Odii potio II
Meretrix amatori suo pauperi dedit odii potionem. accusat 15.pr.1
illam pauper veneficii.
Etsi, iudices, ita a natura conparatum est, ne sit ullus iustior 1.1
dolor quam beneficii sui perdidisse rationem, nihilque gra-
vius adficiat conscientiam bonorum, quam quotienscumque
nulla merita ceciderunt, non efficiet tamen nefandum prae-
sentis reatus indignumque discrimen, ut misera puella non 5
gratuletur sibi, quod illam pauper accusare iam potest. ti-
muerat infelix, ne remedio suo sic repugnaret pauper, ut
magis amaret, ne iuvenis in omni genere animi contentiosus
ac pertinax potionem illam dolore coactae sanitatis expelle-
ret. bene, quod et terribilis et minax est pauper, quod poe- 10
nam nostram, quod sanguinem petit! non expectes, ut sta-
tim gratias agat, qui sanatur invitus. nobis tamen, iudices,
hodiernam pauperis mentem non prima fronte tractantibus
miserrimus iuvenis nondum videtur explicitus, et, si bene
prioris ardoris inpatientiam novi, quod cum maxime facit, 15
ira, non odium est. alioquin, si profecisset remedium, et, a
pristino furore iam liber, animo intellectum sanitatis admit-
teret, omnem adhuc puellae vitaret occursum, non sibi cre-
deret ultionem et ipsum quoque iudicii timeret adire con-
plexum. deprehensa est, puto, novissime potionis superva- 20
cua persuasio: amat, iudices, amat, qui queritur, quod non
ametur.
  Quid agam hoc, iudices, loco? sub quo temperamento 2.1
defensionem periclitantis adgrediar? timeo, ne, si coepero
simplicissimae puellae laudare mores, referre probitatem,
amare rursus pauper incipiat. sive enim, iudices, malignitas
est persuasionis humanae formam vacantem vocare mere- 5
tricem, seu miserae nomen istud inposuit aliquis amator,
cui cum corporis bonis fortuna non dederat, unde severi
matrimonii castitati sufficeret, laboravit necessitatium
suarum custodire probitatem. nullius umquam per hanc
matrimonii turbata concordia est, nemo questus est pro filio 10
pater, nemo exhaustas facultates in avidissimos sinus paeni-
tentiae dolore deflevit. temptet licet ingratissimus iuvenis
invidiam miserae facere prioris adfectus, non poterat obi-
cere meretrici et quod amarit et quod amare desierit. ne
quem igitur accusator hac prima fortunae suae conplora- 15
tione decipiat, tamquam meretricis caritate consumptus sit.
securi estote pro innocentia nostra, talis incidit, talis ada-
mavit, nec habuit, quod perderet in tam inmodico ardore
nisi mentem. vidistis enim notissimum tota civitate mi-
serum. cum lupanari noctibus diebus deserviens et, quamvis 20
indulgentissimae puellae simplicitate frueretur, modo ta-
men maledictis opprobriisque vulgi, modo crebra rivalium
contentione pulsatus, abigi tamen conpescique non posset,
movit mitissimam puellam hic infelicis adfectus. laboranti
primo sui voluit facultate succurrere, sed quicquid indulse- 25
rat, fovebat ardorem, quaeque in hac impatientia prona
persuasio est, quia nihil praestanti meretrix tam saepe con-
tingeret, amator sibi videbatur. postquam nihil miseratio, 3.1
nihil proficiebat humanitas, temptavit asperitate discutere:
poposcit, exclusit. non defuerunt misero preces; adhibita
sunt ex ipsa iuvenis condicione consilia, sed ista vincebat, et
vires amoris impedimenta perdebant, donec intellegeret 5
hominem, qui explicari ratione non poterat, necessitate ser-
vandum. puto, iudices, frustra male audit inmodico pauper
ardore: meretrix magis amavit hominem, a quo noluit
amari.
  Consumptis igitur optimae feminarum cunctis indulgen- 10
tiae severitatisque consiliis, dum apud omnes de pauperis
sui amore conqueritur, incidit remedium, quo iam diceba-
tur alius amator explicitus. quae prima igitur medicamenti
pariter ac dantis integritas est, non negatura porrexit. adiu-
vit deinde quod dederat, imperavit sibi, ne quas admitteret 15
amplius preces, ne querelis adsistentis, ne lacrimis move-
retur exclusi[t]. vultis scire, iudices, ubi sit medicamenti,
quod obicitur, totus effectus? quisquis odium dedit, omnia
post hoc facit, ne debeat amari. quanto, iuvenis, hoc melius!
in forum aliquando venisti, incipis agere serium, gravem, 20
iam leges, iam iura loqueris, conviciaris maledicisque me-
retricibus. hunc tu animum modo inter libidines ac scorta
perdebas macie notabilis, pallore deformis solaque inpa-
tientiae tuae fabula notus. perieras, infelix, nisi bibisses
venenum. 25
  Veneficii agit. credam mehercules, iudices, ad subscrip- 4.1
tionis huius immanitatem expectasse publicae severitatis
aures, quodnam saeculo nefas nuntiaret hic gemitus, quae
prosiliret orbitas de novercalibus questura commissis, quem
pestiferis heredum medicaminibus enectum tristis conplo- 5
raret adfinitas. non pudet ergo, quod vacatis lupanarium
querelis et ad vos deferuntur amantium rixae? videtis hunc
accusatoria fronte terribilem; oscula poscit, destitutos que-
ritur amplexus. vultis vos abire potius in vestra secreta, ibi
gaudia querelasque mutua conversatione consumere? non 10
agnoscunt leges ac iura miseros; hic audiuntur seriae cala-
mitates. non est ultione dignus, de quo potest efficere me-
retrix, ut queratur.
  Ecquando umquam, iudices, audistis de veneficio vivum
querentem? facinus hoc semper ex mortibus accepit invi- 15
diam. si latrocinium probes cruore, vulneribus, si sacrile-
gium spoliis numinum praedaque templorum, ita, venefi-
cium si arguas, oportet ostendas putre livoribus cadaver,
inter efferentium manus fluens tabe corpus. ut iam istud
obicere possit et vita, debet aliquid esse passa, quod invi- 20
diam mortis imitetur. veneficium voca quod caecitate gras-
satur, quod in aliqua deprehenditur debilitate membrorum.
profer agedum corporis notas, in quas se <partes> noxiae
potionis vagus fervor effuderit, ubi depastis, enectis visceri-
bus saevitura consederit. aspicio par laboribus corpus reti- 25
nere sua ministeria, sufficientem animum seriis actibus, ac-
cusatoria firmitate robustum. crede, iuvenis, hominibus, qui 5.1
te modo noveramus, nunc acrior, erectior: rediit in sensus
vigor, in membra sanguis, viribus velut novae iuventutis
exulta[n]s. bibisse te medicamentum probare non posses,
nisi meretrix fateretur. 5
  Quodsi permittitis, iudices, ut, quicquid contra consuetu-
dinem datur, ad huius vocabuli referatur infamiam, <in>
veneficium male audiendo vertetur sanitas, statimque me-
rebitur sceleris invidiam quicquid profuerit invito. illud tan-
tum noxium virus vocavere leges, quod non admitteret in- 10
terpretationis incertum. iniquissimum est venenum videri,
quod in potestate bibentis est an sit remedium.
  Sentit, iudices, iuvenis crimen, quod detulit, nec nomine
nec effectu scriptionem legis implere; itaque ex vocabulo
mulieris quaerit invidiam. 'meretricem,' inquit, 'accuso.' 15
nescis, mihi crede, iuvenis, sceleris, quod detulisti, qualem
mihi debeas probationem. rei expecto mehercules ut sit
ante omnia minax vultus, feralis habitus; horreant squalore
crines, rigeat super nefandas cogitationes efferata tristitia.
facinus, quod dicitur inquietare superos, sidera diris agitare 20
carminibus, tumulos, busta scrutari et amputatis cadave-
ribus ipsas in scelus armare mortis, fieri non potest, ut auc-
torem suum non statim primo prodat aspectu. vides venefi-
cae non horridos vultus placidamque faciem; si cogitatio-
nes, si consilia pertractes, sola cura de forma, omnis in hoc 25
conlata meditatio, ut sollicitet aspectu, sermone detineat. 6.1
audio subinde exactas mero noctes, †tua mulier† convivia,
perditas amantium rixas. meretricis unum veneficium est,
ne desinat amari.
  Numquid inique, iudices, in tanti sceleris subscriptione 5
deposco, ne nominibus reos velitis aestimare, sed moribus?
venefica tua quid prius umquam, quid simile commisit? cu-
ius per hanc expugnatus animus? quis queritur iuvenis, quis
senex, quis dives, quis pauper alius? in te ergo solo vene-
fica, in te tantum aliud ista quam meretrix? vultis integrita- 10
tem puellae breviter probem? hanc, quam nunc pauper de-
testatur, accusat, amare mallet.
  Omnia, iudices, facinora, ni fallor, causas vel de cupidi-
tate vel de simultatibus trahunt. quod odium de amatore
meretrici, quae praeda de paupere? 15
  'Odium,' inquit, 'accepi.' ecquid, iudices, satis eam con-
tra infamiam veneni vel solum medicamenti nomen absol-
veret? nec invenio, cur debeat idem videri, quod non potest
idem vocari. agedum, iuvenis, potionis inple huius inmani-
tatem, dic: 'odium accepi contra coniugem, contra liberos 20
meos, ut a sacris avocarer adfectibus, ut pignora sancta
despicerem.' illud odium in meretrice facinus est, quo utitur
in sui caritatem. ita vel hoc solum sufficit excusationi, quod
illa contra se tantum dedit.
  'Odium,' inquit, 'accepi.' nunc te hic reposco, iuvenis, 7.1
invidiam, quam fortunae nostrae paulo ante faciebas. dic:
'meretrix dedit, prostituta porrexit'; o quam timueram, ne
<a>diceres 'amatorium sui'! consurge agedum, iuvenis, et
totis corporis animique viribus inple susceptae accusationis 5
horrorem. est quod audiente tota civitate proclames: 'mise-
remini mei, adiuvate, succurrite! bibi medicamentum cru-
dele, saevum: desii pauper amare meretricem! iamiam non
inquietis noctibus vagus vilissimi cuiusque perditos patior
ictus, nec exclusus ante lupanarium fores posterum diem 10
pervigil amator expecto. possum navigare, colere terras,
sufficio militiae, redditus mihi est animus, quo fierem mari-
tus, quo senectuti liberisque prospicerem.' quantum, dii
deaeque, remedium condicione bibentis valuit! fecerat te
†potius istam felicem si divitem puella.† 15
  Ita vel hoc non solum, iudices, innocentissimae puellae
pro defensione sufficeret, quod nihil fecit causa sua? ama-
torem dimisit, explicuit illa, quae captare dicitur, ut ametur,
quae sollicitat, quae corrumpit adfectus. ingrate, quanta de
te potu[er]it gloria frui! non quidem confers pretia, non 20
stipes, sed adsides, sequeris, haeres, praestas comitatum,
favorem, laudas ubique, miraris. hinc ergo causa[m] mere-
tricibus, quod illas etiam pauperes ament, quod facile con-
tingant, quod laboribus exorentur adeuntium: faciet hic
amator, ut divites ament. in crimen maximum captas trans- 25
ferre beneficium: ut aliquis amare desinat, non nisi ab
amante praestatur.
  Quid ais, iuvenis? ita bibisti potionem, quae finem cupi- 8.1
ditatibus daret, premeret ardorem, desideria restingueret?
abi, recede, dum puellae publico generis humani nomine
gratias agimus, quod hoc fieri posse monstravit. furor ille,
qui, si credimus, numina quoque detracta sideribus misit in 5
terras, qui de sacris venerandisque pigneribus monstra
commentus est, ardor, qui miscuit hominum ferarumque
concubitus, ferrum, ignis, claustra laxabat, per interiecta
late maria fugiebat, vetatur, perit. accipite, quod magis de-
beatis stupere, mirari: remedium amoris mulier invenit. 10
desinite nunc incestum timere, mortales, nulla pietas hor-
reat nefandae cupiditatis instinctum. quicquid non paren-
tium irae, castigationes, non serii propinqui, non paupertas,
non necessitas poterat efficere, haustus brevis, facilis, unus
extorquet. o si quis odium posset omnium bibere vitiorum! 15
felix profecto mortalitas, si reliquos lapsus incommodosque
mentis errores fas esset infusa potione compescere. facinus
est, quod maximum remedium gratiam sui vocabulo perdit
auctoris. miraremur hominem, qui illud contra meretricem
dedisset. 20
  Tibi tamen ultra omnes inmodica cupiditate flagranti, tibi
praecipue succurrendum, iuvenis. cuius homo condicionis
adamaveras! divitiis opus est, ne simus in amore miseri, et
inpotentissimi mali difficultates illi fortasse non sentiant,
quos contra fastidia ceterosque contemptus explicat felici- 25
tas magna perdendi. felix profecto, qui modo facultates in 9.1
lupanari effudit; tu perdis animum. ille fastum opibus ex-
orat, tu lacrimis rogas, pallore blandiris, et, quod ad pessi-
mum spectat eventum, miserabilis sis oportet, ut amator
esse videaris. finge te nullum huius adfectus sentire crucia- 5
tum; sed amare te, pauper, saltem non pudet? homo, cui
non vacaret agere longa languoris, aegrumque non deceret
totarum noctium quies, excusari non possis, si tantum per-
dideris dies. cuius census ex manibus, ex laboribus substan-
tia, quem cotidie poscit ultro rationem in dies <cibus> di- 10
mensus, amentiam pateris: †adversus felicium oscula tan-
tum amplexusque meditaris, et, unde tibi calamitatis huius
non potest nec venia contingere, de voluptate miser es.
expectandum videlicet, quando te famis, inopia castiget?
sed inter ista coepisti; quid iam facere potest ratio, consi- 15
lium? odio sanandus est, quem non explicat, quod pauper
adamavit. nun<c> tamen intellegere possumus te non sola
fuisse paupertate miserum; non opes tantum tibi, non facul-
tates defuerunt: non erant, quantum video, propinqui, non
amici. alioquin illi te potius nostra potione sanassent, vel, si 20
ignorassent huius graminis vires, vinculis nexibusque tenu-
issent. quid? blandis adfatibus inpotentissimum eludis ad-
fectum? datum est remedium dolori, qui saepe egit in la-
queos, in praecipitia compulit, qui cruciatus laborantis ani-
mae vulneribus emisit. quantum amori in homine liceat, illi 25
magis sciunt, qui <non> amantur.
  Iunge nunc cum fortuna tua condicionem mulieris ada- 10.1
matae. incideras quidem, miser, in puellam minime super-
bam minimeque difficilem; quaestum tamen non possumus
circumire meretricis. quam multa pro illis exigit sexus,
aetas! poscit semper necessitas, petit corporum cultus, po- 5
scit tristissima stationis inpatientia. totos infelix dies lupana-
rium foribus inpendes, ut quando prostituta pauperi vacet,
et contentione numerantium dilatus, exclusus otium mere-
tricis expectas. negatur tibi complexus: indignatione perse-
queris; contingit vero: felicitate corrumperis. spem gaudia 10
parant, adversa contentionem; ex utraque fortuna desideria
coalescunt. nobis crede, qui vidimus: quis tibi, <i>uveni<s>,
fuit corporis habitus, quis pallor, quam miserabilis, quam
pudenda tristitia! quotiens tu venenum bibere voluisti!
  Non est igitur, iuvenis, quod tibi queraris illam mitissi- 15
mam partem humanae mentis ablatam; non caritatem, sed
inpatientiam, non voluptatem, sed tormenta, non amorem,
sed quod adamaveras, perdidisti. amoris, si sapientiae se-
quamur auctores, antiquissimum numen, et cui se naturae
debet aeternitas, sed ille mitis et serius, honestis cupiditati- 20
bus et viribus sacrae caritatis exultans, ut qui cuncta priscae
noctis operta caligine diduxerit primum, deinde miscuerit.
hic vero, cui perditis visceribus adhaeremus inquieti, lasci-
vientis adhuc aetatis instinctu tumultuosus ac petulans, te-
lis, funereis facibus armatus. praestat igitur ille mortalibus 11.1
liberos ac duratura coniugia pietate, hic incesta, libidines,
adulteria, meretrices. referam nunc fabulosas inmodici fu-
roris prodigiosasque novitates, conceptum nescientibus
oculis ignoti hominis affectum, formam suis in se luminibus 5
ardentem, virgines patrum senectute flagrantes, mortalium
ferarumque coitus usque in monstruosa fecunditatis onera
perlatos? ex omnibus tamen, quae nobis patientibus extor-
quet affectus, hoc saevissimum patimur, quod nemo vult in
amore sanari. 10
  'Ego tamen,' inquit, 'amare mallem.' hoc est ergo, prop-
ter quod opus odio fuit. nihil agebant castigationes et pre-
ces consilia perdebant. odio debet amator explicari, quem
sanat adamata. interrogare te hoc loco libet: numquid accu-
sare posses, si, quod fecit medicamento puella, fecisset 15
animo? licuit te reposcere, quantum numerare non poteras,
fastidire, contemnere. iam indignaris, quod te maluit reme-
dio quam dolore sanari? mulier, cui ad dimittendum amo-
rem sufficiebat, ut odisset, ipsa pro te commenta est, ut
illam tu potius odisses. finge te tamen aliqua remedii tui 20
sentire tormenta; adrogantissime miserorum, tu autem spe-
rabas ardoris inmodici felicem statim sanitatem? quid, si
queratur aeger abstinentiae dolore sanatus? excussa sunt
plerumque languentium vitia verberibus, redempta debili-
tate vit[i]a, ignibus, vulneribus interdum profutura grassata 25
sunt, et quae fuissent mala sanitatis, in gratiam remediorum
de maioris periculi comparatione redierunt. vix mehercule 12.1
contingere potest, ut hilares ab hac inpatientia laetique dis-
cedant, quos pudor, quos satietas, quos paenitentiae ratio
dimittit, nec sine aliquo morsu resilitur a malis, quae volup-
tate tenuerunt. †iterum materia amoris est desinere nec 5
queri. opus fuit pari diversitate, viribus, quantis adamasti,
ut resipisceres, neque frequenter in media sanitate subsiste-
res. quale tibi remedium debuerit adhiberi, vel ex hodierno
senti, iuvenis, adfectu: pro homine, qui post odium queri-
tur, quod non amet, parum fuit, si amare desineret. audi, 10
igitur, ingratissime, quatenus ad publicas aures secreta ve-
stra proferre voluisti. 'dedi. quid enim,' inquit, 'facerem,
quae remedia tam multa perdideram? ferre misera non pot-
eram, quod te iam coeperunt omnes ridere meretrices.' re-
pete agedum illarum conloquia noctium, quibus te frequen- 15
ter alterius et fortasse divitis amatoris iniuria receptum in-
ter oscula amplexusque monui: 'quid, miser, cum fortuna,
quid cum mea condicione rixaris? parce necessitatibus
meis, duo pauperes sumus.' sed et tu quotiens in sinus meos
lacrimis fletuque resolutus exclamasti: 'sentio furorem, sed 20
imperare oculis, sed animum regere non possum! quam li-
benter te, mulier, odissem!'
  Non est igitur, ingratissime mortalium, quod beneficium
nostrum nomine potionis infames. remedium bibisti, sed 13.1
illud odium tuum est. quid? quod furis, conviciaris, excla-
mas, non est haustus illius adfectus; et am<at>or talis fuisti.
aliud sunt, aliud illi, quos in voluptates superfluentium fa-
cultatium mittit secura felicitas. inprobius pauperes amant. 5
sic tumultuabaris admissus, sic moras, sic inpedimenta ferre
non poteras. maledicebas populo, conviciabaris intrantibus.
cuius umquam felicius commutata fortuna est, si tunc om-
nes oderas, nunc unam, pauper, odisti? quin potius, iuvenis,
admittis consilii rationem? quid agis, infelix, cur redditam 10
modo sanitatem rigore nimiae contentionis exasperas?
praedico, testor, consumis odium; nondum totam mentem
vis perfusa possedit, adhuc circa te duo maximi rixantur
adfectus. adiuva potius, adiuva potionem. contradic age-
dum quicquid est illud, quod tumultuatur, exaestuat, to- 15
tumque sanitas componat hominem. tunc te sciemus amare
desisse, cum desieris odisse.
  Et innocentiam quidem puellae satis, ut spero, defendi- 14.1
mus; magnitudo periculi †vocet† preces. consurge agedum,
miserrima feminarum, reliquam defensionis tuae partem
tuere lacrimis. accusator, quid speras, quid expectas? ad
genua tua non mittimus eam. toto licet infelicem terrore 5
convenias, non exosculabitur manus; mortem, suprema de-
nunties, te non rogabit. frustra tibi aliquid de periculo no-
stra metuque promittis, nescit puella, non habet odii reme-
dium. sane tamen viribus potionis effectum sit, ut accusave-
ris innocentem; sufficit ultioni vidisse pallentem, satis est 10
audisse gemitus. memineris hanc esse, quam tu non, iuve-
nis, odisti. quid ais? etiamne perferes illud pronuntiationis
anceps, illud humanae salutis incertum? numerabis ergo
sententias, et, si damnaveris, exultabis, nefande, gaudebis?
puto, non adamasti. an et sequeris, dum carnifex trahit, 15
intereris, dum hos oculos occisura contingit manus, dum
haec amplexibus tuis nota cervix ad supremos nudatur ic-
tus? non exilies, non pectus oppones, non fidem hominum
deorumque clamabis? aspicies percussam imper<turbatus
super> palpitantia membra consistens? potes hoc videre, 20
potes hoc ferre? sanatus es.
  Quodsi quid tristius iudicii huius attulerit eventus, di †ri-
pite pereuntium beneficiorum semper ultores, di, quos iste
crudelis in amplexibus puellae frequenter maerore, lacrimis
aut finem amoris rogavit aut mortem, date nobis iustam de 25
ingrato iuvene vindictam. non inprecamur debilitates, nau-
fragia, morbos: pauper sit et amet quamcumque meretri-
cem et amare non desinat!