Deliberat Cicero an Antonium deprecetur. 6.pr.1
  Q. HATERI Sciant posteri potuisse Antonio 1.1
servire rem publicam, non potuisse Ciceronem.
Laudandus erit tibi Antonius; in hac causa etiam
Ciceronem verba deficient. Crede mihi, cum dili-
genter te custodieris, faciet tamen Antonius quod 5
Cicero tacere non possit. Si intellegis, Cicero, non
dicit 'roga ut vivas,' sed 'roga ut servias.' Quem-
admodum autem hunc senatum intrare poteris,
exhaustum crudeliter, repletum turpiter? Intrare
autem tu senatum voles in quo non Cn. Pompeium 10
visurus <es>, non M. Catonem, non Lucullos, non
Hortensium, non Lentulum atque Marcellum, non
<tuos>, tuos, inquam, consules Hirtium ac Pansam?
Cicero, quid in alieno saeculo tibi? iam nostra peracta
sunt. M. Cato, solus maximum vivendi moriendique 2.1
exemplum, mori maluit quam rogare—nec erat
Antonium rogaturus—et illas usque ad ultimum
diem puras a civili sanguine manus in pectus sacer-
rimum armavit. Scipio, cum gladium <in> pectus 5
abdidisset, quaerentibus qui in navem transierant
militibus imperatorem 'imperator' inquit 'bene
se habet.' Victus vocem victoris emisit. 'Vetat'
inquis '<me> Milo rogare iudices'; i nunc et
Antonium roga. 10
  PORCI LATRONIS Ergo loquitur umquam Cicero 3.1
ut non timeat Antonius, loquitur umquam Antonius
ut Cicero timeat? Civilis sanguinis Sullana sitis
in civitatem redit, et ad triumviralem hastam pro
vectigalibus civium Romanorum mortes locantur; 5
unius tabellae albo Pharsalica ac Mundensis Mutinen-
sisque ruina vincitur, consularia capita auro repen-
duntur: tuis verbis, Cicero, utendum est: 'o
tempora, o mores!' Videbis ardentes crudelitate
simul ac superbia oculos; videbis illum non hominis 10
sed belli civilis vultum; videbis illas fauces per quas
bona Cn. Pompei transierunt, illa latera, illam totius
corporis gladiatoriam firmitatem; videbis illum pro
tribunali locum quem modo magister equitum, cui
ructare turpe erat, vomitu foedaverat: supplex acca- 15
dens genibus deprecaberis? Eo ore cui se debet
salus publica humilia in adulationem verba sum-
mittes? Pudeat; Verres quoque proscriptus fortius
perit.
  CLAUDI MARCELLI AESERNINI Occurrat tibi Cato 4.1
tuus, cuius a te laudata mors est; quicquam ergo
tanti putas ut vitam Antonio debeas?
  CESTI PII Si ad desiderium populi respicis, Cicero,
quandoque perieris parum vixisti; si ad res gestas, 5
satis vixisti; si ad iniurias Fortunae et praesentem rei
publicae statum, nimium diu vixisti; si ad memoriam
operum tuorum, semper victurus es.
  POMPEI SILONIS Scias licet tibi non expedire
vivere si Antonius permittit ut vivas. Tacebis ergo 10
proscribente Antonio et rem publicam laniante, et
ne gemitus quidem tuus liber erit? Malo populus
Romanus mortuum Ciceronem quam vivum desideret.
  TRIARI 'Quae Charybdis est tam vorax? Cha- 5.1
rybdim dixi, quae, si fuit, animal unum fuit? Vix
me dius fidius Oceanus tot res tamque diversas uno
tempore absorbere potuisset.' Huic tu saevienti
putas Ciceronem posse subduci? 5
  ARELLI FUSCI patris Ab armis ad arma discur-
ritur; foris victores domi trucidamur, domi nostro
sanguini intestinus hostis incubat; quis non hoc po-
puli Romani statu Ciceronem ut vivat cogi putat?
Rogabis, Cicero, turpiter Antonium, <rogabis> 10
frustra. Non te ignobilis tumulus abscondet; <nec>
idem virtutis tuae qui <vitae> finis est. Immortalis
humanorum operum custos memoria, qua magnis
viris vita perpetua est, in omnia te saecula sacratum
dabit; nihil aliud intercidet quam corpus fragilitatis 6.1
caducae, morbis obnoxium, casibus expositum,
proscriptionibus obiectum; animus vero divina
origine haustus, cui nec senectus ulla nec mors,
onerosi corporis vinculis exsolutus ad sedes suas et 5
cognata sidera recurret. Et tamen, si ad aetatem
annorumque numquam observatum viris fortibus
numerum respicimus, sexaginta supergressus es,
nec potes non videri nimis vixisse qui moreris rei
publicae superstes. Vidimus furentia toto orbe 10
civilia arma, et post Italicas Pharsaliasque acies
Romanum sanguinem hausit Aegyptus. Quid in-
dignamur in Ciceronem Antonio licere quod in
Pompeium Alexandrino licuit spadoni? Sic occi-
duntur qui ad indignos confugiunt. 15
  CORNELI HISPANI Proscriptus est ille qui tuam 7.1
sententiam secutus est. Tota tabula tuae morti
proluditur. Alter fratrem proscribi, alter avunculum
patitur: quid habes spei? Ut Cicero periret, tot
parricidia facta sunt. Repete agedum tot patro- 5
cinia, tot clientelas, et maximum beneficiorum tuo-
rum, <consulatum> ipsum: iam intelleges Ciceronem
in mortem cogi posse, in preces non posse.
  ARGENTARI Explicantur triumviralis regni deli-
cata convivia, et popina tributo gentium instruitur; 10
ipse vino et somno marcidus deficientes oculos ad
capita proscriptorum levat. Iam ad ista non satis
est dicere: 'hominem nequam!'
  {⁴¹Divisio.}⁴¹ Latro sic hanc divisit suasoriam: etiamsi 8.1
impetrare vitam ab Antonio potes, non est tanti
rogare; deinde: impetrare non potes. In priore
illa parte posuit turpe esse cuilibet Romano, nedum
Ciceroni, vitam rogare; hoc loco hominum qui ultro 5
mortem adprehendissent exempla posuit. Deinde:
vilis [illis] vita futura <est> et morte gravior
detracta libertate. Hic omnem acerbitatem ser-
vitutis futurae descripsit. Deinde: non futurum
fidei impetratae beneficium. Hic cum dixisset: 10
'aliquid erit quod Antonium offendat, aut factum
tuum aut dictum aut silentium aut vultus,' adiecit
sententiam: †aut erit† placiturus es.
  Albucius aliter divisit; primam partem fecit: 9.1
moriendum esse Ciceroni, etiamsi nemo proscriberet
eum. Hic insectatio temporum fuit. Deinde: mo-
riendum esse illi sua sponte, quom moriendum esset
etiamsi mori noluisset; graves odiorum causas esse; 5
maximam causam proscriptionis ipsum esse Cicero-
nem. Et solus ex declamatoribus temptavit dicere
non unum illi esse Antonium infestum. Hoc loco
dixit illam sententiam: 'si cui ex triumviris non es
invisus, gravis es,' et illam sententiam, quae valde 10
excepta est: 'roga, Cicero, exora unum, ut tribus
servias.'
  Cestius sic divisit: mori tibi utile est, honestum 10.1
est, necesse est, ut liber et inlibatae dignitatis con-
summes vitam. Hic illam sententiam dixit audacem:
ut numereris cum Catone, qui servire <ne> Antonio
quidem nondum domino potuit. Marcellus hunc 5
sensum de Catone melius: usque eone omnia cum
fortuna populi Romani conversa sunt ut aliquis delib-
eret utrum satius sit vivere cum Antonio an mori
cum Catone?
  Sed ad divisionem Cesti revertamur. Dixit utile 10
esse ne etiam cruciatus corporis pateretur: non
simplici illum modo periturum si in Antonii manus
incidisset. In hac parte cum descripsisset contumelias
insultantium Ciceroni et verbera et tormenta, dixit
illam multum laudatam sententiam: tu mehercules, 15
Cicero, cum veneris ad Antonium, mortem rogabis.
  Varius Geminus sic divisit: hortarer te, si nunc 11.1
alterutrum utique faciendum esset, aut moriendum
aut rogandum, ut morereris potius quam rogares;
et omnia conplexus est quae a ceteris dicta erant;
sed addidit et tertium; adhortatus est illum ad 5
fugam: illic esse M. Brutum, illic C. Cassium,
illic Sex. Pompeium. Et adiecit illam sententiam
quam Cassius Severus unice mirabatur: quid de-
ficimus? et res publica suos triumviros habet.
Deinde etiam quas petere posset regiones percu- 10
currit: Siciliam dixit vindicatam esse ab illo, Cili-
ciam a proconsule egregie administratam, familiares
studiis eius et Achaiam et Asiam, Deiotari regnum
obligatum beneficiis, Aegyptum et habere beneficii
memoriam et agere perfidiae paenitentiam. Sed 15
maxime illum in Asiam et in Macedoniam hortatus
est in Cassi et in Bruti castra. Itaque Cassius
Severus aiebat alios declamasse, Varium Geminum
vivum consilium dedisse.
  Alteram partem pauci declamaverunt. Nemo 12.1
<paene> ausus est Ciceronem ad deprecandum An-
tonium hortari; bene de Ciceronis animo iudica-
verunt. Geminus Varius declamavit alteram quo-
que partem et ait: Spero me Ciceroni meo persua- 5
surum ut velit vivere. Quod grandia loquitur et
dicit: 'mors nec immatura consulari nec misera
sapienti,' non movet me: idiotam gerit; ego
belle mores hominis novi: faciet, rogabit. Nam quod
ad servitutem pertinet, non recusabit; iam collum 10
tritum habet; et Pompeius illum et Caesar sube-
gerunt: veteranum mancipium videtis. Et com-
plura alia dixit scurrilia, ut illi mos erat.
  Divisit sic ut diceret non turpiter rogaturum, non 13.1
frustra rogaturum. In priore parte illud posuit, non
esse turpe civem victorem rogari a victo. Hic quam
multi rogassent C. Caesarem, hic et Ligarium.
Deinde: ne iniquum quidem esse Ciceronem satis 5
facere, qui prior illum proscripsisset, qui hostem iudi-
casset: a reo semper nasci satisfactionem; audacter
rogaret. Deinde: non pro vita illum, sed pro re
publica rogaturum: satis illum sibi vixisse, rei pub-
licae parum. In sequenti parte dixit exorari solere 10
inimicos: ipsum exoratum [a] Vatinio [Gaio quoque
Verri] adfuisse. Facilius exorari Antonium posse,
qui cum tertio esset, ne quis <e> tribus hanc tam
speciosam clementiae occasionem praeriperet. For-
tasse ei irasci Antonium, qui ne tanti quidem illum 15
putasset quem rogaret. Fuga quam periculosa 14.1
esset cum descripsisset, adiecit quocumque per-
venisset serviendum illi esse: ferendam esse aut
Cassii violentiam aut Bruti superbiam aut Pompei
stultitiam. 5
  Quoniam in hanc suasoriam incidimus, non alienum
puto indicare quomodo quisque se ex historicis
adversus memoriam Ciceronis gesserit. Nam, quin
Cicero nec tam timidus fuerit ut rogaret Antonium
nec tam stultus ut exorari posse eum speraret nemo 10
dubitat, excepto Asinio Pollione, qui infestissimus
famae Ciceronis permansit. Et is etiam occasionem
scholasticis alterius suasoriae dedit; solent enim
scholastici declamitare: deliberat Cicero an salutem
promittente Antonio orationes suas comburat. Haec 15
inepte ficta cuilibet videri potest. Pollio vult illam 15.1
veram videri; ita enim dixit in ea oratione quam pro
Lamia edidit. ASINI POLLIONIS Itaque numquam
per Ciceronem mora fuit quin eiuraret suas [esse]
quas cupidissime effuderat orationes in Antonium; 5
multiplicesque numero et accuratius scriptas illis
contrarias edere ac vel ipse palam pro contione reci-
tare pollicebatur; adieceratque his alia sordi-
diora multo, ut [tibi] facile liqueret hoc totum adeo
falsum esse ut ne ipse quidem Pollio in historiis suis 10
ponere ausus sit. Huic certe actioni eius pro Lamia
qui interfuerunt, negant eum haec dixisse—nec
enim mentiri sub triumvirorum conscientia sustine-
bat—sed postea conposuisse.
  Nolo autem vos, iuvenes mei, contristari quod a 16.1
declamatoribus ad historicos transeo: satis faciam
vobis. Sed fortasse efficiam ut his sententiis lectis
solidis et verum habentibus <robur a scholasticis>
recedatis; et, quia hoc [si tam] recta via consequi 5
non potero, decipere vos cogar, velut salutarem
daturus pueris potionem. Sumite pocula.
  T. Livius adeo retractationis consilium habuisse
Ciceronem non dicit ut neget tempus habuisse; ita
enim ait. T. LIVI M. Cicero sub adventum trium- 17.1
virorum urbe cesserat, pro certo habens, id quod erat,
non magis Antonio eripi se quam Caesari Cassium
et Brutum posse; primo in Tusculanum fugerat,
inde transversis itineribus in Formianum ut ab Caieta 5
navem conscensurus proficiscitur. Unde aliquotiens
in altum provectum cum modo venti adversi ret-
tulissent, modo ipse iactationem navis caeco volvente
fluctu pati non posset, taedium tandem eum et fugae
et vitae cepit, regressusque ad superiorem villam, 10
quae paulo plus mille passibus a mari abest, 'moriar'
inquit 'in patria saepe servata.' Satis constat
servos fortiter fideliterque paratos fuisse ad dimi-
candum; ipsum deponi lecticam et quietos pati
quod sors iniqua cogeret iussisse. Prominenti ex 15
lectica praebentique inmotam cervicem caput prae-
cisum est. Nec <id> satis stolidae crudelitati
militum fuit: manus quoque scripsisse aliquid in
Antonium exprobrantes praeciderunt. Ita relatum
caput ad Antonium iussuque eius inter duas manus in 20
rostris positum, ubi ille consul, ubi saepe consularis,
ubi eo ipso anno adversus Antonium quanta nulla
umquam humana vox cum admiratione eloquentiae
auditus fuerat; vix attollentes lacrimis oculos
humentes intueri truncata membra cives poterant. 25
  Bassus Aufidius et ipse nihil de animo Ciceronis 18.1
dubitavit, quin fortiter se morti non praebuerit tan-
tum sed obtulerit. AUFIDI BASSI Cicero paulum
remoto velo postquam armatos vidit, 'ego vero
consisto,' ait; 'accede, veterane, et, si hoc saltim 5
potes recte facere, incide cervicem.' Trementi
deinde dubitantique: 'quid si ad me' inquit
'primum venissetis?'
  Cremutius Cordus et ipse ait Ciceronem secum 19.1
cogitasse utrumne Brutum an Cassium an Sex.
Pompeium peteret; omnia illi displicuisse praeter
mortem. CREMUTI CORDI Quibus visis laetus An-
tonius, cum peractam proscriptionem suam dixisset 5
esse, quippe non satiatus modo caedendis civibus
sed differtus quoque, super rostra exponit. Itaque,
quo saepius ille ingenti circumfusus turba processerat,
quam paulo ante coluerat piis contionibus, quibus
multorum capita servaverat, <eo> tum per artus 10
sublatus aliter ac solitus erat a civibus suis con-
spectus est, praependenti capiti orique eius inspersa
sanie, brevi ante princeps senatus Romanique nomi-
nis titulus, tum pretium interfectoris sui. Prae-
cipue tamen solvit pectora omnium in lacrimas gemi- 15
tusque visa ad caput eius deligata manus dextera,
divinae eloquentiae ministra; ceterorumque caedes
privatos luctus excitaverunt, illa una communem.
  BRUTTEDI NIGRI Elapsus interim altera parte 20.1
villae Cicero lectica per agros ferebatur; sed, ut
vidit adpropinquare notum sibi militem, Popillium
nomine, memor defensum a se laetiore vultu aspexit.
At ille victoribus id ipsum imputaturus occupat 5
facinus, caputque decisum nihil in ultimo fine vitae
facientis quod alterutram in partem posset notari
Antonio portat, oblitus se paulo ante defensum ab
illo. Et hic voluit positi in rostris capitis misera-
bilem faciem describere, sed magnitudine rei obrutus 10
est: [Bruttedi Nigri] Ut vero iussu Antonii inter 21.1
duas manus positum in rostris caput conspectum est,
quo totiens auditum erat loco, datae gemitu et
fletu maximo viro inferiae, nec, ut solet, vitam de-
positi in rostris corporis contio audivit sed ipsa 5
narravit. Nulla non pars fori aliquo actionis inclutae
signata vestigio erat; nemo non aliquod eius in se
meritum fatebatur: hoc certe publicum beneficium
palam erat, illam miserrimi temporis servitutem a
Catilina dilatam in Antonium. 10
  Quotiens magni alicuius <viri> mors ab historicis
narrata est, totiens fere consummatio totius vitae
et quasi funebris laudatio redditur. Hoc, semel aut
iterum a Thucydide factum, item in paucissimis
personis usurpatum a Sallustio, T. Livius benignus 15
omnibus magnis viris praestitit; sequentes historici
multo id effusius fecerunt. Ciceroni hoc, ut Graeco
verbo utar, ἐπιτάφιον Livius reddit. T. LIVI 22.1
Vixit tres et sexaginta annos, ut, si vis afuisset, ne
inmatura quidem mors videri possit. Ingenium et
operibus et praemiis operum felix, ipse fortunae diu
prosperae; sed in longo tenore felicitatis magnis 5
interim ictus vulneribus, exilio, ruina partium pro
quibus steterat, filiae morte, exitu tam tristi atque
acerbo, omnium adversorum nihil ut viro dignum erat
tulit praeter mortem, quae vere aestimanti minus
indigna videri potuit, quod a victore inimico <nihil> 10
crudelius passus erat quam quod eiusdem fortunae
conpos ipse fecisset. Si quis tamen virtutibus vitia
pensarit, vir magnus ac memorabilis fuit et in cuius
laudes exequendas Cicerone laudatore opus fuerit.
Ut est natura candidissimus omnium magnorum 15
ingeniorum aestimator T. Livius, plenissimum Cice-
roni testimonium reddidit.
  Cordi Cremuti non est operae pretium referre 23.1
redditam Ciceroni laudationem; nihil enim in ea
Cicerone dignum est, ac ne hoc quidem, quod [paene]
maxime tolerabile est. CREMUTI CORDI Proprias
enim simultates deponendas interdum putabat, 5
publicas numquam vi exercendas: civis non solum
magnitudine virtutum sed multitudine quoque con-
spiciendus. AUFIDI BASSI Sic M. Cicero decessit,
vir natus ad rei publicae salutem, quae diu defensa
et administrata in senectute demum e manibus eius 10
elabitur, hoc ipsius vitio laesa, quod nihil in salutem
eius aliud illi quam si caruisset Antonio placuit.
Vixit sexaginta et tres annos, ita ut semper aut peteret
alterum aut invicem peteretur, nullamque rem rarius
quam diem illum quo nullius interesset ipsum mori 15
vidit.
  Pollio quoque Asinius, qui Verrem, Ciceronis reum, 24.1
fortissime morientem tradidit, Ciceronis mortem solus
ex omnibus maligne narrat, testimonium tamen
quamvis invitus plenum ei reddidit. ASINI POLLIONIS
Huius ergo viri tot tantisque operibus mansuris in 5
omne aevum praedicare de ingenio atque industria
supervacuum <est>. Natura autem atque Fortuna
pariter obsecuta est ei, si quidem facies decora
ad senectutem prosperaque permansit valetudo;
tum pax diutina, cuius instructus erat artibus, 10
contigit; namque ad priscam severitatem iudiciis
exactis maxima noxiorum multitudo provenit, quos
obstrictos patrocinio incolumes plerosque habebat;
iam felicissima consulatus ei sors petendi et gerendi
magno munere deum, consilio <suo> industriaque. 15
Utinam moderatius secundas res et fortius adversas
ferre potuisset! Namque utraeque cum evenerant
ei, mutari eas non posse rebatur. Inde sunt in-
vidiae tempestates coortae graves in eum certiorque
inimicis adgrediendi fiducia; maiore enim simul- 20
tates adpetebat animo quam gerebat. Sed quando
mortalium nulli virtus perfecta contigit, qua maior
pars vitae atque ingenii stetit, ea iudicandum de
homine est. Atque ego ne miserandi quidem exitus
eum fuisse iudicarem, nisi ipse tam miseram mortem 25
putasset. Adfirmare vobis possum nihil esse in 25.1
historiis eius hoc quem rettuli loco disertius, ut mihi
tunc non laudasse Ciceronem sed certasse cum
Cicerone videatur. Nec hoc deterrendi causa dico
ne historias eius legere concupiscatis; concupiscite 5
et poenas Ciceroni dabitis.
  Nemo tamen ex tot disertissimis viris melius
Ciceronis mortem deploravit quam Severus Cornelius.
    CORNELI SEVERI 26.1
  oraque magnanimum spirantia paene virorum
  in rostris iacuere suis; sed enim abstulit omnis,
  tamquam sola foret, rapti Ciceronis imago.
  tunc redeunt animis ingentia consulis acta 5
  iurataeque manus deprensaque foedera noxae
  patriciumque nefas extinctum: poena Cethegi
  deiectusque redit votis Catilina nefandis.
  quid favor aut coetus, pleni quid honoribus anni
  profuerant? sacris exculta quid artibus aetas? 10
  abstulit una dies aevi decus, ictaque luctu
  conticuit Latiae tristis facundia linguae.
  unica sollicitis quondam tutela salusque,
  egregium semper patriae caput, ille senatus
  vindex, ille fori, legum ritusque togaeque, 15
  publica vox saevis aeternum obmutuit armis.
  informes voltus sparsamque cruore nefando
  canitiem sacrasque manus operumque ministras
  tantorum pedibus civis proiecta superbis
  proculcavit ovans nec lubrica fata deosque 20
  respexit. nullo luet hoc Antonius aevo.
  hoc nec in Emathio mitis victoria Perse
  nec te, dire Syphax, non fecit <in> hoste Philippo;
  inque triumphato ludibria cuncta Iugurtha
  afuerunt, nostraeque cadens ferus Hannibal irae 25
  membra tamen Stygias tulit inviolata sub umbras.
  Non fraudabo municipem nostrum bono versu, ex 27.1
quo hic multo melior Severi Cornelii processit:
    conticuit Latiae tristis facundia linguae.
Sextilius Ena fuit homo ingeniosus magis quam
eruditus, inaequalis poeta et plane quibusdam locis 5
talis quales esse Cicero Cordubenses poetas ait,
<pingue> quiddam sonantis atque peregrinum. Is
hanc ipsam proscriptionem recitaturus in domo
Messalae Corvini Pollionem Asinium advocaverat et
in principio hunc versum non sine assensu recitavit: 10
    deflendus Cicero est Latiaeque silentia linguae.
Pollio Asinius non aequo animo tulit et ait: 'Messala,
tu quid tibi liberum sit in domo tua videris; ego istum
auditurus non sum, cui mutus videor,' atque ita
consurrexit. Enae interfuisse recitationi Severum 15
quoque Cornelium scio, cui non aeque displicuisse
hunc versum quam Pollioni apparet, quod meliorem
quidem sed non dissimilem illi et ipse conposuit.
  Si hic desiero, scio futurum ut vos illo loco desinatis
legere quo ego a scholasticis recessi; ergo, ut librum 20
velitis usque ad umbilicum revolvere, adiciam sua-
soriam proximae similem.