Amici vades
Duo amici, ex quibus uni mater erat, peregre profecti ad 16.pr.1
tyrannum appliciti sunt. mater cognito, quod filius habere-
tur a tyranno, flendo oculos amisit. oblata est a iuvenibus
tyranno condicio, ut dimitteret alterum ad visendam ma-
trem ad diem praestitutam reversurum, ita ut, nisi occurris- 5
set ad diem, de eo, qui restiterat, poena sumeretur. et iu-
reiurando adstrictus est. venit iuvenis in civitatem; mater
detinet ex lege, qua parentes in calamitate deserere non
licebat.
Etsi, sanctissimi viri, olim omnes videor humanorum pec- 1.1
torum adfectus in solam amicitiam contulisse, et patior invi-
diam hominis, qui sibi non reliquerit, ut amaret et matrem,
quotiens tamen universam pietatis meae conscientiam intu-
eor, in qua minimum est, quod videor bonus amicus, non 5
possum non hanc primam electionis nostrae conplorare for-
tunam, quod mihi necesse est aut amicum relinquere aut
matrem. facinus, severissimi viri, facinus fit inpatientissimis
adfectibus meis, quod succurri non potest duobus. excedit
omnem querelae meae complorationem, quod me tam di- 10
versis meorum conatibus adversa conveniunt, ut videar eli-
gere. quid non darem miser pro luce matris, qui, ut illam
viderem, amicum dedi! fidem vestram, iudices, ne inter ma-
ximas necessitates pereat usus hominis, qui paratus est duo-
bus inpendi! iam hic est tota ratio clementiae, ne ibi me 15
detineatis, ubi non prosum. nec dissimulo, sanctissimi viri,
perferre me cum maxime tam incredibilis exempli fidem, ut
non immerito possim videri cum matre colludere. ego vi-
deor excogitasse istum colorem, et hoc, quod detineor, ami-
citiae vocatur infirmitas. miseremini, iudices, temptate me 20
et dimittite. an voluerim reverti, scire non potestis, nisi re-
vertor.
  Illud, sanctissimi iudices, illud adfectus meos torquet ac 2.1
lacerat, quod sim ingenti expectatione deceptus: spera-
veram futurum, ut hoc loco rem magnam faceret et mater.
paraveram apud tyrannum hanc iactationem, ut me crede-
ret remissum, et genus ostentationis adamaveram, ut mira- 5
rentur homines fidem etiam in orbitate. quo vultis hoc
animo feram, quod, etiam ut revertar, amico meo mater
inposuit? et quantum ad hanc pertinet, maximum iuvenem
decepit, illum, qui meos crediderit adfectus. non possum,
iudices, litis huius dissimulare facinus: innocentius fuerat, 10
ut ego nollem reverti.
  Viderint, sanctissimi viri, . . . sed receptas nominum per-
suasiones velut aliquam servitutem caritatis attendunt. me
si quis interroget, nullos affectus tantum nasci puto, et si
quis omnia vera ratione respiciat, quicquid liberos, <paren- 15
tes,> fratres, propinquos invicem tenet, amicitia est. homi-
nes igitur, quos cum maxime incredibilium rerum loquitur
invidia, sumus sine dubio non eiusdem pars animae, non
eiusdem pondus uteri; sed quanto minus in causis, tanto
plus in affectu est. admirabilior caritas, in quam coimus 20
viribus nostris. non pudet, iudices, hanc fateri persuasio-
nem: minus debetur homini, qui aliquem ideo tantum amat,
quia necesse est. ita est, iudices, ita est: a primis statim
aetatibus in eandem coire vitam habet aliquem fraternitatis
affectum. 25
  Sic effectum est, ut nos statim fama committeret, et tali
certamine coimus, ut, si quid accidisset, uni deberet alter[i]
exemplum. inde est, quod et pariter †reverti† contempsi-
mus, et, quasi facilius esset †inter fides† placuit sub incerta
pelagi cohaerere. nec tamen vanitate, nec discursu putetis 3.1
extractos; magnas et inexplicabilis navigandi fuisse causas
vel hinc potestis aestimare, quod nos non detinuit haec
mater.
  Utrumne igitur, iudices, sumere de nobis etiam nunc vo- 5
luit experimentum ipsa amicitia, et parum fortuna credit
hominibus adhuc tantum feliciter amantibus, an haec est
magnae semper opinionis invidia, nec ulli umquam tam
plena confessione laudantur, ut illos non ipsa quoque . . .
†ad† litoribus appulsi sumus. homines, quorum omnis ca- 10
sus fama custodiebat, †consumimus† terrore, qui parenti-
bus statim caecitas est. hinc illud evenit, quod <non> sumus
pariter alligati: sic magis adversus solutum carcer inventus
est. pudet, iudices, fateri: iam in hoc victus, iam inferior
recessi; ex duobus magis amatur, quem tyrannus paratus est 15
alligare.
  Quantum tibi, amice, debeo! non potuit nos dividere nisi
mater. ubi primum caecitas nuntiata est, tuus hic affectus
fuit, quod hoc credidit tyrannus. quid ille non fecit! ut rex
desideravit vicarium corpus, amplexus est catenas; sponderi 20
sibi voluit hominem rediturum per maria, per matrem; re-
promisit de incertis tamquam de animo suo. quis hominum
pro se tam multa fecisset? praestitit, inquam, amicus, prae-
stitit rem, quam videbatur ideo tyrannus indulsisse, ne fie-
ret, et hominem, qui in rebus humanis hunc esse nolebat 25
affectum, decipimus, dum temptamur.
  Ego non invenio, cur horreat mater arcem, quid sibi velit 4.1
quasi destinatas operire cervices. non odit me tyrannus,
cuius non interest, an alium occidat. miserere, mater, si quis
est magnorum meritorum pudor, querere, quod unum de-
cet, impatientius ex <d>uobus amari semper absentem. cui 5
tu fortunae, quibus necessitatibus inicis manum! me ad
amicum meum admitterent alterius catenae tyranni, nunc
mihi portas aperiret, subsidio navigium pirata praestaret. si
mehercules ante morerer, ire deberes, mater, ad diem. mi-
sera, non intellegis, quanto te magis [plus] obligaverit ami- 10
cus? plus debes homini, qui me tibi remisit, ex quo pati non
potes, ut revertar.
  Libet mehercules, iudices, libet misereri hominum, qui
me laudant revertentem. amicus mihi credidit, ut redirem.
ita nunc ego facio rem magnam, ego sum ille bonus amicus, 15
ille mirabilis, ille narrandus? si qua dicentis fides est, faci-
nus mihi videtur, quod scio me non esse periturum.
  Sentit, iudices, et ipsa mater rem se facere turpissimam,
si necessitate detinear; itaque mulier, quae adhuc de affectu
cuncta fecerat, ad legem subito convertitur. pessima, iudi- 20
ces, causa matris est, in qua plurimum lex potest. liberi
parentes in calamitate ne deserant; facinus est, iudi- 5.1
ces, hoc dici homini reverso. ita nunc ego contemno ma-
trem, ego despicio caecitatis obsequia, homo qui omnium
calamitatium mearum ambitum in hoc consumpsi, ut redi-
rem, qui inter supremas sollicitudines non pro me rogavi? 5
mihi quisquam contumacium supplicia liberorum, mihi neg-
lectae pietatis minatur invidiam? bone Iuppiter, quanti mihi
constitit, ut malus filius viderer! inputem tibi necesse est,
mater, quod meum amicum propter te reliqui, ad quem
facinus est non reverti. 10
  Nondum, iudices, necessitates meas, nondum amici me-
rita refero; interim contendo tunc esse tantum legis huius
usum, cum in calamitate soli sunt parentes. magnam partem
mortalium fortuna dimisit a legibus, nec ulla iura tam tristia
sunt, ut ea in adversis patiantur homines. ego, cum me 15
necessitas rapit, sic †habeo queri† quasi relinquar. excusa-
tae sunt parentibus liberorum calamitates, et si quem lex
ista deprehenderit in alterius fatum, transeat necesse est
tamquam orbitatem. quid enim, si me detinente matre pa-
ter a latere revocaret? et si bella militem poscerent, si lega- 20
tum patria dimitteret, vel, uti ad propriam descendam ne-
cessitatis meae conplorationem, si me damnatum poena
constringeret, videlicet effringeres carcerem, mater, inice-
res carnifici manum et perituri filii iugulum auctoritate iuris
operires? 25
  Dii deaeque, quam longe est lex, quae retinet hominem, 6.1
qui poenae non venit! nescis, quantum intellego, mater,
quantam invidiam debeant facere liberis parentes, a quibus
relinquuntur. mater, quae se deseri queritur, illud excla-
met: 'filium meum civitas peregrina sollicitat; ut amoenos 5
nescio cuius recessus orbis petat, debilitati meae subtrahit
umeros.' 'iuvenis meus abducitur amore meretricis, et ab
officiis caecitatis vitiis abstrahitur oculorum.' eiusmodi ge-
mitu filium necesse est persequaris, ut, quod detineor, obi-
ter et poena sit. non facit ista lex ad liberos, qui misericor- 10
dia detinentur. ut turpe sit, quod recedo, in eo tantum est,
ad quem revertor, et ut facinus sit relicta mater, non faciunt
nisi causae relinquendi. homo, qui ad tyrannum revertor, si
malo animo relinquo matrem, dignus sum, qui detinear.
non est itaque, quod subinde nominis vestri beneficia, ma- 15
ter, opponas, non est, quod vilitati tuae fieri putes, si credi-
mus esse in rebus humanis et alterum affectum. amicitia est,
quam mihi videtur natura excogitasse, ut coire invicem pos-
sit totum hominum genus, quae ideo nondum circa se tenet
omnes admirationes, quia tota non contigit, quae tamen 20
pervenerat ad incredibilium fidem, nisi illa vos inpediretis;
amicitia, plurium corporum unus animus, vicariae manus,
fortior quam matris affectus.
  Rogo, quid refert, quid vocetur ille, qui sic amat? quid 7.1
interest, ex quibus magna merita descendant? vultis scire,
quid de hoc affectu sentiat mater? et amicum meum putat
malle, ne revertar.
  Finge me <se>positis paulisper meritis, quibus obligatus 5
sum, hoc tantum dicere: 'amicus alligatus est.' ire volo, ma-
ter, ut redeat, ut consoler, ut †dominum regem, ut, si tyran-
nus exegerit, vicarium corpus opponam. quid detines, quid
moraris? hoc est tempus, propter quod coimus. nescias, an
diligat, cuius non habet experimenta nisi sola felicitas, et, si 10
vitae praestes omnia secunda, amicus otiosa res est. dic-
turum me putas: 'hoc expectat alligatus'? expectat totum
immo genus hominum, et nos in hanc fidem persuasiones
receperunt, ut, si hoc faciam, nemo miretur. vis scire, ma-
ter, quem affectum, quam reverentiam in calamitatibus 15
amico praestare debeamus? nullam legem timuit, ne relin-
queretur.
  Differo interim causam amicitiae; agere paulisper om-
nium libet. et tyrannus mihi credidit; volo reverti. nulli um-
quam, mater, plus commisit fides, neminem magis obliga- 20
verunt expectationes. credidit mihi homo, cui res favorabi-
lis contingit, si decipitur, qui sibi excogitasse contra omnes
amicos videtur, ut illi inponeremus. non est, quod mihi
supplicia, quod omnem mortis apparatum, mater, opponas;
facinus est id tantum hominibus bene credere, quod expe- 25
dit, et actum est de rebus humanis, si sola servatur utili-
tatium fides. infinitum est, quantum mihi crediderit tyran-
nus, si me occiderit reversum.
  Intellegit, iudices, et ipsa mater, quantae reverentiae lo- 8.1
cum amicus optineat, quae incipit contendere adfectu. nisi
fallor igitur, cum ego sim materia litis, hoc primum aesti-
mare debetis, ut<er> in mea calamitate plus fecerit. ante om-
nia permitte mihi de hoc adfectus tui genere, mater, queri. 5
quid tibi tam rabido, tam praecipiti dolore voluisti, quid
adversis tuis praestare faciem et in oculos tuos accipere
nuntium? non reliquisti tibi, ut redimeres. sine dubio adie-
cisti ad matris adfectus; oculos in media orbitate fudisti; sed
illud non laxat catenas, non explicat corpus. quid mihi 10
prodest iste, qui se citra filium consumpsit, adfectus? plus
fecisset mater, quae isset ad tyrannum. alligatus sum; tu
nunc sic flebis, tamquam solvar in lectulo, tamquam in tuis
manibus expirem? in quibusdam calamitatibus desperatio
non est summus affectus, et quisquis orbitatem statim cre- 15
dit, festinat ad inpatientiae securitatem. dissimules licet,
mater tantae pro me inpatientiae, tam incredibilis adfectus:
amicus rem difficiliorem fecit, quod servavit oculos suos, ut
alligaretur. dii deaeque, quantum ille praestitit <mihi>, qui
[mihi] [in]vidit poenam meam nec recessit! ille, ille terribi- 20
lem carcerem facit, qui inde procedit. iam non corporis
nexus haerebat, nec aliud quam resederant pondere cate-
nae; consumpti longo squalore vultus, concretae noctibus
diebusque super ora lacrimae.
  Miseremini, iudices, ne perdat auctoritatem meritum, 9.1
quod ultra expectationem est. ponite sub oculos alligatos,
quorum alterum amicus redemerit, alterum mater: rogo,
uter plus fecerit? bone Iuppiter, quam avide, quam fortiter
vincla nostra tractavit! quibus ille precibus exegit, ut sibi 5
crederetur! 'accipe,' inquit, 'has manus, haec membra, si
fieri potest, ut amicum matri remittamus. in totum explebo,
si videtur, vicaria poena locum recedentis, vel, si vis utique
tibi dimissa membra restitui, spondeo quemcumque iusseris
aperto iugulo diem.' fidem deorum hominumque, quid non 10
factum est, ut amicum meum paeniteret? ingestum est mi-
sero illud carceris tenebrarumque secretum, gravioribus
vinculis opus esse carnifex dixit ad bonum amicum. acce-
dere ad illud cubile iussi sunt homines nocentes, et subinde
dictum est: 'vide tamen, amice, si tanti est.' una vox, unus 15
miseri gemitus: 'urite, lacerate, distrahite, ille tamen rever-
tetur.'
  Miserere, mater, magna res agitur. amicum meum reliqui
contendentem cum tyranno. excuso me vobis, humani ge-
neris adfectus, et tibi ante omnia, mater, excuso, quod hoc 20
fieri passus sum. ulla ergo in rebus humanis necessitas tanti
fuit, ut illum amicum meum in carcerem ipse deducerem, ut
squalorem meum, meas catenas in membra festinantis
exuerem, ut tam abrupti commeatus diem contra tot incerta
promitterem? testor te, misera conscientia, et si quod nos in 25
illa necessitate numen aspexit, quantum simus rixati circa
catenas, quam omnia fecerim, ut ille potius veniret ad ma-
trem. fateor, iudices, unius cogitationis pudore victus sum, 10.1
quod tam magni beneficii difficultatem ab amico non acci-
pere adfectus videbatur hominis, qui non credidisset.
  Miserere, mater, ne me solutum putes; amicum alligavi.
hae sunt catenae, quae ligant membra, quae per maria, per 5
infinita terrarum spatia restringunt. sic non potest carcer
effringi. invideo tyranno: scit alligare amicos, scit tenere
dimissum. iterum ac subinde proclamem necesse est: ego
amicum meum alligavi, et, ut te viderem, poenam meam
altero homine implevi. scio, quo hoc amicus praestiterit 10
animo, sed ego rem feci hominis non reversuri. interrogo
hoc loco inpatientiam tuam, mater, interrogo: quid faceres,
si nos ad te videndam deduxissent alligatos aliqui satellites,
si barbarus aliqui? fruereris osculis, fruereris amplexibus.
non est, quod te ista tamquam levior, tamquam expeditior 15
condicio decipiat. quid putas esse, quod me dimisit solutum
ire, quo vellem? crudelis artifex non reliquit nobis, ut inpo-
neremus.
  Supervacuo igitur hoc vos in matris causa movet, quod 11.1
caeca est. hoc, quod nobis invidiam facit vulneribus ocu-
lorum, nolite detinendi putare causas; idem videns faceret,
nec plus est, quod non potest caecitas ferre, quam mater. ut
aliqua filio carere non possit, non umquam calamitas facit. 5
quod si, iudices, in persona mea nec adfectu nec meritis
inferior est amicus, quid aliud iustitia vestra debet atten-
dere quam uter plus patiatur? iam satiavit dolorem mater,
egessit aestus, effudit impetum; iam non desiderant oculi,
cum cadunt. adice, quod hanc qualemcumque fortunam in- 10
ter amicos tenet, inter propinquos; habet omnia ministeria
sua debilitas, suas comparationes. vis scire, quanto intole-
rabilius sit, quod patitur amicus? excaecavit te, quod ego sic
tenebar. accipere cibos, quos carnifex, quos tortor †appen-
debat . . . 15
*