorum litorum ambitus terram legis. sic fit, ut te iuvet 10
diu navigare. nullus amoenus praetermittitur portus, nulla
celebris civitas invisitata transitur. mentior? etiam ad esu-
rientis adplicas. dein, si quam tu maris iniuriam quereris,
non feram te morantem; quomodo satis accusabo venden-
tem? spiritus nostros transcribis, salutem nostram exponis, 15
quae diu inaestimabilis fuit, innocentiam publicam vendis.
frumentum non naufragio perdidimus, non latrocinio; lucro
perimus! tempestas quoque aliquam navem in meum litus
impingeret, nec ex classe numerosa omnes fluctus exhausis-
set. perit frumentum, quia classis venit in portum. ita nos 20
alienae civitatis legatum misimus, et vilia ac devota capita
vicinorum deliciis morimur. nobis nihil iam residui spiritus
superest, nos in conspectu mortis stamus, nos legatum fru-
mentumque nostrum ore aperto expectamus; classis nostra
vecturam facit et vicinarum civitatum copias reconducit. 25
paene a conspectu nostro vela conversa sunt: quantulo mi-
nus quam con<g>esti frumenti pulverem vidimus? tantum
iam temporis transiit, ex quo pecuniam contulimus, lega-
tum creavimus. iam dinumeratis temporibus, quae secundi
venti breviora fecerunt, cotidie spero, et sane prope est. at 30
legatus meus ad emendum modo proficiscitur. tibi ergo tot 19.1
civium mortis inputo, tibi stragem populi, tibi liberum pa-
rentumque miserrimas poenas, tibi quicquid passi sumus,
tibi, quod gravius est, quicquid fecimus.
  Et scilicet speras, ut tantam sceleris invidiam ab animis 5
nostris duplae pecuniae strepitus avertat? nescis, quam
multa vendideris. 'duplo vendidi.' ita infelicitas mea cocio-
nanti tibi lenocinata est: 'quod fame perire cives meos pa-
tior, quod, ut vestram civitatem servem, meam everto,
quod a tam vicinis litoribus classem torqueo, quod ad diem 10
redire non possum, quod pretium constituitis, quid occul-
tum datis? duplum? patrocinio meo quantulum lucror?' at
nos inepti ac vesani de fame querebamur, gravis nobis ino-
pia, intolerabilis et misera accersita mors videbatur. non
agimus gratias industriae legati? res publica nostra locuple- 15
tior perit. sacrosanctus mercator oportunum, opinor, inve-
nit mercis exactum. miror hercules, si tam bene negotium
gesseras, quomodo nobis pecuniam non retuleris. 'duplo
vendidi.' decepisti vicinam civitatem, circumscripsisti; ita-
que queritur? 'duplo vendidi.' hoc enim unum supererat, ut 20
devectum tantidem venderes! 'habita est itineris ratio, ha-
bita usurarum.' ego vero malo quod tam magno vendidisti.
apparet enim te nihil coactum. sed si semel ponis hastam
salutis, si redemptores vitae admittis, et nos admone; me-
lius vendis. nos quicquid in domibus habemus, quicquid in 25
templis, quicquid civitas suum vocat, congerere parati su-
mus. frumentum pecunia remetimur, libertatem nostram
addicimus, fines publicos tradimus. omnia licet eadem vi-
cina civitas polliceatur, plus non potest. prosit mihi quod 20.1
apud negotiatores solet: in antecessus dedi. triplum, qua-
druplum, quantum poposceris accipe, et illa pecunia fru-
mentum licet vicinis adferas. si nobis nihil de commeatu
nostro partiris, nos vicinae civitati vendemus; liceat servire, 5
ubi frumentum est. non exigua res est: pro vita, pro sepul-
tura, pro innocentia licemur. non potest hic commeatus tam
care emi quam expectari.
  'Sed nisi vendidissem,' inquit, 'fame laboranti civitati, ti-
mui, ne raperet.' et ita utique occupare voluisti, ut nobis 10
iniuriam tu potissimum faceres? multum mehercules vos
fallit opinio, iudices, si ullam causam ita evidentem deferri
posse in forum putatis, cui nulla ne mendacii quidem vela-
menta contingant. opinione sua defenditur, et, quae res mi-
nime coargui potest, utitur se teste. ne nos periremus, non 15
timuisti, ne repetiti commeatus post diem nostrae mortis
applicarentur, non timuisti. nostris certe malis quamquam
nihil poterat accidere inopinatum, tamen inter metus tem-
pestatium et ancipites incerti maris casus, confiteor, ne fru-
mentum salva classe perderemus, non timuimus. non dico: 20
'ut maxima vis parata sit, ut more inmanis latrocinii turba
raptorum litus premat, vel repugna vel fuge vel roga, incen-
surum naves depressurumque minitare. potius quam totum
frumentum utique populo pereat, partire vel gratis, dum
nobis aliquid, quo respiremus, adferas.' illud quo certe nihil 25
asperius accideret, rapi patere; faciat fortuna quod voluerit,
legatus a praecepto non recedat. refer nobis saltem iniu- 21.1
riam nostram, mitte nuntios; ira famem differemus, rapie-
mus furentes arma, et se in obsidionem civitatis inimicae
sine dilectu populus effundet. vastabo interim fines, hoc est,
per aliena prata pascar. si qua in villis deprehendero pe- 5
cora, diripiam; bellum me alet. citius ad frumentum perve-
niemus, quam tu cum frumento redibis. adiuvabunt pugnan-
tem iusta sacramenta. si contigerit aequum fortunae iudi-
cium, non meos tantum commeatus recipiam; si minus,
certe dabitur bene mori. liceat et manum conserere, in 10
aciem confligere: condant se postea licet muris, in longius
obsidio eat, interim certe hostium potius cadaveribus
vivemus.
  Sed nulla vis fuit, nulla exterior iniuria; tuum certe com-
meatum nemo rapuit. iure miseri sumus, et ex stipulatu 15
legati nostri perimus. vendidit quantum voluit quanti voluit,
et, ut hoc ad nostras accederet moras, fortasse diu cociona-
tus est. omnis cum fide persoluta pecunia est. hoc qui col-
ligo? qui quanti voluit vendit, iudices, potest non vendere.
nam, per fidem, si rapere alienum frumentum et possunt et 20
volunt, quid ita duplam pecuniam solvunt? nam quomodo
in magna inopia quicquid emi potest vile est, ita, cum possis
habere gratuitum, duplo carum est.
  Sed mihi credite: color iste patrocinii est et diu in saturo
otio cogitata defensio. non potest similis usquam fames fu- 25
isse. nos grave huius anni sidus adflavit, nostrum hoc fatum 22.1
fuit, quos non tantum sata sed etiam empta fallunt, qui
nostra pecunia, nostra classe, nostro legato, nostro vento,
felicissimo cursu commeatum tamen perdidimus. nos a fru-
mento longius sumus, ad illam civitatem potuit frequenter 5
accedere negotiator, saepius adplicari onusta classis. itaque
non misere legatos, nullus illis commeatus longius petendus
fuit. quod felicissima annona, affluentibus copiis, fortunatis
opibus contigit, nihil emerunt nisi devectum. quare nulla
causa istius, quem fingis, metus fuit, nulla utique vis. forum 10
legisti, et, quia adhuc supererat tempus, obiter negotiatus
es.
  'Rapturos putavi.' quid dicis, scelerate? et cum hoc time-
res, adplicabas? onustus viator apud latrones hospitaris,
commeatum publicum in scopulos annonae inpingis et ple- 15
nae frumento classis ancoras ad famem ducis? non praecidis
medium mare, non velut inhospitales Syrtis aut voracem
Charybdim praetervehens tota in fugam vela torquebis?
nusquam est periculosius legationis tuae naufragium: tu, ut
cogi posses, tu, ut auferri frumentum posset, effecisti. tan- 20
tum habituri sumus, quantum reliquerit pudor esurientium.
quid te duplo frumentum iactas vendidisse? potuerunt nihil
solvere; quod refers, alienum beneficium est.
  Alterum confingitur hoc loco mendacium: 'tempestate,'
inquit, 'appulsus sum.' ita plane; infelix navigator es et 25
cuius votis aurae non respondeant. nescimus te duplo me- 23.1
lius navigasse quam speraveramus, nescimus singulis com-
meatibus bina itinera confecta, nescimus in una legatione
ventos quater secundos? sat erat verbo negare quod verbo
ponitur. remove hanc spem eludendae mendacio civitatis. 5
quo damno probas tempestatem, quid amisisti? frumentum
certe totum venit in portum, nec laborasse, tamquam ni-
mium onustas, naves simulaveris; duplum adferre poterant.
non vexata armamenta turbatosque funes aut scissos ve-
lorum sinus quereris; classis statim exiit et, quod magnum 10
integrae signum est, cito redit. porro tempestas in unum
agebat angulum? nihil potuerunt obliquata vela deflectere?
non potes ultra procedere; citra applica. effuge raptores,
effuge non dimissuros. si aliud fieri non potest, cum tem-
pestate decide, naufragio in desertum litus inpinge. quid 15
devitata procella prodest, quid subducta nubium minis clas-
sis? in portu naufragium fecimus et frumentum ad ancoras
perdidimus.
  'Ego vero,' inquit, 'attuli, et quidem duplum.' o nos feli-
ces! rumpamus saturitate praecordia, pascamur in praeteri- 20
tum et famem cruditate pensemus! frumentum attulisti?
quid, quod medicina mortuorum sera est? quid, quod nemo
aquas infundet in cinerem? quid, quod extincto populo
etiam novendialis tarde venit? quid, quod iam ego frumen-
tum non desidero? naufrago tabulam abstulisti, mortuo ad- 25
plicas navem. duplum est? infunde in sepulcra et admetire
tumulis! ibi sunt, qui mandaverunt. quid aliud effecisti ad-
ferendo frumentum, quam ut nos, quod adhuc fecimus,
paeniteret? nunc me magis pudet, nunc cibos meos
obiurgo; potui heri non comedisse. o nefas, in quo me sce- 24.1
lere commeatus deprehendit! sicine paria fecimus: adhuc
nihil habuimus, sed nunc licet reponamus? quis autem um-
quam pensabit necessaria supervacuis? duplum attulisti,
sed illis, qui perierunt, nihil, sed non possumus iam non 5
fecisse quod fecimus, sed plerumque sera pro nullis sunt, et
temporum ista momentis aut pretiosa fiunt aut vilia. vis
scire, quantum inter hoc tempus et illud intersit? tempta
igitur forum tuum; totum hoc non potes dimidio vendere.
  Superest adhuc unum patrocinium, in quo spes omnis 10
profligatae causae consistat: 'ad diem veni.' †stare hoc
certe†, iudices, nam ferri non potest, exundat altius dolor.
pudorem publicum quamvis proiectum et iam olim sepul-
tum hucusque protrahis? cur non expectavimus, cur famem
non ad constitutum distulimus, cur ad tantum nefas accessi- 15
mus? in hac lance publica causa, iudices, pendet: aut iste
tarde fecit aut nos cito. hoc videlicet exspectasti, et, ne
captiosum esset officio tuo maturius redisse, ex industria
tempus trivisti. non tempestas in causa fuit, non vis ulla
vicinae civitatis; una ratione moratus es: nondum erat tem- 20
pus. adeone nobis miseriae publicae exciderunt, adeo in-
sperato frumento obstipuimus, ut haec audienda sint? ulti-
mum omnis memoriae reum una vox innocentem facit? po-
pulatorem eversoremque civitatis nisi ad supremum dam-
nabo, absolvatur; publicus reus redit. 25
  'Illum,' respondet, 'diem dedimus.' tu tamen, si interpel- 25.1
latus tempestatibus serius venisses, excusares mare et ambi-
guos flatus, et tibi bonam causam habere videreris, cum
diceres: 'ante non potui.' et nos hoc cogitavimus, his casibus
ampliavimus tempus. nos illum tibi diem dedimus, sed quid 5
attinet? citius emisti, quam speravimus, supra votum no-
strum navigasti; ad proximum litus mature classis adplicata
est. ego tibi possum satis irasci? felicitatem nostram perdi-
disti. ergo, quantum in te, tempus consumptum est, dies
excessit; peius pati nihil possumus, sed pessima diu pati- 10
mur. inputas nobis propitios ventos et secundum mare et
civitatis opulentae liberalitatem, quae tantum frumenti
vendidit, quantum duobus populis satis esset. quantumlibet
velocitate tua glorieris, computa, si placet, quando primum
conterminos portus onusta classe deprehenderis; quam 15
tarde a vicina civitate venisti!
  At etiam, si dis placet, animo defenditur et quam causam
vexandae civitatis habuerit, quaerit. istud ego interrogare
debueram. non ubique, iudices, morandum est: alioquin, si
quid requirere vellem, multa occurrissent. solent enim ne- 20
gotiatores praeter haec aperta pretia privatum aliquid ac
proprium stipulari, utique cum alienam rem vendunt. pot-
est fieri, ut primo lucrari voluerit pretium, serius deinde
subvenerit reddendae rationis dicendaeque causae cogi-
tatio. veniit fortasse frumentum lucro, redemptum est pa- 25
trocinio. potest fieri, ut aliquam gratiam speraverit a civi-
tate servata; occulta quaedam in civitate sua odia, quae
plerumque ex inanibus causis oboriuntur, habuerit. multa 26.1
succurrunt, sed, si qua est, iudices, dicenti fides, ego nihil
invidiosius reputo, quam quod civitatem suam sine causa
perdidit.
  Quaecumque ratio, quodcumque propositum fuit, audi 5
quae passi sumus, postquam redire potuisti. transeo tor-
menta nostrae inopiae, maciem corporis, vulsos terra de-
strictosque ramis cibos, quod aris altaria non inposuimus,
quod populus corporibus suis vias stravit, quod mendicus,
quem rogaret, non habuit. non obiciam tibi famem. o tristis 10
recordatio, o tormentis omnibus conscientia gravior, rumpe
ferreum pectus, et ardentia scelera viventisque intus epulas
excute! luctantur intra viscera animae, et uterum funeribus
gravidum in os agunt. credibiles fabulas fecimus, felices mi-
serias, scelera innocentia. omnes quascumque clades fama 15
vulgavit, solacia hinc petant, hinc audient occisos sine san-
guine, sepultos sine ignibus <homines hominibus> cibos. si
quis mentitus est Cyclopas, Laestrygonas, Sphingas aut in-
guinibus virginis latratum Siciliae litus et quaecumque mi-
ser didici domi committens, [quaere] hinc argumentum, 20
hinc fidem accipiant. quaedam plane falsa sunt: sol in ortus
non occidit, nec ad humanorum viscerum epulas diem ver-
tit. vidit nos funeribus pastos et ad eviscerata corpora inlu-
xit. publice monstra commissa sunt, et inexpiabile nefas
uno ore civitas fecit. poenis nostris iam ne fames quidem 25
satis est. hoc non immanes ferae faciunt, et quamvis sensu
careant muta animalia, pleraque tamen innocentibus cibis
vescuntur, utique quae mansuerunt inter homines. etiam si
qua alienis membris inprimunt dentem, mutuo tamen la- 27.1
niatu abstinent, nec est ulla supra terras adeo rabiosa belua,
cui non imago sua sancta sit. nos, quibus divina providentia
mitiores cibos concessit, quibus sociare populos, mutuo
gaudere comitatu, sidera oculis animisque cernere datum 5
est, busta nos fecimus: nigros sanie dentes pallidis cadaveri-
bus inpressimus, et inter horrorem ac famem restrictis la-
bris morsa abrupimus. cadavera rogis devoluta sunt, et ad
funera tamquam ad naves concurrimus. deficit aliquis ex-
tremo iam spiritu pendens; tamen durat, quia prius mori- 10
turum alterum putat. invicem expectant, et, si spei figura-
tione tardius cadit, morsibus pugna<n>t. non in omnibus
mortes expectantur: pater liberos esurit, et oppressa de-
cimo mense mater sibi parit: redit in uterum laceratus in-
fans. cludunt domos, ne quis funus eripiat; solae sunt divi- 15
tiae mortium. velut infaustae aves supra expirantes stamus.
secreta miseri petunt, in solitudinem fugiunt, et, ubi nulla
spes vitae superest, mortis suas abscondunt; iam morituri
ad feras confugiunt!
  Dehisce, terra, et hanc noxiam civitatem, si hoc saltem 28.1
fas est, haustu aliquo ad inferos conde. caelestes auras con-
taminato spiritu polluimus, et sideribus ac diei graves invi-
diam saeculo facimus. nullas iam spero fruges, propitios
deos non mereor. quomodo me a scelere meo divellerem, in 5
quas ultimas terras, quae inhospitalia maria conderem?
†meum sine conscientia†: urunt animum intus scelerum
faces, et, quotiens facta reputavi, flagella mentis sonant.
ultrices video furias, et in quamcumque me partem con-
verti, occurrunt umbrae meorum. habitat nescio quae in 10
pectore meo poena, et, ne morte saltem hos metus effu-
giam, occupant gravia apud inferos supplicia, volucris rota
et fugacibus cibis elusus senex. adeo ne apud inferos qui-
dem ulla poena est fame maior. et ille haec patitur, qui
hominem apposuit epulandum. nobis imminet saxum, nobis 15
stridunt ferreae turres, nostris causis urna iam stetit, nobis
vivax ipsum crescit iecur, quia illic quoque viscera tantum
aves laniant. excipiunt nos in proximo litore inhumatae
nostrorum animae. miserum me, verane haec sunt, an mens
aspicit? laceros video manes et truncas partibus suis um- 20
bras. quid hoc est? non de sepulcris insurgunt, non aliquo
terrarum haustu procedunt umbrae nostrorum; de populo
exeunt. illuc ite, illi taedas intendite, illum anguibus petite
et tam longae morae exigite rationem. vobis dicat: 'duplum
attuli', vobis dicat: 'ad diem veni'. ego, si huius poenam 25
videro, possum reddere rationem, quod vixi.